автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Историко-лингвистический анализ языка газеты "Терджиман" (1883-1918) И. Гаспринского

Текст диссертации на тему "Историко-лингвистический анализ языка газеты "Терджиман" (1883-1918) И. Гаспринского"



-/' УI | . 4

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

на правах рукописи

Гимадеева Лейлагуль Ильмасовна

ИСТОРИКО-ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ЯЗЫКА ГАЗЕТЫ «ТЕРДЖИМАН» (1883—1918) И. ГАСПРИНСКОГО

10.02.06 — ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Хаков В. X.

Казань — 2000

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

кулъязма хокукында

Гыймадиева Лэйлэгел Илмас кызы

ИСМЭГЫЙЛЬ ГАСПРАЛЫНЫЦ «ТЭРЛ^ЕМАН» ГАЗЕТАСЫ (1883—1918) ТЕЛЕНЭ ТАРИХИ^ЛИНГВИСТИК АНАЛИЗ

10.02,06 — Т0РКИ ТЕЛЛЭР

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж,з алу ечен дэгъва ителгэн диссертация

Фэнни ждтэкче: филология фэннэре докторы, профессор В. X. Хаков.

Казан — 2000

Эчтэлек

Кереш 6—10

I булек. И. Гаспралыныц иж,тимагый-сэяси Ьэм

мэдэни елкэлэрдэге эшчэнлеге 11—31

II булек. «Тэрж,еман» газетасы теленец графо-фонетик узенчэлеклэре 32—66

§ 1. «Тэрж,еман» газетасында сузык авазлар системасы 34—51

§ 2. «Тэрж,еман» газетасында тартык авазлар системасы 51—66

III булек. «Тэрж,еман» газетасы теленец морфологик узенчэлеклэре 67—108

§ 1. Местэкыйль суз теркемнэре 67—106

Исем суз теркеме 67—81

Сыйфат суз теркеме 81—85

Алмашлык суз теркеме 86—90

Рэвеш суз теркеме 90—93

Сан суз теркеме 93—95

Фигыль суз теркеме 95—106

§ 2. Ярдэмлек суз теркемнэре 106—108

IV булек. «Тэрж,еман» газетасы теленец лексик-стилистик узенчэлеклэре 109—144

§ 1. Лексик-семантик теркемнэр 110—118

§ 2. «Тэрж,еман» телендэ купмэгънэле сузлэрнец кул-

ланылышы 118—122

§ 3 «Тэрж,еман» телендэ синонимнарныц кулла- 122—128 нылышы

у

§ 4. «Тэрщеман» газетаеы телендэ антонимнар 128—131

«Тэрж,еман» газетасында функциональ стильлэр 132—144

§1. Иж,тимагый-публицистик стиль Ьэм жанрлар 132—135 терлелеге.

§2. «Тэрж,еман» газетасында матур эдэбият стиле Иэм

образлы тел-сурэтлэу алымнары 135—144

Кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрдэн метафоралар 137—138

Предмет Ьэм куренешлэрне чагыштыру алымы 138—139

Сэнгатьчэ сыйфатлаулар. 139—140 Газета телендэ фразеологизмнар, мэкаль Ьэм

эйтемнэр 140—144

Йомгак 145—150

Кулланылган эдэбият 151—163

Кушымта 164—175

Кереш

Куренекле мэгърифэтче, публицист, ждцитчелек хэрэкэтенец ждтэкчесе Ьэм реформаторы, милли азатлык хэрэкэте лидеры Исмэгыйль Гаспралы купкырлы талантка ия булган шэхес. Терки халыклар тарихында ул беренче башлап газета чыгаручы, терки газета телен барлыкка китеруче буларак билгеле. Ш. Мэрждни, Р. Фэхретдин, 'Ж,. Вэлиди, Э. Максуди, Н. Нэриманов, Г. Исхакый, Г. Баттал, Л. Климович, Ю. Ганкевич, С. Червонная, М. Госманов, И. ЗаЬидуллин кебек галимнэрнец хезмэтлэрендэ И. Гаспралыныц мэгариф, сэяси, иж,тимагый елкэлэрдэге эшчэнлеге, педагогик карашлары югары бэялэнэ. Лэкин Гаспралы эшчэнлегенец зур елешен тэшкил иткэн «Тэрж;еман» газетасы Ьэм аныц тел узенчэлеклэре бу хезмэтлэрдэ гомуми рэвештэ генэ иска алынып утелэ.

Диссертация темасыныц актуальлеге.

Татар эдэби теленец функциональ стильлэрен, аеруча аныц иж,тимагый-публицистик юнэлешен устерудэ газета теленец йогынтысы зур булды.

Элек-электэн иж;тимагый-сэяси фикерлэр усеше белэн турыдан-туры бэйле булганга курэ, публицистикада чынбарлыкныц чагылышы узенэ бер форма Ьэм эчтэлек талэп итэ. Публицистик сейлэмдэ автор фикерне кыска Ьэм ачык итеп, ацлаешлы формалар белэн бирергэ тырыша. Анда вакыйгалар Ьэм куренешлэр документаль чагыла, авторныц иж,ади хыял итуе, фантазиясе дэ чиклэнгэн була. Терки тел белемендэ публицистик стильне формалаштыруда «Тэрж,еман» газетасы

аерым урын тота, чвнки терки халыкларда мондый мвстэкыйль газета беренче рус революциясенэ кадэр бетенлэй булмый. Шунлыктан «Тэрж,еман»ны чыгаручы И. Гаспралы барлык теркилэр ечен (бигрэк тэ Идел буе, Урта Азия, Кавказ, Кырым теркилэре ©чен) уртак эдэби телдэ язу максатын куя Ьэм шуны тормышка ашырырга омтыла.

1883—1918 елларда Кырымда нэшер ителгэн «Тэрж,еман» газетасыныц теле терки халыкларнын, уртак мэнфэгатьлэренэ туры килэ. «Тэрж,еман» газетасы чыккан чорда эле терки халыклар ©чен уртак гомуми эдэби тел булдыру проблемасы кен тэртибеннэн тешмэгэн була. Шуца курэ газета телен фонетик, грамматик, лексик, стилистик п ланд а тикшеру диссертациянен, темасын актуаль итэ. И. Гаспралы терки халыклар ечен гомуми терки эдэби тел булдыру идеясен гамэлгэ ашыруда куп хезмэт куйган кеше. Шулай ук, Гаспралы тюркологиядэ газета телен барлыкка китерудэ дэ эИэмиятле роль уйный. Диссертация темасыныц актуальлеге И. Гаспралыныц терки халыклар мэгарифен Иэм мэдэниятен устеругэ керткэн елешен курсэту, уртак эдэби тел булдырудагы хезмэтлэрен тикшеру, аныц терки теллэрнец иж,тимагый-публицистик стилен формалаштыруда тоткан урынын ачыклау белэн билгелэнэ.

Диссертациянен, яцалыгы.

Диссертациянец фэнни яцалыгы шунда, анда беренче мэртэбэ терки-татар телендэ басылган «Тэрщеман» газетасыныц лингвостилис-тик узенчэлеклэре монографик планда ейрэнелэ.

Терки тел белемендэ иж,тимагый-публицистик стильнё, газета телен ейрэнугэ багышланган хезмэтлэр шактый. Иж,тимагый-пуб-лицистик стильне ейрэнугэ багышланган хезмэтлэрдэн Ш. Рамазанов, В. Хаков, Э. Ишморатов, И. Абдуллин, С. ИбраЬимовларныц хезмэтлэре билгеле. Газета телен ейрэнуче диссертация лэр дэн, югарыдагыларга естэп, И. Низамов, В. Гарифуллин И. б. ларныц хезмэтлэрен атап

утэргэ кирэк. Башка терки теллэрдэ якланган диссертациялэрдэн С. Исаев, Б. Эбелхасимов, Э. Ахабаев (казакъ телендэ), М. Мирзаев (узбэк телендэ), Т. Алиев (азэрбайж,ан телендэ) Ь. б. ларныц хезмэтлэре дэ игътибарга лаек. Лэкин, терки халыклар тел белемендэ беренче терки-татар телле «Тэрщеман» газетасыныц тел-стиль узенчэлеклэре бугенге кенгэ кадэр ейрэнелмэгэн.

Практик эЬэмияте.

XIX—XX гасырлар чигендэ татар публицистикасы зур усеш ала. Тел белемендэ публицистик стиль формалаша. «Тэрж,еман» газетасы исэ шуныц бер урнэге булып тора. Газета те лен тикщеру эдэби тел тарихы ечен кыйммэтле материал бирэ. Бу материалцы татар эдэби теле тарихы, тарихи грамматика курсларында, лекциялэрдэ Ьэм гамэли дэреслэрдэ иркен файдаланырга мемкин.

Апробация.

Диссертация материаллары буенча Казан дэ^ тетыныц 1997—1999 елларда йомгаклау Ьэм башка

конференциялэрдэ чыгышлар ясалды, терле фэнни ж,ыентыкларда мэкалэлэр урын алды (Фонетические изменения в истории татарского литературного языка//«Актуальные проблемы современного филоло-

гического образования и развитие творческих

учащихся» — Казан, 1997 ел; И. Гаспралы 1гэм «Тэрж,еман» газета-

сыныц тел узенчэлеклэре// «Языковая ситуация

лэт универси-фэнни-гамэли

способностей

в республике

Татарстан: состояние и перспективы» — Казан, 1999 ел; «Тэрж,еман»

газетасы теленец лексик узенчэлеклэре//«Татар теле, халык иждты мэсьэлэлэре (аспирантлар ж,ыенты чыгарылыш.— Казан, 2000 ел).

эдэбияты Ьэм гы)». Беренче

Диссертациянец тезелеше.

Диссертациянец теп елеше дурт булектэн тора. Беренче булектэ И. Гаспралыныц иж;тимагый-сэяси эшчэнлегенэ кыскача кузэту ясалды. Икенче булектэ «Тэрж,еман» газетасында басылган язмаларны графо-фонетик узенчэлеклэре тикшерелде, газета теленец фонетик куренешлэре анализланды, шул чор ечен хас терки орфография узенчэлеклэре ачыкланды. ©ченче булектэ мэкалэлэр теле грамматик яктан ейрэнелде. Суз теркемнэренец морфологик категориялэре, угыз-кыпчак узенчэлеклэре И. б. анализланды. Дуртенче булектэ текстларга лексик анализ бирелде, «Тэрж,еман» газетасы мэкалэлэренец лексик составы, язмаларда кулланылган публицистик эсэрлэргэ хас стилистик алымнар, тел сурэтлэу чаралары тикшерелде.

Диссертациянец максаты Ьэм бурычлары.

Диссертациянец максаты «Тэрж,еман» газетасы мэкалэлэрендэ чагылган графо-фонетик, морфологик, стилистик узенчэлеклэрне ачыклау. Бу узенчэлеклэрнец кайберлэренец хэзерге терки теллэрдэ дэ саклануын курсэту. Максатка ирешу ечен тубэндэге бурычлар куелды:

1. И. Гаспралыныц купкырлы эшчэнлегенэ кузэту ясау;

2. Газетаныц графо-фонетик, морфологик, лексик-стилистик узенчэлеклэрен курсэту;

3. Сузлек составыныц теп лексик категориялэренэ Ьэм лексик-семантик теркемнэренэ чагыштырма планда анализ ясау;

4. «Тэрж,еман» газетасыныц теленэ хас узенчэлеклэрне билгелэу.

«Тэрж,еман» газетасыныц тел узенчэлеклэрен тикшергэндэ,

фактик чыганак итеп, эдэби тел мэсьэлэсенэ багышланган публицистик Иэм матур эдэбият стилендэге терле мэкалэлэр алынды. Боларныц кайберлэрен санап утэбез, публицистик мэкалэлэрдэн: «Казан исламнары», 1886, № 24; «Ватан теле», 1888, № 37; «Мэгариф исламия»,

1888, № 37; «Ме1шм мэсьэлэ», 1898, № 32; «Лисан мэсьэлэсе», 1905, № 90-91; «Янэ лисан бэхэсе», 1905, № 95; «Тел—тел—тел», 1905, № 103; «Безнец матбугат», 1906, № 51; «Тел вэ лисан сэнэсе», 1906, № 142; «Татар-мишэр», 1910, № 22; «Татар миллэте», 1912, № 22; «Имла мэсьэлэсе», 1913, № 66; «Тел мэсьэлэсе Иэм матбугатыбыз», 1913, № 94; «Тел этрафында», 1913, № 169-170; «Башка бер тел», 1913, № 276; «Ацламаганнар-ацламамышлар», 1914, № 13; «Шэехлэр мэдрэсэсе», 1914, № 37; «Яшэгэн олылардан», 1915, № 202; «Бэйрэм», 1914, № 156; «Сайлаулар менэсэбэте илэ», 1917, № 138; «Петроградта», 1918, № 10; «Мехтэрэм укучыларга», 1918, № 13 h.б. Матур эдэбият эсэрлэре: «Мэнэууэтэ заман», 1885, № 9-12; «Франкистан мэктублэре», 1887, № 4-5; «Тамгалы колак», 1906, № 130 h. б.

Фактик чыганак итеп алынган мэкалэлэр нигездэ И. Гаспралы, X. Айвазов, О. Акчокраклы тарафыннан язылганнар. Кайбер мэкалэлэр имзасыз, ягъни идарэ (редакция) материаллары булып саналалар.

Методологик чыганаклар.

Методологик чыганаклардан Э. Р. Тенишев, Н. А. Баскаков, Э. Н. Нэждп, Л. Ж^элэй, Д. Г. Тумашева, М. 3. Зэкиев, В. X. Хаков, Г. Ф. Саттаров, Ф. М. Хисамова, С. М. ИбраЬимов, X. Р. Курбатов, Г. Я. Солтаник, С. М. Исаев, И. Б. Бэширова, Ф. Э. Ганиев, И. М. Низа-мов, В. 3. Гарифуллин h. б.ларныц фэнни хезмэтлэре файдаланылды.

Тикшерунец метод л ары.

«Тэрж,еман» газетасыныц телен тикшерудэ чагыштырма -тарихи, статистик, функциональ-стилистик методлар кулланылды.

XIX гасыр ахыры—XX гасыр башында терки-татар эдэби теленец бер урнэге булган «Тэрж,еман» газетасын лигвистик яктан тикшеру эдэби тел тарихын, телнен, публицистик стиль узенчэлеклэрен ейрэнудэ кыйммэтле материал бирэ.

11

I булек

И. Гаспралыныц иж,тимагый-сэяси Иэм мэдэни елкэлэрдэге эшчэнлеге

Тел — иж,тимагый куренеш. Ж^эмгыятьнец усеш-узгэреш юлында тел дэ камиллэшэ бара. Ь.эр эдэби тел узенец формалашу

чорында терле каршылыкларга, тарихи узгэрешлэргэ дучар булган. »

Татар эдэби теленец халык сейлэме нигезендэ лекеик, фонетик, грамматик Ьэм стилиетик яктан тулылануы XIX йез ахыры Ьэм XX йез башына туры килэ. Элбэттэ, бу фактка ж,эмгыять тормышында барган терле тарихи вакыйгаларныц да тээсир итуе бэхэесез. Бу чорда татар теле сузлек хэзинэсенец терле катламнарына караган сузлэре арта, нормалашып бетэ. Виредэ аеруча иж,тимагый-политик тешенчэдэге сузлэрнец кубэюе Ьэм активлашуы кузгэ ташлана. «Ченки XIX гасырныц икенче яртысында татарлар арасында барлыкка .килгэн мэгърифэтчелек хэрэкэте, .XX йез башындагы иж,тимагый-тарихи вакыйгалар, 1905—1907 еллардагы революцион кутэрелеш, иж,тимагый-политик тешенчэлэрне белдергэн сузлэрнец киц рэвештэ усеп, бу катламныц ныклап урнашып Ьэм нормалашып китуе ечен зарури шартлар тудырды»1.

XIX гасыр ахырында Ьэм XX гасыр башында чигендэ татар эдэби теленец функциональ стильлэре формалашып ж,итэ. Эдэби телнец, андагы функциональ стильлэрнец усешенэ вакытлы матбугатныц йогынтысы аеруча зур була. Биредэ борынгыдан килгэн традициялэрне дэ истэн чыгарырга ярамый. Бу публицистик эдэбиятныц усешендэ дэ ачык куренэ. Татар публицистикасыныц кайбер жанр лары бик куптэннэн бирле, берничэ йез еллар дэвамында усеп килэ. Шул тарихи усеш процессында функциональ стилЬлэр формалашып ждтэлэр, аларда язма нормалар ныгый. XIX гасыр ахыры XX гасыр башында татар публицистикасы киц усеш ала Ьэм эйдэп баручы жанрга эйлэнэ. Матур

1 Хаков В. X. Татар эдэби теле тарихы.— Казан, 1993.— 259 б.

эдэбият эсэрлэре дэ куп вакыт публицистик материалга, эчтэлеккэ нигезлэнэлэр.

Бу чорда татар телендэге беренче сэяси сузлеклэр денья курэ, вакытлы матбугатта чит телдэн кергэн алынмаларга ацлатмалар бирелеп барыла.

Татар телендэге беренче газеталар да шул вакытта денья курэ башлыйлар. 1883—1918 елларда Кырымда нэшер ителгэн «Тэрж,еман» газетаеы Россиядэ терки-татар телендэ чыккан беренче дэвамлы басма. Дерес, аца кадэр дэ Казанда, Санкт-Петербургта татарча газеталар чыгарырга омтылучылар була. Мэсэлэн, тарихта Казан университеты адъюнкты И. И. Запольскийныц (1808), М. Г. Никольскийныц (1834), эчке эшлэр министрлыгыньщ Азия департаменты тэрж,емэчесе П. И. Пашиноньщ (1864), В. С. Курочкинньщ,Т. Котлыяровныц (1874) газета чыгарырга рехсэт copan язган гаризалары билгеле1. Шулай ук Каюм Насыйриныц да М. Яхин белэн берлектэ «Тан, йолдызы» газетасын нэшер иту телэге тормышка ашмый кала. Башка терки теллэрдэ сирэк кенэ барлыкка килгэн басмалар да даимилекне саклый алмаганнар, кайберлэрен патша цензурасы тыйса, кайсылары узлэре чыгудан туктый. Мэсэлэн, 1870 елда Ташкентта узбэк Иэм казакъ теллэрендэ «Теркестан вилаяте галдите» рус газетасына кушымта буларак бастырыла. 1875 елда Бакуда азэрбайждн телендэ «Игенче» исемле газета нэшер ителэ башлый, тик ул хекумэт тарафыннан бик тиз ябыла. 1878 елда Тифлистэ шулай ук азэрбайж,ан телендэ «Зыя-и Кавказия», 1882 елда «Кэшкул» газеталары чыгарыла башлый. «Боларнын; икесе дэ узлэре чыгудан туктый Ьэм мехэррирлэре Теркиягэ кучеп китэлэр»2.

Татар телендэ нэшер ителгэн беренче газета «Нур» була. Газетанын, беренче саны 1905 елныц сентябрендэ чыга. Аны 1891 елдан

1 Каримуллин А. Татарская книга пореформенной России.—

2Баттал Г. Казан теркилэре.— Казан, 1996.— 133 б.

Казань, 1983.— 179—195 стр.

бирле татарча вакытлы матбугат органы булдырырга рехеэт copan йергэн Санкт-Петербург ахуны Гатаулла Баязитов чыгара.

«Нур» газетасы Петербургта нэшер ителэ. Казанда исэ татар телендэге беренче газета «Казан мехбире» 1905 елныц октябрендэ чыга башлый. Бу газетаныц мехэррире дворян Сэетгэрэй Алкин була. 1906 елныц башыннан ЭхмэтЬади Максуди тарафыннан Казанда икенче татарча газета «Йолдыз» басыла башлый. Беренче рус революциясеннэн соц татарлар яшэгэн бик куп тебэклэрдэ газеталар деньяга килэ.

Моннан тыш, бу чорда башка терки теллэрдэ нэшер ителгэн газеталар да куп була. Казакъ телендэ басылган «Казакъстан» (1911), «Айкап» (1911), «Казакъ» (1913), узбэк телендэ чыккан «Туран» (1912), «Сэмэрканд» (1914), «Сада-и Теркестан» (1914), «Сада-и Фирганэ» (1914) h. б. газета-журналлар билгеле.

Бу газеталарныц зур бер елеше икътисади сэбэплэрдэн, берничэсе исэ сэяси сэбэплэр аркасында ябыла-ябыла, 1907 елныц ахырларына таба болардан («Тэрж,еман»ны санамыйча) бары 14 е генэ кала.

И. Гаспралы Ьэм уртак терки эдэби тел мэсъэлэсе.

Шул рэвешле «Тэрж,еман» газетасына кадэр Ьэм аныц белэн бер чорда да терки теллэрдэ вакытлы матбугат донья кургэн, лэкин ал ар шактый кыска гомерле булганнар.

Шундый киеренке атмосферада И. Гаспралы терки телдэ газета чыгарырга ничек рехеэт алган соц Ьэм ни сэбэпле газета ябылмаган? Элбэттэ, рехеэт алу И. Гаспралыга ждцел генэ бирелми. Лэкин аца газета чыгарырга мемкинлек биреп властьлар тышкы Ьэм эчке сэясэттэ отарга уйлыйлар. Бу уцайдан тарихчы И. ЗаЬидуллин болай куреэтеп утэ: «Тэрж,еман»ныц нэшер ителэ башлавы Ьэм ябылмавы меселманнарныц дин иреге турында сейлэп кенэ кузгэ тетен ж,ибэрер заманнар узгацын ацлаган патша хекумэтенэ, теньяк куршелэренец местэкыйльлеклэрен югалтуга риза булмаган, христиан дэулэте итеге

астында калган меселманнарныц хокукый хэлен яхшырту турында свйлэуче Теркия Ь. б. иллэргэ, ислам динен тотучы «инородец» газета чыгара, дип тертеп курсэтергэ мвмкинлек бирэ»1. Билгеле ки, биредэ И. Гаспралыныц газетаныц дэулэт очен файдалы булачагына ышандыра торган гаризалары, уж,этлеге, хекумэт алдында абруе турында да эйтеп утэргэ кирэк.

Югарыда эйтелгэнчэ, татар телендэге беренче газеталар да шул чорда донья курэ башлыйлар. Элбэттэ, вакытлы матбугатны чыгару ечен халыкка ацлаешлы эдэби тел кирэк була. Газета битлэрендэ эдэби тел мэсьэлэсендэ терле бэхэслэр бара. Мэсэлэн, Г. Баязитов «Нур» газетасында тубэндэгечэ язып чыга: «...ни делдэ язармыз? Элбэттэ, Казан делендэ бик яхшы. Лэкин шул казан деле дип сейлэндеке дел Иэм берторле тугелдер... Бэгъзесе госманлы деленэ мэел идеп, бэгъзелэре гарэп вэ фареыны куп катыштырып язарлар. Димэк ки, бер тесле йицел асан ацлаешлы бер куелган дел юкдыр»2. «Хэзер бу соцгы ел л ар да янэ дэ бигрэк терек госманлы телендэ язалар. Ник татарча язмыйлар? Аныц ечен инде иске татар теле бетенлэй ташлану дэрэж,эсенэ килеп барадыр, тик иске картларымыз гына язсалар язалар, яца яшьлэр ярым яртысыны терек госманлы телендэ язалар. Бу нидэн вэ ни очен болай булды икэн? Ждвап: эввэлэн Ьэр кешегэ мэгълумдер, бу соцгы ун ел эчендэ безнец мэктэплэрдэ яца ысулда уку-укыту куэт тапты. Яца ысулда укыта башлаган мегаллимнэр.. .кубесе Истанбулда укып угрэнгэн иде... Инде курэмез ки, бездэ хэзер бэлзарур ике терле тел мэйданга чыкты... Инде каюсына тотынаек, шул соцгы терек, госманлы теленэме, яки борынг