автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Интерпретация стяжения слов в "Гияс-ул-лугот" Мухаммада Гиясуддина Ромпури

Текст диссертации на тему "Интерпретация стяжения слов в "Гияс-ул-лугот" Мухаммада Гиясуддина Ромпури"

Министерство образования Республики Таджикистан Худжандский государственный университет имени академика Б.Гафурова

>04.2 0 0.6 1 64 0 6 " На правах рукописи

Каримходжаева Рухсора Давлатбековна

ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ПУТЕЙ СТЯЖЕНИЯ СЛОВ В «ГИЯС-УЛ-ЛУГОТ» МУХАММАДА ГИЯСУДДИНА РОМПУРИ

Специальность: 10.02.22 -Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -доктор филологических наук Хасанов A.A.

Худжанд - 2006

I

Вазорати маорифи Я,умх,урии То^икистон $ Донишго^и давлатии Ху^анд ба номи академик Б.Рафуров

#

Ба ^укми дастнавис

Каримху^аева Рухсора Давлатбековна

Тафсири усул^ои тахфифи вожа^о «Риёсуллугот»-и Му^аммад Риёсудцини Ромпурй

Ихтисос : 10.02.22 - Забонхри халкдои мамлакатх>ои хори^аи Аврупо,Осиё, Африк;о ва бумиёни Амрико ва Австралия (забони тоники)

Рисола барои дарёфти дара^аи номзади илм^ои филологй

Ро^бари илмй: доктори илм^ои филологй Х,асанов A.A.

Хучанд - 2006

Мундари^а

Мук;аддима.............................................................................................3

Боби I Ро^ои тахфифёбии калима^ои соддаи эрониасл..................25

1.1 Усущои та^аввули сохтори во^идх.ои лугавй дар таърихи забони то^икй..................................................................................................26

1.2 Рох^ои ба тахфиф дучор шудани калимах,ои соддаи эрониасл дар «Риёсуллугот »......................................................................29

1.2.1 Тахфифи садонок^о.................................................................31

1.2.2 Тахфифи ^амсадо^о...................................................................40

1.2.3 Тахфифи ^амсадову садоною;о..................................................46

1.2.4.Тахфифи ^и^о^ои таркиби вожа^о.............................................49

Боби II Усул^ои тахфифёбии калима^ои сохтаву мураккаб, таркибу

ибора^о ва чумлах^о..............................................................................54

2.1 Ро^ои тахфифшавии калима^ои сохта.........................................56

2.1.1 Тахфифи овоз^ои решай калима^о.............................................56

2.1.2 Тахфифи овоз^ои таркиби вандх,о (аффикс^о)...........................61

2.2. Усул^ои мухаффафшавии калима^ои мураккаб..........................66

2.2.1 Тахфифи комили чузъ^ои калимаи мураккаб............................68

2.2.2 Тахфифи гуру^и овоз^ои чузъ^ои калимаи мураккаб...............68

2.2.3 Тахфифи садонок^ои таркиби калимаи мураккаб.....................72

2.2.4 Тахфифи л;амсадо^ои таркиби калима^ои мураккаб.................74

2.2.5 Тахфифи гуру^и овоз^ои чузъи якуму дуюм..............................76

2.2.6 Мухаффафоти муарработ............................................................82

2.3 Ро^ои тахфифшавии таркиб ва ибораву чумла^о......................86

2.3.1 Тахфифшавии таркиб^о...............................................................86

2.3.2 Тахфифшавии ибора^о................................................................87

2.3.3. Тахфифшавии чумла^о..............................................................90

Боби III Ро^ои тахфифёбии вожатой ицтибосй................................92

3.1. Ро^ои тахфифёбии калима^ои ицтибосии арабй.......................93

3.1.1. Розгой тахфифёбии садоноюри таркиби калима^о...............95

3.1.2. Тахфифёбии ^амсадох;ои таркиби калима^о...........................101

3.1.3 Тахфифёбии садоноку х.амсадо^ои таркиби калима^о............107

3.1.4. Тахфифи х^и^о^ои таркиби калимах>о.......................................108

3.1.5.Тахфифёбии чузъ^ои калима^ои мураккаб..............................109

3.1.6. Тахфиф ва афзоиши таркиби овозии калима^о......................110

3.1.7. Тахфифи таркибх^о.....................................................................111

3.1.8.Тахфифи ибора^о.......................................................................111

3.1.9. Тахфифи чузъх>ои чумла............................................................113

3.2 Рохдои тахфифёбии калима^ои ик;тибосии юнонй.....................115

3.3. Рохдои тахфифёбии калима^ои ^индй........................................120

3.4. Рохдои тахфифёбии калима^ои туркй ва забон^ои дигар.........123

Хулоса................................................................................................128

Фезфисти осори таздицй....................................................................135

МУК.АДДИМА

Забон дар муддати дуру дароз мувофик;и к;онун^ои дохилии худаш инкишоф ёфта, ба дигаргунщои зиёди овозй, лугавй ва грамматикй дучор мегардад. К/энунх.ои дохилии инкишофи забон бисёранд, ки ^ар кадоми ош;оро эроншинос В.А.Лившитс чунин нишон додааст: «Ба чунин к,онунх,о (^онун^ои дохилии забон - K.P.) ин^о мансуб ^астанд: к;онуни гузариши забон аз як сифат ба сифати дигар бо ро^и тадрич,ан афзоиши унсур^ои сифати нав нисбат ба кух,на, сохтор^ои нав; к;онуни та^аввулоти нобаробари ^и^ат^ои ало^идаи сохтори забон; цонуни типикунонй...; тагйироти к;онунии овоз^о, к;олабх,ои типии мунтазам такроршавандаи синтаксисй; к;онуни тафовут ...» (77, с.87-88). Забон боз метавонад, чунон ки к;айд шуд, бо таъсири авзои и^тимой, сиёсй, ицтисодй, диниву илмй ба дигаргуни^ои назаррасе дучор шавад. Мах,з х,амин ч,и^ати дигаргунии шакли во^идх.ои лугавиро дар назар дошта, Парвиз Нотили Хонларй навиштааст, ки «... ^ар забон дар ^ар замон дар х>оли та^аввул аст. Ин та^аввул муч,иби тагйири ^анба^ои гуногуни забон мешавад: сурати алфоз тагйир мекунад, худи алфоз иваз мешавад» (184,ч;.1,с. 102-103).

К,онун^ои дохилии инкишофи забони алохдда ин к;онунх>ои динамикаи он, таърихи он, тагйирот^ои миадориву сифатии он, гузариши он аз як сифат ба аломати дигар аст. Бояд гуфт, ки тасодуфй набудани тагйироти овозии калима^оро аввалин бор Яков Гримм ошкор сохта, исбот намуд, ки чунин дигаргуни^о аз руи цонуни забон ^араён мегиранд. То ин дам донишмандон ин к;онунро намедонистанд (ниг.183,с.48). Ч,араёни дигаргуни^ои дар як забон суратгирифта аз раванди тагйироти дар забони дигар бавуцуъоянда метавонад тафовути ^иддй дошта бошад, чунки ин гуна дигаргунй дар забощои дорой сохтори гуногун ба вучуд меояд.

Чунон ки ишора гардид, дар цатори дигаргуних,ои зиёд та^аввулоти таркиби овозии вох.ид^ои лугавй ^ойи намоёнро ишгол менамояд. Ин ^олатро ^ангоми аз нуцтаи назари таърихи забои та^лил кардани таркиби вох,идх;ои лугавй бештар мушохдца кардан мумкин аст. Аз ин ^и^ат омухтани хусусият^ои овозй на фак;ат рохдои инкишофи онро нишон меди^ад, балки инчунин барои муайян гардидани зина^ои асосии эволютсияи он ёрй расонида, дар хуб дарк шудани хусусият^ои х,озираи он низ ёрии калон мерасонад. Бо ^алби ч,и^ати таърихи омухтани хусусият^ои овозии забон мисли цисм^ои дигари он (лугавй, грамматикй) дар равшан гаштани нуктах,ои ба^сноки ^озираи он мадади калон хо^ад расонд. Бо ин ^и^ати масъала, чунон ки маълум аст, фонетикаи таърихи машгул мебошад. Маълум аст, ки сабаби аслии бисёр х.одисах.ои забонии дар лексика ва морфология руйди^анда ба ^одиса^ои фонетикй вобаста аст. Ин чунин маъно дорад, ки тагйироти овозии таркиби унсур^ои лугавй дар ни^ояти кор боиси ба вучуд омадани дигаргунй дар доираи морфема^о ва та^аввулот дар сохтори морфологии калима мегардад. Бинобар ин таърихи системаи овозй барои таърихи инкишофи сохтори забон а^амияти му^иммеро дороет. Бояд гуфт, ки ч,их,ати овозии забонро набояд соддалав^она фа^мид. Дар ин хусус овардани як цайди забоншинос В.В. Иванов бамаврид аст, ки менависад: « .. .таърихи чанбаи овозии забон ин на тащо таърихи тагйироту инкишофи овоз^ои ало^ида аст, балки таърихи робитаи мураккаби системаи овозй аст, ки онро фонема ном бурдаанд. Он таърихи муносибат^ои фонологист, ки ба зинахри гуногуни инкишофи забони тазугалшаванда хос аст» (50,с.5).

Омузиши хусусият^ои овозии калима^о му^аодщонро ба чунин хулосаи дуруст овардааст, ки вожатой таркиби лугавии забон бо таъсири ^одиса^ои мухталифи фонетикй ба дигаргуниз^ои шаклй дучор мешаванд. Олимон ба к;атори ин гуна ^одиса^о тахфиф, ассимилятсия, апокопа, редуксия, фузия, афзоиш, кох,иш, мувофицат, монандшавй, ^ойивазкунй, элизия, сандхи, гаплология ва монанди ин^оро дохил кардаанд ( ниг.19, с.

185-186; 52, с.26; 15, с. 591-592; 18, с. 408; 34, с. 48-49; 35,с.93; 49, с. 408-409; 80, с. 67-73; 89, с.76-79; 133, с. 432; 145, с. 33-42; 140, с. 100-110).

Аз байни х,одисах,ои овозии номбаршуда тахфиф дар тах,аввули шакли калима^о мак;оми хос дорад, вале бояд ^айд кард, ки дар байни мух>ак;к;ик;он оид ба маънидоди тахфиф ак;идаи ягона ба назар намерасад. Аз ин ру, лозим меояд, ки та^ти ин истилох, чй гуна х,одисаи овозй дар назар дошта шуданаш возе^ гардонида шавад.

Забоншинос Т.Н. Хаскашев дар бораи тахфиф чунин менависад: «Дар зери маф^уми тахфиф тагйироти овозие фа^мида мешавад, ки дар му^ити безадагй (заиф ) воцеъ мегардад. Тахфиф бештар ба садонок^о хос аст, зеро ощо воситаи ^и^осоз мебошанд. Садонок^о дар чаРаёни нутк; метавонанд аз ^и^ати сифат ва микдор (тамдид) тагйир ёбанд. Вобаста ба навъи тагйиирот ду навъи тахфиф - сифатй ва микдорй фарк; карда мешаванд. Дар тахфифи микдорй вак;те, ки барои тавлиди садонок лозим аст, кам мешавад. Масалан, садоноки [а] дар ^олати заданок (к;авй ) дар калимаи дар бо тамдиди лозим талаффуз мешавад, аммо дар х,олати заиф (сафед) талаффузи худро хеле кам мекунад, тахфиф меёбад. Камшавии тамдиди садонок (тахфифи микдорй) сабаби тахфифи сифатии он мегардад: бинобар камии фурсати (вак;ти) кам (тахфифи микдорй) узв^ои нутк; тавлиди садонокро пурра ба амал оварда наметавонанд ва дар нати^а яке аз мар^илах,ои тавлиди садонок аз миён меравад ва ин боиси хирагию номуайянии садонок мегардад» (139,с.102-103). Профессор М.Н.К,осимова к;айд менамояд, ки тахфиф "барои дар нущи хаттй ва шифо^й сабук шудани талаффуз корбаст мегардад, он гох; овозх,о (фонема^о) ё кутох, мешаванд ё меафтанд» (74,с.18). Х,амин му^ак;к;и^ дар ^ои дигар чанд ро^и ба тахфиф дучор шудани овоз^оро таъкид карда, менависад, ки "дар охири баъзе калима^о навишта ё талаффуз нашудани ^амсадо^о...", дар мобайни калима^о ихтисор шудани овоз^о низ бояд тахфиф ^исобида шаванд (ниг. 74,с.18-19). Олими номбурда дар тадцик;оти дигараш ^ангоми та^лили хусусият^ои забони осори асри X дар цатори дигар вижаги^ои забонй

истифодаи шакли мухаффафи калима^оро аз чУмлаи нишона^ои бар^астаи забони ин давр ^исобида, ро^еъ ба "... куто^шавии (тахфифи) садоноки о пеш аз ^амсадои афтидани овози и дар таркиб^о ва пайвандак^о, ихтисоршавии ^амсадои чаРангноки Д пеш аз ЧУФТИ бе^аранги он (т), дар охири баъзе калима^о афтидани овози а , афтидани баъзе ^амсадо^о дар охири калима, дар аввали калима афтидани баъзе ^амсадо^о" андеша рондааст (ниг.73,с.53-54). Забоншинос С.Х,алимов низ дар осори асри X баробари шакли маъмули во^идхри лугавй истифодаи ош;оро ба шакли мухаффаф бо афтиши садоноку ^амсадо^ои таркиби калима^о таъкид кардааст (ниг.147,с.31). Олими эронй Му^аммад Ч,аводи Шариат низ овардааст, ки "дар забони форсй го^е калимот куто^тару сабуктар мешаванд (таъкиди мо- K.P.) ва баъзе аз ^уруфи ощо меафтанд. Андохтани баъзе аз ^уруфро тахфиф ва он калимаи куто^шударо мухаффаф гуянд" (191,с.68). Ба сифати далел у як к;атор калимаву таркиб^оеро меорад, ки дар он^о на тан^о табдили садоноки дароз ба куто^ ё афтидани ощо (бозоргон-бозаргон, хиргох.-хиргах,, гуно^-гуна^...), балки ихтисори ^амсадо^ои таркиби ощо низ мушохдда мешаванд (овоз-ово, гуво^-гуво, х>ар замон- х,азмон, остин-остй...) (ниг.191,с.68). Дар маврид^ои дигар низ ^амин муаллиф на тащ,о ихтисори ^амсадо^ои ало^идаро тахфиф ^исобидааст, балки инчунин ихтисоршавии ^и^о^оро ба тахфиф мансуб медонад (ниг. 191, с.66, 185, 91, 92, 93, 95, 97, 100, 108, 109, 113, 180, 187, 114, 150, 156-157, 200, 204, 210, 223, 274, 238, 265, 267-269, 274-275, 278, 279, 420, 421, 423).

Муаллифони "Дастури забони форсии панч устод" (Рашиди Ёсамй, Маликушшуаро Ба^ор, Бадеъуззамони Фурузонфар, Абдулазими К,ариб,Ч,алолудцини Х,умой) низ дар бораи тахфиф андешаронй намуда, навиштаанд, ки "дар забони форсй го^е баъзе ^уруфи калимотро бияндозанд ва онро сабуку куто^ кунанд. Ин амалро тахфиф ва он калимотро мухаффаф номанд" (189,с.18). Ин муаллифон низ ихтисор шудани садонок, ^амсадо ва ^ичо^оро тахфиф номидаанд (ниг.189,с.18-

20,128-129). Олими малдури эронй Парвиз Нотили Хонларй менависад, ки "... дар гуфтугуи оддии форсии имруз бисёре аз калимот ба сурати хафифтар адо мешавад. Яъне баъзе аз ^и^о^о (таъкиди мо - K.P.) дар талаффуз меафтанд ва калима кучактар мешавад" (184,^.1,с. 104). Мух>аммад "Ч,аводи Машкур низ дар "Дастурнома ..."-и худ аз хусуси х^одисаи тахфиф муло^иза ронда, овардааст,ки "дар забони порей бархе аз х^уруфро аз баъзе калимот андохта ощоро сабуку кутох; созанд ва ин амр бештар аз назари зарурати шеърй вок;еъ шавад"(202,с.24). Х,амин мух,ак;к;ик; дар чои дигар афтиши х;амсадох,ои охири калимаро боз бо истилох^и "х>азфи таърихй" ном бурда, таъкид менамояд,ки "фарояндаи х,азфи таърихй му^иб шудааст, ки дар форей вожа^ое аз навъи номак, зардак ва сиё^ак ба мурури замон х;амхоникомй (ё нармкомй), бевок ва инсидодии худро аз даст бидих^ад ва бо тагйири [а] ба [е] дар онх^о ба сурат^ои нома, зарда ва сиё^а табдил шаванд..." (202,с.157). Х,амин тавр, олимони дигар низ фикру мулох,изах,ои худро дар бораи тахфифи овозх,ои дохили вох.идх^ои лугавй баён намудаанд (ниг. 198, с.34; 178, с.27, 45, 54, 74; 179, С.581; 192, с. 195,' 199, 206; 172, с. 179, 263; 184, ч- 4 (бахши2), с.182; 177, ц.2, С.188, 212; ц.З, с.141; 202, с. 12, 13, 15, 68, 29, 31, 32, 47, 55, 41, 47, 210, 238; 196, С.114, 115, 121; 173, с.14, 19, 25, 35; 171, с.45-46). Баъзе мух>ак;к;ик;он афтиши х>амсадох;оро аз таркиби калима бо истило^и "ко^иш " ном бурдаанд ва чандон характернок набудани онро ба садонок к;айд кардаанд (ниг. 139, 106, 107). Вале аксари мух,ак;^ик;они дигар дар баробари ихтисори садонок^о фуругузор шудани ^амсадо^о, х>атто вох;ид^ои мураккабтари овозиро тахфиф номидаанд (ниг.18, с.8; 134, с.111; 155, с.74).Сох>ибони фарх>ангномах>ои асримиёнагй, мисли "Бурх,они к;отеъ", «Бнёсуллугот» ва монанди инх,о низ тахфиф х>исобида шудани садоноку х^амсадох^оро ишора кардаанд (ниг.87, с.239, 142, 146...). Ба назар чунин мерасад, ки забоншиносоне, ки ихтисоршавии садоноку х;амсадох,оро тахфиф х^исобидаанд, дар ин маврид х,ак; х^астанд, зеро маънои тахфифро фар^ангнависон "сабук кардан, кам кардан" шарх, додаанд (ниг. 137, ц.2,

с.344). Дигар ин ки байни маъно^ои истило^ои "тахфиф" ва "ко^иш" фарце мушо^ида намешавад. Тафовут тан^о дар этимологияи он^ост: яке калимаи арабист (тахфиф), дигар (ко^иш)- то^икй. Шарцшинос Ю.А. Рубинчик низ ^ар ду истило^ро "уменьшение, сокращение" шарх, додааст (ниг.116,^.1,358;^.2,304). Вобаста ба масъалаи мавриди тазутл як нуктаи дигарро лозим меояд,ки к;айд намоем. Аз чониби баъзе забоншиносон нисбат ба шакли ихтисоршудаи унсур^ои лугавй истифода шудани истило^и «эллипсис» низ дучор меояд. Чунончи, В.А. Капранов калимаи "Мой"-ро шакли эллипсисшудаи во^иди лугавии "Мовароуннах,рй" ^исоб мекунад, ки бабенок аст (ниг. 56,с.17). Худи мух,ак;к;ик; дар ^ои дигари ^амин мацолааш таъкид менамояд,ки "ихтисори овоз^ои ало^ида ё гуру^и овоз^ое,ки маънои лугавй ё грамматикй надоранд, табиист,ки эллипсис ^исоб намеёбанд..."(56,с.4). Ин гуна назар, яъне бо истило^и "эллипсис" ифода намудани ^одисаи ихтисори овоз^о собицаи тулонй дорад. Дар забоншиносии к;арш;ои асримиёнагй низ ин истилозфо на тащо нисбат ба ихтисори овоз^ои таркиби калима, балки боз дар нисбати ^одиса^ои дигари забонй низ истифода менамуданд. Ма^з ^амин ^арчумарчро дар истифодаи нодурусти истило^от дар назар дошта, мух,ак;1<;и1<;и немис Г. Паул дар вак;таш навишта буд: "Маълум аст,ки то кадом дара^а аз мафх>уми эллипсис дар аср^ои XVI- XVII суиистифода менамуданд" (98,с.372). Азбаски сухан аз хусуси истифодаи нобарчои истило^ нисбат ба ^одиса^ои муайяни забон рафт, ишора кардани як нуктаи дигарро зарур ме^исобем. Дар баъзе адабиёти илмй ва таълимии то^икй (ниг.33,с.107-109;117,с.97-99) нисбат ба гурухдои муайяни унсур^ои лугавй истило^и калимах,ои "рехта" истифода гардидааст. Масалан, муаллифони "Грамматикаи забони адабии тоя,ик " навиштаанд,ки "бисёр исм^ои сохта ва мураккаб дар таърихи инкишофи забон ба ^одиса^ои гуногуни забонй дучор шуда, мувофици цоида ва к;онун^ои он баъзан маъно ва таркиби овозиашон тагйир ёфта, яклухтиву бутунии худро ^амчун калимаи сохта ва ё мураккаб гум мекунанд, рехта (содда ) мешаванд" (33,с. 107). Баъдан

дар х,амин асар х;олатх;ои рехташавии исмх^ои сохтаву мураккаб ба таври зерин нишон дода шудаанд: 1) х,ангоми тагйири маънои морфемах^о; 2) дар вак;ти тагйири таркиби овозии калима^о; 3) дар мавриди аз забои бардам хурдани калимах,ое,ки х>амин гуна морфема доранд (ниг.33,с.107). Аз чунин мулох.изах.ои муаллифони "Грамматика...» ин нати^а ба даст меояд, ки дар рехташавии калимах,о роли х,одисаи тахфиф хеле калон аст. Ма^з ба туфайли таъсири ин х,одиса калима^о аз шакли ибтидоии худ хеле дур мешаванд,ки муайян намудани ЧУЗЪ^°И аслии он^о тазужпи ЧВДДИИ этимологиро тацозо мекунад. Алоцамандона ба ин масъала метавонем гуем, ки Му^аммад Ч,аводи Шариат дар нисбати чунин калима^о истило^и "вожатой содда"-ро бех;тар медонад. У менависад: "Баъзе аз исмх^о дар цадим мураккаб буданд, аммо таркиби онх,о ба сурате даромадааст, ки имруза монанди як исми содда истеъмол мешаванд. Ин навъ исмхрро метавон содда (таъкиди мо- К.Р.) х,исоб кард, монанди подшох», осудан" (192,с. 191).

Масъалаи дигар ин аст, ки тахфиф, во^ид^ои лугавии мухаффафро бо ихтисора^о (аббревиатура) набояд омехта кард. Онх,о ду х>одисаи алох>идаи забонй буда, аз чих,ати замони пайдоиш мувофщат намекунанд. Аз ин ЪЩ ба ч,ониби забоншиноси озар М.М. Одилов аст,ки

менависад: "барои аббревиатсия ин чиз мух>им аст,ки он дар як муддати куто^и вак;т пайдо мешавад, вале тахфифи калима дар тули таърих чараён гирифта, бо аббревиатсия муносибат надорад" (4,с.9).

Х,амин тавр, аз тазушли назари донишмандон ба ин хулоса омадан мумкин аст,ки тах,ти истилох.и "тахфиф" на танх^о ихтисор шудани садонокх^о, балки аз истифода фуругузор шудани ^амсадо^о ва ^и^ох^о низ бояд фах^мида шавад. Ба назари мо, х,амаи ин гуно