автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Каламбур в языке белорусской драматургии

Полный текст автореферата диссертации по теме "Каламбур в языке белорусской драматургии"

]{фОЕЛЬ<М ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВНРС1ТЭТ імя Ф-СКАРЫНЫ

2 З Ш 1998

К 808.26 - 0.853 (043.3)

ШУБАДЗЁРАВА Ала Міхайлауна

КАЛАМБУР У МОВЕ БЕЛАРУСКАЙ ДРАМАТУРГИ (10.02.01 — беларуская мова)

АУТАРЭФЭРАТ

дьісертацьгі на атрыманне вучонай ступені кандыдата філалагічньїх навук

I опель — 1598.

Работа выканана у Магаеускім дзяржауным універеп імя А.Л.Куляшова.

Навуковы кірпукік — кандыдат філалагічньїх навук прафесар Рагауцоу В,Т.

Афіцьійньш апаненты; доктар філалагічньїх навук прафесар Наркевіч A.I. кандыдат філалагічньїх навук. дашнт Ляшчынская В.А.

Апаніруючая арганізацьш — Б рос їдкі дзяржауны універсігзт

Абарона адбудзеццн "27" лістапада 1998 г. у 10 гадзін на пасядяонні савета па абароне дысертацый К. 02.12.03 у Гомельськім д жауным універсітзце імя Ф.Скарыны (246699, г. Гомель, вул. Савецкая, 106).

3 дысертацыяй можна азиаёмшца у бібліятзцьі Гомельскага дзяржауі універсітзта імя Ф.Скарыны (Гомель, Савецкая, 106).

Аутарэферат разасланы "26" касгрьічніка 1998 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

а

доктар філалагічньїх навук А.А.Стангкевіч.

АГУЛЬНЛЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць даследавання. У лшпйстыцы каламбур як фігура маулення їгьілістьічньі прыём вывучауся у асноуным на матэрыяле рускай і іншьіх моу. двак некаторыя дьіскусійньи пьггаїші, якія у той або іншай ступені ізглядаюцца у працах даследчыкау (азначзнне каламбура, прынцыпы іасіфікацьіі, стьшістьічньш функцьіі), не атрьшалі дастатковай распрацоукі.

У беларускім мовазнаустве каламбур не быу аб'ектам спецыяльнага іследавання. Звесткі, якія падаюцца у лінгвістьічнай літаратурьі (пераважна у [цыклапедычных выданнях, навучальных дапаможніках) не раскрываюць тнасці гэтага мастацкага прыёму. Даследаваннс каламбурау неабходна таксама и выяулення асаблівасцяу іх уживання у творах беларускіх драматургау.

Такім чынам, актуальнасць дысертацыйнай працы абумоулена як ульнатзарзтьічньші і практьічньїмі задачамі, так і недаследаванасцю каламбура Зеларускай лінгвістьїцьг. .

Сувязь з буйньїмі навуковьімі праграмамі і тзмамі. Дысертацыя іуляецца часгкай тэмы "Мова беларускай мастацкай літаратурьі", якая на іацягу шэрагу гадоу распрацоуваецца на кафедры беларускай мовы агілсускага дзяржаунага універсітзта імя А.А.Куляшова.

Мзта і заданы даследавання. Мэтай даследавання з'яуляецца лінгвістьічнае ісашіе каламбура як сродку гумару, сатыры, іроніі у мове беларускай аматургіі. Пастауленая мэта прадугледжвае вырашэнне наступных задач: одакладніць асноупыя прыметы і азначзнне каламбура; ібгрунтаваць прынцыпы вылучэння розных тыпау каламбурау;

>азгледзець спосабы і прыёмы утварэння каламбурау;

гаказаць адметнасці іх уживання у творах беларускіх драматургау;

ікрзсліць стьілістьічньїя функцьіі каламбура у мастацкім творы.

Метадалогія і метады нравядзення даследавання. Для вырашэння стауленых задач у дьюертацьіі выкарыстоуваюцца розныя метады: часцей — ісальньї, радзей — параунальна-супастауляльны, трансфармацыйны і

1ТЫСТЫЧНЫ.

Каламбур можа быць аб'ектам і лінгвістьікі, і літаратуразнауства. гаратуразнаучы падыход прадугледжвае даследавашіе каламбура як сродку іарзння вобраза і раскрыцця ідзі мастацкага твора. Пры лінгвістьічньїм дыходзе вывучаюцца структурныя і семантычньш асаблівасці каламбурау, а ссама іх стьілістьічньш функцьіі.

У дьісертацьіі лінгвістьічнае апісанне каламбура праводаіцца у трох ірамках: а) дзфініцьшньїм, б) структурна-семантычным, в) функцыянальна-,ші стычным.

Аб'ект і прадмет даследавання. Каламбур як адзін са сродкау камічнага — юуны аб'ект дысергацыйнага даследавання. У працы разглядагоцца розныя пы каламбурау з творау старажьпгнай і сучаснай беларускай драматуртіі.

Гіпотзза. Для утварэння каламбурау выкарыстоуваюцца адзінкі розных оуняу мовы. Кожны тып каламбура мае адметныя спосабы пабудовы.

Навуковая павина і значэине атрьшаных вьінікау. У дысертацьй упершын: у беларускім мовазнаустве даследуецца каламбур як мауленчая фігура (спосаб утварэння, тыпы), прасочваецца яго эвалюцыя, вызначаюцца асаблівасі ужывашш у творах беларускіх драматургау.

Апрача таго, робіцца спроба больш глыбока і дэталёва разгл дзець малапашыраныя тыпы каламбурау (сінтаксічньїя, камбінаваньї* канкрэтызаваць і уДакладніць некаторьщ палажзнні, змешчаныя у прац; даследчыкау.

Практычнас значзнне атрьшаных вьінікау. Асноуныя палажзнні і вывал дысертацьй могуць быць выкарыстаныя пры вьікладанні сучаснай беларуск: літаратурнай мовы і лінгвістьічнага аналізу тэксту, пры падрыхтоуцы спецкурс; і спецсемінарау у гуманітарних ВНУ рзспублікі, а таксама на ур°ках факультатыуных занятках па беларускай мове і літаратурьі у школе.

Палажзнні, якія выносяцца на абарону:

- каламбур - эфектыуны сродак камічнага, лінгвістьічнай сутнасцю яко з’яуляецца семантичная двухпланавасць (двухсэнсавасць);

- каламбуры класіфікуюцца паводле прьшалежнасці іх кампанентау , лексічнага, фразеалагічнага, сінтаксічнага узроуняу мовы;

- тыпы лексічньїх каламбурау разнастайныя паводле спосабау пабудовы;

фразеалагічньїя каламбуры утвараюцца на аснове структурі: семашьішшх-ісемантьічньїх змяненняу фразеалагічньїх адзінак;

- сродкамі пабудовы сінтаксічньїх каламбурау з'яуляюцца сінтаксічні канструкцьіі (зеугма, хіязм);

-.ужьіванне каламбура як сродку камічнага і мауленчай характарысть персанажау абумоуліваецца творчай манерай пісьменніка, жанравьімі асаб васцямі творау, іх ідзйна-гзматьічнай накіраванасцю, абставінамі і умовамі, у яі дзейнічаюць персанажы, індьівідуальньїмі асаблівасцямі іх характарау.

Асабістьі уклад суіскальніка. У працы аналізуецца Штаты фаістьічі матэрыял, разглядаюцца некаторыя недастаткова поуна вывучаньш у навуков літаратурьі питанні (спосабы пабудовы сінтаксічньїх і камбінаван каламбурау).

Апрабацыя вьінікау дысертацьп. Дысертацыя абмяркоувалася на кафед беларускай новы Магілеускага дзяржаупага універсітзта імя А.А.Куляшо Асноуныя палажзнні і вывады працы апрабаваны на трзціх рзгіянальн Гарзцкіх чытаннях (Горкі, 1995), міжнароднай навуковай канферэш "Пісьменнік - мова - стыль", прысвечанай 70-годдзю з дня нараджэння прафес£ Л.М.Шакуна (Мінск, 1996), на міжнародньш навуковым семінарьі, прысвечан: памяці А.В.Азароускага (Магшёу, 1996), а таксама на шгогадовых канферзнць па вьініках навукова-даследчай працы выкладчыкау Магілеускага дзяржаун; універсітзта (1997-1998). ■

Апублікаваиасць вьінікау дысертацьп. Па тзме даследавання апублікаваи тры артыкулы (адзін - у навукова-метадычным часопісе і два - у матэрыя навуковых дакладау і паведамленняу) і тззісьі трох дакладау.

Структура і аб'ём дысертацьп. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнай іактарьістьікі працы, трох раздоелау, заключэння, спісау крьініц даследавання і <арыстанай літаратурьі. Агульны аб’ем дьісертацьіі ПО старонак. Спіс вьпса-зтанай літаратурьі уключае 101 назву.

А СНОСНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬП

У першым раздзеле ("Каламбур та прадмет лінгвістьічнага даследавання") )зсліваюцца найбольш істотния праблемы вывучэння каламбура. Раздзел іадаецца з двух параграфау, у якіх даецца агляд навуковай літаратурьі: асвят-оцца розныя аспекты даследавання каламбура, якія закраналіся у працах гвістау (спосабы утварэнпя, стьш’стычныя функцьіі, асаблівасці уживання у )рах асобных пісьменнікау), а таксама разглядаюцца дьіскусійньїя і найбольш іаданьїя питанні (азначэнне, класіфікация каламбурау).

Аналіз розных дзфініций сведчыць, што у некаторых з іх аднабакова рас-ываецца лінгвістичная сутнасць каламбура: улічваецца толькі фанетычны ас-<т (абыгрыванне аднолькавых ці падобных паводле гучання, але сэнсава роз-IX сяоу) і не бярэцца пад увагу семантычны (абыгрыванне значзнняу таго ж лага слова).

Дзфініцьгі, што сустракаюцца у навуковай і навучальнай літаратурьі, даюць гчымасць акрзсліць асноуныя крьітзрьіі, якія мэтазгодна улічваць при визнанні каламбура: 1) мауленчая фігура, 2) семантичная двухпланавасць

іухсзнсавасць), 3) гумарыстычная, сатиричная або іранічная афарбоука ка-мбурау. .

Такім чынам, каламбур — мауленчая фігура (слоуны жарт, гульня слоу), знаваная на наумыснай або міжвольнай двухсзнсавасці, якая служыць для ства-ння гумарыстычнага, сатырычнага ці іранічнага зфекту.

Адзначаецца, што у навуковай літаратури няма адзінай класіфікацьіі ка-мбурау. Даволі часта даследчьікі абмяжоуваюцца тым, што назьшаюць тыпы ламбурау і іх разнавіднасці. З улікам прьшалежнасці кампанентау каламбура да унага моунага узроуню у даследаванні вьшучаецца некалькі тыпау каламбурау ексічньїя, фразеалагічния, сінтаксічньїя і камбінаваньїя), якія маюць свае ад-тныя спосабы пабудовы.

У раздзеле акрзсліваюцца таксама стьілістьічньія функцьіі каламбура: срок камічнага (гумару, сатыры, іроніі) і мауленчай характарьістьікі персанажау. яртаецца увага, што сатыра у каламбурах часцей за усе накіравана на рас-ыццё заганных з'яу грамадства, рысау характару чалавека, якія не адпавядаюць уным эстэтычным ідзалам:

Пятрок. Раскулачьт.

Антось. А будзе пярэчыць, ди і иакулачьт.

Андрэй. Iраскудлачьии.

В.Гарбацзвіч. Песні нашых дзё У каламбуры сатырычны эфект дасягаецца супастауленнем блізкіх паводле г\ чання слоу раскулачьш - накулачым - раскудлачым, якія выражаюдь адмоуна станауленне дзейных асоб да такой грамадскай з'явы, як кулацтва.

У адрозненне ад сатыры гумар — смех лагодны, зьічлівьі, але не зауссд: бяскрыудны. Ён служыць усталяванню станоучага у жьщці:

Сумны. Так, у асиову сваёй ігрьі я паклау мінорин лад, я іграю и бемолях...

Сухалета. На чым, пане?

Сумны. На бемолях.

Сухалета. Скрипку знаю, цымбалы, на балалайцы сам магу, а ті кога струманту не чуу - нябімолй

В.Вітка. Шчасце пазі

У навуковай літаратурьі часам застаедца па-за увагай той факт, што к; ламбур з'яуляецца сродкам не толькі гумару, сатыры, але і іроніі, якой звычайи уласцівьі двайны сэнс — літаральньї і схаваны:

Туманава. Але ёсць і этыка. (Уздыхае.) Таленавітьі вучоны, здолі ны вырашаць буйныя задачы... Артыкул ідзе у часопісе, зноу... В ель? здольпы.

Рубайда (з'еддіва). Так ёнздольны на усё................

А.Дзялендзік. Аперацыя "Мнагажэни Аднак даволі часта у каламбурах выяуляецца своеасаблівьі сінтзз гумару сатыры, пры дапамозе якіх аутар не толькі жартує з персанажа або адмоунь з'яу, але і выкрывае іх:

Ган у ся (разгублена паціскае плячыма). Ліха яго ведае, пэуна ветра здіьмула [ліст].

' Малання Адамауна. Не выкручвайся! Якім ветрам'! Гэта у твас галаве вятрыска свіилча. Барона! Ідзі выберы самы вялікі лісток і усунь па] сючку у зубы.

З.Валасевіч. Бьшайце здаров Другіраздзел ("Тыпы каламбурау і спосабы іх утварэння") складаецца з ч. тырох параграфау. У першым параграфе ("Лексічньїя каламбуры") разглядаюці асноуныя спосабы пабудовы лексічньїх каламбурау (супастауленне значэнш мнагазначнага слова, паронімау, амонімау, антонімау, сінонімау), а таксама тыпы (полісемічньїя, паранамастычныя, аманімічньїя, антанімічньї сінанімічньїя).

Полісемічньїя каламбуры утвараюцца у вьініку супастаулення значэнн мнагазначнага слова (як прамых, так і пераносных — метафарычных і \ танімічньїх):

Першая тзлефаністка. Яны пытаюць... Спаць першакласнікам школе ці не спаць?

Вяршыла. Спаць? У школе?! Яны што там? Звар'яцелі? У школе трэба вучыцца! Веды набываць! А не спаць!

Першая тэлефаністка. Дык гэта ж першакласнікі, Віктар Паулавіч! Шасцігодкі. У дзіцячьгм садзе у такім узросце спяць пасля абеду.

М.Матукоускі. Мудрамер

імізм каламбура абумоулены сутыкненнем прамога і пераноснага значэнняу ова спаць ('знаходзіцца у стане сну ' і 'быць пасіуньїм, бяздзейнічаць'). Пры ладове полісемічньїх каламбурау супастауляюцца розныя тыпы значэнняу слова:

а) прамое і аказіянальна метафарычнае:

Шумейка (з эстрады). Таварышы, мы падьпплі да апошняга нумара нашай праграмы. Апошняга па парадку, але не па якасці. Вы самі ведаеце, што на дэсерт падаюцца самыя смачныя рэчы.

Рьібнікау (упауголаса). Давай кампот.

К.Крапіва. Проба агнём

юва дэсерт ('салодкія стравы, цукеркі і інш., якія падаюцца у канцы абеду') у ламбуры пабыло новае, індьівідуальна-аутарскае значэнне (’апошні, самы кавы нумар праграмы').

б) нейтральнае і гутарковае:

Стары. Ага, скрыпучае кола падмазваюць? Не скрьті. Не падмамсу. Тут во з дзяучьшкай трэба. Вот ей памагчы варта. Ну, ідзі, любы, ідзі, шпіень. Служы.

А.Макаёнак. Кашмар

імічньї эфект каламбура - у супастауленні значэнняу полісемічнага слова скры-ць (ст. нейтр. 'рътпець' і разм. 'жыць абы-як’), а таксама слова падмазаць (ст. йтр. 'злёгку або дадаткова змазаць чым-небудзь’ і разм. 'даць хабар'). •

в) агульнае і спецыяльнае — тзрміналагічнае (1) і прафесійнае (2):

1) Пётр. Гнат Нічьіпаравіч, гэта ж добрае сухое віно.

Казачонак. Яно і відаць, што сухое. Усё унутры паабдзірала.

А.Маузон. Непрьімірьімасць тамбур будуецца на сутьїкненні значэнняу слова сухі ('які страціу свежасць, са-вітасць, мяккасць; чэрствы') і тзрміналагічнага спалучэння сухое віно ('якое ат-гмліваецца у працэсе браджэши вінаградаага соку').

2) Шабанок. Потым мой друг шафёр падхапіу і папёр языка...

Шаф ёр. Я яго падчапіу пад дыфер, дык дзе там: буксує... Ну, злёгку ударыу пад задні мост - нічога, скрануу з месца.

А.Кучар. Заложнікі

каламбуры назвы механізмау машыны атаясамліваюцца з пазвамі частак чала-тага цела.

Асноуны сродак пабудовы парапамастычпых каламбурау — паронімьі. У следаванні аддаецца перавага шьгрокаму разумению паронімау: блізкія паводле ?ання словы — аднакаранёвьи і з розньїмі каранямі, не залежна ад месца ціску $ іх, ад прьіналежнасці да адной ці розных часцін мовы.

Пры пабудове паранамастычных каламбурау выкарыстоуваюцца наступ ныя сиосабы.

1. Супастауленне у адным кантэксце сугучных слоу:

Іван. А то дажыуся: во - малаграматны дзед і той папіхае, пасьша смецце вьіносіць, туркае.

Дзед Цыбулька. Ты і ёсць турак.

А.Макаёнак. Таблетку пад язы

2. Народная зтьшалогія: .

Л омцеу (здзівіуся). Ух ты! А ён - эрудзти

Дзед Цыбулька. Зараз разбяромся, хто ерундзіт.

А.Макаёнак. Таблетку пад язы У каламбуры іншамоунае слова зрудзіт замянясцца на больш зразумелуї аказіянальную форму слова ерундзіт.

Народная этымалапзацыя слоу у каламбуры узнікае у вьініку: а) кар тамінацьіі (Джорж Крамін Шры — Дзяржыкарманшырэй), б) раздзяленн лексічньїх адзінак на састауныя (відазмененьїя) кампаненты (атлас — ад пас).

3. Замена патрэбнага у кантэксце слова сугучным яму. У каламбурах таког тыпу часцей за усё абыгрываюцца моуныя штампы, клішз, у якіх адно з слоу з; мяняецца блізкім паводле гучання:

Жанэта Іенауна. Ён там служыць савецкім консулам, генералал аташэ... правераньш.

Раман (папрауляе). Можа,павераным. .

А.Махнач. Мадам Іенаун Сярод аманшічиьіх каламбурау вылучагоцца два тыпы: гукавы і сэнсавы. Гукавьш каламбуры утвараюцца пры збліжзнні у кантэксце аднолькавь: паводле гучання слоу без абыгрывання іх значэнняу. Камічньї эфект дасягаеци толькі гукавой гульнёй слоу. Гэты тып аманімічньїх каламбурау непашыраны драматычных творах:

П я т р у к. Прыедзь ка мне рада буду, І/ Я з спаднічкі зраблю буду.

Нашмуруем дзёгцем кола II Дый паедзем да касцёла!

В.Дунін-Марцінкевіч. Залёт Каламбур будуецца на гукавым падабенстве амаформау: буду (форма 1-ай асоб адз. ліку дзеяслова быць) і буду (форма В. склону адз. ліку назоуніка буда).

Сэнсавьм каламбуры заснаваны на супастауленні розных значэнняу фан тычна аднолькавых слоу:

Раман. Калгас наш як завецца? "Вольная праца". Ну, значыць, ха працую, хачу — не. Вольная праца.

А.Макаёнак. Каб людзі не журьілі Прыёмы сзнсавага абыгрывання амонімау розныя: а) неаднаразовае вык рыстанне амонімау у кантэксце, б) наумыснае сумяшчзнне двух розных лексічш значэнняу у адным слове, в) змяненне лексічнага акружэння амонімау, г) дат чэнне да абыгранага аманімічнага слова антонімау і сінонімау.

Аманімічньїя каламбуры (сэнсавыя і гукавыя) могуць утварацца як на ас->ве лексічньїх амонімау, так і граматычных, фанетычных, графічньїх. Найчасцей сываюцца каламбуры, пабудаваныя на супастаулсипі у адным кантэксце ад-ількавьіх імснау — уласных (антрапонімьі, ідзонімьі, заонімьі, зргонімьі, хрэ-інтонімьі) і агульных:

Маёрыкава. Што з вамі? Леу Іванавіч... Леу Іванавіч... Роднснькі..., Ну, які ж вы леуТ... А яшчз дзсантнік. О божа!..

А.Дзялендзік. Аперацыя "Мнагажзнец" У аманімічньїх каламбурах могуць абыгрывацца міжмоуньїя амонімьі, пр., папка1 (у беларускай мове 'від партфеля') і папка2 (памянш.-ласк. ад руск. па):

Кудасау. Падначаленыя павінньї быць прадбачлівьімі. Ва усім. І нават у гэтым. (Бярэ свой партфель.). Вось гзтая папка, яка ж і мамка, зараз выручыць. (Вымае з партфеля паулітзрку.)

А.Макаёнак. Пагарэльцы Антанімічиьія каламбуры утвараюцца у вьшіку сэнсавага збліжзння слоу-тонімау, адно з іх з'яуляецца полісемічньїм. Наприклад, у п'есе І.Щамякіна алаты медаль" каламбур будуецца на супастауленні антонімау парожиі ('пусты') оупы ('тоусты'):

Алег. Напішьі, Рзмбрант, яе партрзт з маёй парожняй галавой на яе парных каленях.

І.Шамякін. Залаты медаль Сінанімічньїя каламбуры будуюцца на абьігрьіванні сІнонімау ці ізказначньгх слоу:

Бранябойны. А некаторьш, між іншьім, могуць плявузгаць і нават у газетах, што у сектары спагадлівасці часам душы няма, чуласці, бачыце, не хапає...

А.Пстрашкевіч. Злыдзень

каламбуры супастауляюцца сінонімьі, якія абазначаюць адно і тое ж паняцце, е адрозніваюцца адценнямі лексічнага значзлня: спагадлівасць ('увага да лю-ей') і чуласць ('спачувальнасць').

Для пабудовы сінанімічньїх каламбурау выкарыстоуваюцца розныя відьі юнімау: семантычныя, стьілістьічньїя, семантьпса-стьшістьічньїя, абсалютныя.

У другім параграфе ("Фразеалагічньїя каламбуры") даследуїоцца каламбу-

і, у якіх абыгрываюцца фразеалагізмьі ці іх кампаненты. Адзначаецца, што ас-івай фразеалагічньїх каламбурау з'яуляецца трансфармацыя фразеалагізмау — руктурна-семантычная і семантычная. У адпаведнасці з гэтым вылучаюцца іазеалагічньш каламбуры, пабудаваныя на аснове 1) структурна-семантычных яігенняу фразеалагізмау і 2) семантычных змяненняу фразеалагізмау.

У фразеалагічньїх каламбурах першага тыпу разбураецца структура фра-їлагізма, што прьіводзіць да змянення яго будовы і значэння. Разглядагоцца йбольш прадукцыйныя спосабы пабудовы такіх фразеалагічньїх каламбурау:

1. Замена кампанента фразеалагізма іншьім словам:

Івашок. Ён у нас пакуль да культуры дакаціуся — усё прайшоу агонь, ваду і капалаацыйныя трубы. (Смяецца).

А.Петрашкевіч. Мост упопєрак раї Каламбур будуедца на аснове трансфармацьіі структуры фразеалагізма прайсі агонь, ваду і медныя трубы. У вьшіку матываванай замены кампанента медпыя н каналЪацыйныя на узуальнае, звыклае значэнне фразеалагізма ('многа зведадь жьіцці1) накладваецца яшнэ адно - новае, трансфармаванае ('многа зведаць н< прыемнага, агіднага, цяжкага').

2. Супастауленне слова свабоднага ужывання і часткі фразеалагізма:

Шнэль.Аякжа цябе іначай былозацягнуць сюды.

Драч. Але, зацягнула...Пятлю па ішаі.

К.Губарзвіч. Брзсцкі м

У каламбуры слова свабоднага ужывання зацягнуць, аманімічнае фразе лагічнаму кампаненту, не толькі рзалізуе адно са сваіх значэнняу ('сілай, угав< рамі прьшесці1), але і выступае як частка фразеалагізма зацягнуць пятно па ші ('трапіць у бязвыхаднае становішча').

3. Выкарыстанне вобразнай асновы фразеалагізма. У каламбур ужываюцца толькі асобныя кампаненты фразеалагізма, які амаль поунасц страціу унутраную форму:

Цярэшка. Я толькі вугалёк вазьму прыкурыць.

Паліна. Я табе пакажу вугалёк. Во як шарахну між вачзй, дык і тых іскрау і прыкурыш.

А.Макаёнак. Трыбун;

У другой рэшйцы кампанент "іскрьі" вьпслікае у свядомасці чытача асацыяць звязаньш з фразеалагізмам іскри з вачэй сыплюцца. Фразеалагічньї каламбур б дуецца на абыгрывашп значэнняу слова іскрьі і фраземы іскри з вачзй сыплюцца.

У фразеалагічньїх каламбурах другога тыпу кампанентавы склад фразе лагізма застаецца нязменным, але аднауляецца першапачатковае, сігніфікатьіун значэнне фразеалагізмау. Найболыд пашыраныя спосабы утварэння фразе лагічньїх каламбурау, пабудаваных на аснове семантычных змяненняу фразе лагізмау:

1. Супастауленне значэнняу полісемічнага фразеалагізма:

І з а б э л а. Рукі ён свае распусціу.

Андрэй. Не разумею... Ён што, першы цябе ударыу?

Ізабзла. Нявінньї агнец!.. Прыставаць ён да мяне пачау. За ногі) пау. Запрашау да сябе на кватэру. Увечары.

.. М.Матукоускі. Амністі

У каламбуры абыгрываюцца два значзнні полісемічнага фразеалагізма распусц\ рукі ('збіць каго-небудзь1 і 'дазваляць сабе празмерныя вольнасці').

2. Супастауленне двух фразеалагізмау з агульным кампанентам:

Маша. Ну што ж, трэба апранацца. (Бярэ пантофлю.) А гэта штс тыдзень не пранасіла - ужо кишы просяць! Вось каб той кашы усыпаць,, яшчэ бярозавай...

П.Васілеускі. Чалавек вярну

каламбур утвараецца у вьшіку супастаулення двух фразеалагізмау каши прасіць патрабаваць рамонту') і усыпацъ бярозавай кашы ('адлупцаваць') з агульным для і кампанентам каша.

3. Супрацьпастауленне фразеалагізмау:

Туляга. Прызнаюся, прыходзыа мне у галаву такая думка.

Гарлахвацкі. Дык выктьце яе з галавы. Яна вас" загубіць. Сведак у вас няма, а павераць мне.

К.Крапіва. Проба агаём

каламбур будуецца на супастауленні двух фразеалагізмау-антонімау прыйсщу га-аву (’раптоуна з'явіцца у свядомасці') і выктуцъ з галавы ('перастаць думаць пра іто-небудзь').

4. Сутыкненне фразеалагізма і аманімічнага з ім свабоднага словазлучэння:

Васіль. Грьіпіна, скажы мне хоць адно слоука. (Грьіпіна маучыць.) Тады глянь на мяне хоць адным вокам.

Гр ы п і н а (смяецца). А як гэта глядзець адным вокам.

Васіль. Я і сам не ведаю.

Грьіпіна. Гэта, значыць, адно вока трэба закрыць? Вось зараз я па-гляджу на цябе адным вокам. (Закрывав адно вока і глядзіць на Васіля.)

В.Гарбацзвіч. Вяселде

г дыялогу каламбурна супастауляецца значэнне фраземы адным вокам ('на ка-откі час') з аманімічньгм словазлучэннем свабоднага ужывання.

У каламбурах можа абыгрывацца не увесь фразеалагізм, а толькі асобныя го кампаненты, якія супасгауляюцца з аманімічньш уласным імем. Сутыкненне пелятьгоа і уласнага імя парушае сэнсавую цэласнасць фразеалагізма і узмацняе амічньї эфект каламбура. Найчасцей у фразеалагічньїх каламбурах абыгрыва->цца антрапонімьг.

Кропля. А вам што? Можа, вы ужо і доктарам сталі? Тады у мяне пытанне... Як мы ёсць народ цёмны, маласвядомы, дьж растлумачце... Б'юць вашых, немцау б’юць... Пад Масквой далі у косці, дык на што ж нека-торыя "Косці" разлічваюць, а?..

А.Маузон. Канстанцін Заслонау

5. Збліжзнне кампанента фразеалагізма і блізкага паводле гучання слова, 'акое збліжзнне узнікае пры замене персанажам невядомага слова, якое ваходзіць у склад фразеалагізма, іншьім, больш зразумелым. У вьшіку фразеа-агізм губляе сэнсавую цэласнасць і набывае камічную афарбоуку:

Любка. Вы хочаце сёння канчатковаузяць мяне на цьіліидр.

Гапон. На цугундар, а не на цылтдр. Ату! Як вам не сорамна: вы кампраметуеце настауніцкую карпарацыю сваім няведаннем самых звы-чайных культурных слоу.

М.Гарзцкі. Гапон і Любачка

6. Супастауленне кампанента фразеалагізма са словам той самай семан-ычнай групы:

Антаніна Цімафее^на. А дає ён [твой муж]?

Ганна. Сабакам сена косщъ.

Антанша Щмафееуна. Сабакам?

Г анна. Можа, 1 кошкам, хто яго ведае.

А.Макаёнак. Выбачайцс, кат ласк Пры сэнсавым збл1Жзнш слоу адной семантычнай групы сабака — каши ('жывёла') фразеалапзм касщь сабакам сена страчвае метафарычнасць, а слог кошка, акрамя узуалънага значэння 'жьшёла', набывае аказ!янальнае — 'жанчьша

7. Абыгрыванне прыказак (прымавак). Да фразеалапчных каламбурау м тазгодна адноаць 1 таюя, што пабудаваны на абыгрыванш прыказак 1 прымава а таксама крылатых выразау 1 афарызмау:

Марозау. Вам пасцялшь Молада на сенавале. ,

Юл1я Паулауна. Спадзяюся, не у шостай палаце! Наташа, паж дай уам добрай ночы. . .

А.Дзялендзш. Начное дзяжурсп У каламбуры выраз шестая палата мае два значэнш: лггаральнае -— 'бальшчн пакой'! афарыстычнае — 'памяшканне для пс'шчиа хворых людзей'.

8. Абыгрыванне вядомых цытат. Каламбуры, пабудаваныя тазам спосаба

па сваей лшпнстычнай сутнасщ збл!жаюцца з фразеалапчнымь Яь успрымаюцца двухсэнсава, бо тэкст, у яым ужываюцца каламбуры, суадносвд чьгтачом з тым тэкстаи, адкуль узята цитата: .

Вадз1м (водощь пальцам па прыёмшку). Атрымалася найвялжш . глупства. (Пауза.) Не ведаю, як гэта здарылася, але я... вы запаланш м думю.

1нга (налсупа). "I каш надышоу еечар, Шахеразада началарасказва казш". (Садзщца.)

А.Дзялендзш. Выклж баг;

Цитата'у каламбуры успрымаецца не толыа лпаральна, але I з пераноспы 1раи1чным адценнем (гаварыць няпрауду, хлуаць').

У трэадм параграфе ("Сштакачныя каламбуры") разглядаюцца каламбур пабудаваныя на аснове сштакачных сродкау (зеугма, х1язм). Вьтучаюцца я тыпы сштаачных каламбурау: ашикацыйныя I Х1язмавыя. - ,

Адзначаецца, што апл!кацыйныя каламбуры . утвараюцца у вын! ашйкацьп: а) двух словазлучэиняу, б) словазлучэння 1 фразеалапзма, в) двух ф] зеалапзмау.

У каламбурах, пабудаваных на аснове апшкацьп двух словазлучэншу,; лоунае слова рэашзуе розныя значэнш (як прамыя, та к I пераносныя). Напрь лад, у зеугме пасадзщъ не на яйм, а у турму галоуны кампанент — мнагазнач! слова пасадзщь — выяуляе два значэнш — (’памясцщь $ сярэдзигу чаго-небудз 'арыштаваць'):

Альжбэта (вызваляючыся). Пусщ, кажу! Я не на яйш гэтага п'янч] ды злодзея пасаджу, а .у турму\ Ён не будзе больш з кладовай красщ к. гаснага збожжа ды на самагон пераводзщь... Пусщ...

А.Махнач. За вушка ды на соне!'

. >3 У каламбурах, утвораных ашйкацыяй словазлучэння і фразеалагізма, кам-інєїгг фразеалагізма адначасова з'яуляецца часткай свабоднага словазлучэння: Мульцік. Накарала цябе, Мікіта, Сонца за иепгга. Усе людзі, увесь свет, сам сабе ты не любы. Ляжыць у цябе нешта на душы...

Г а с тр ы т. На зберюпжцы ляжыць, а не на душы.

А.Дударау. Вечар

аламбур будуецца на асновс аплікацьіі двух словазлучэнняу: сйабоднага яжаць на зберкшжцы) і фразеалагічнага (ляжацъ па душы 'вьіклікаць вялікія папы').

Значна радзей у драматычных творах сустракаюцца каламбуры, утвораныя ілікацьіяй двух фразеалагізмау;

Гаспадар. Вьійдзі к народу. Для рэкламы. Абяцай реформы. Пада-байся натоупу. Пацалуй якога-небудзь дзіценка. Вытры насавічком слязу. Стукай у грудзі. Ідзі, друг народа. Тачы язык і зубы, для улады яны вострыя трэба.

А.Макаёнак. Кашмар

а урыуку злучальнай сувяззю аб'ядноуваюцца два структурна-аднатыпш.»! фра-:алаг!змы (тачыцъ язык і тачыць зубы) з агульным кампанентам тачыць.

Хіязмавьія каламбуры рэдкаужывальныя у п'єсах беларускіх драматургау. этыя каламбуры утвараюцца у вьініку перастаноукі і двайнога лексічнага аутору кампанентау хіязма са зменай значэнняу полісемічнага слова (слоу):

Злыдзень. Людзі пакутуюць не столькі ад сардэчнай недиститко-васці, колькі ад иедастатку сардэчнасцй

А.Петрашкевіч. Злыдзень

дламбур будуецца на аснове структурна-сэнсавай трансфармацьіі словазлучэння грдэчная недастатковасць: па-першае адбываецца перастаноука марфалагічна адьіфікаваньїх кампанентау: сардзчная недастатковасць — недастатак сардзч-асцг, а па-другое, кампаненты каламбура рэашзугоць розныя значзнні іедастатковасць — 'хвароба', недастатак — 'недахоп чаго-небудзь').

Чацверты параграф ("Камбінаваньїя каламбуры") прысвечаны разгляду аламбурау, для пабудовы якіх выкарыстоуваюцца розныя сродкі })разеалагічньія, лексічньїя, сінтаксічньїя) і спосабы. Найбольш прадукцыйныя посабы утварэння камбінаваньїх каламбурау: а) супастауленне кампанентау іразеалагізма з аманімічньїмі словамі свабоднага ужывання, а таксама абыгры-анне значэнняу мнагазнатаага слова, б) абыгрьгванне значэнняу мнагазначнага пова, а таксама аішікацьія фразеалагізма і сінтаксічнага словазлучэння з агуль-ым для іх кампанентам, в) збліжзнне паронімау і супастауленне амонімау, г) быгрыванне амонімау і паронімау, а таксама супастауленне кампанента фразеа-агізма з аманімічньїм словам, д) супастауленне сінонімау і абыгрыванне значэн-яу мнагазначнага слова.

У трзцім раздзеле ("Асаблівасці ужывання каламбурау: храналагічньї ас-ект") выяуляюцца адметнасці ва ужьіванні каламбура^ у п'єсах беларускіх дра-атургау XVI —другой паловы XX стст.

Аданачаецца, што у XVI—XVIII стст. каламбур параунальна рэда выкарыстоуваецца V штэрмедыях да школьнай драмы, батлейкі, у народна драме, а таксама у п’єсах К.Марашэускага і М.Цяцерскага. Сярод каламбурі пераважаюць лексінньїя, у прьіватнасці паранамастычныя, пабудаваньм на асн<

ве народнай зтьшалогіі.

У драматичных творах К.Марашэускага ("Камедыя") і М.Цяцерскаї ("Доктар па прымусу") ужьтаюцца пераважна фразеалагічньїя каламбуры, сярс

лексічньїх пашыраны полісемічньїя.

Адметньші у п'єсах В.Дуніна-Марцінкевіча (XIX ст.) з'яулятоці

аманімічньш каламбуры.

Шырока выкарыстоуваюода каламбуры у драматичных творах пачап

XX ст.. асаблша у камедыях К.Каганца ("Модны шляхщок", "Двойчы прапілі'

Я.Купаны ("Паулінка"), У.Галубка ("Пісаравьі імяніньї", "Суд"), Л.Родзеві'

("’Збяшэжаны Саука"), Ф.Аляхновіча ("Шчаслівьі муж"), Е.Міровіча ("Кар’єра т

варыша Брьізгаліна") і інш. Гэта тлумачыцца тым, што камедыя у адрозненне і

драмы і трагедьіі вымагае спецьіфічньїх моуных сродкау для стварэння камічнаї

адным з якіх з’яуляецца каламбур.

У драматычных творах гэтага перыяду сустракаюцца як лексічньїя, таї фразеалагічньїя каламбуры. Сярод лексічньїх каламбурау найбольш пашыраш полісемічньїя, а таксама паранамастычныя і аманімічньш, радоей ужываюцца а танімічньїя і сінанімічньїя. Фразеалагічньїя каламбуры утвараюцца на аснове структурна семантычных, так і семантычных змяненняу фразеалагізмау.

Абмежаиана у параунанні з камедьіямі выкарыстоуваюода каламбуры драмах М.Грамьікі, В.Гарбацзвіча, К.Чорнага (часдей за усё — як срод

мауленчай харак гарьістьікі герояу).

Шырока ужьшаецца каламбур у драматычных творах К.Крапівьі: пераї жаюць лексічньїя‘каламбуры (каля 50 %), менш фразеалагічньїх (каля 30%), ш ьомачыцца опецьіфікай мастацкага сгылю пісьменніка, сістзмай вобразау, тэк

іьїкай яготворау, _

У другой палове XX ст. творча выкарыстоуваюць каламбуры такія дра» тургі, як А.Макаенак, М.Матукоускі. А.Дзялендзік і інш.

Самыя розныя тыпы каламбурау сустракаюцца у драматычных твої А.Макаёнка. Драматург пераважна карыстаецца тьімі ж спосабамі і прыём; пабудовы каламбурау, што і яго папярзднікі (супастауленнне значэш полісемічнага слова, абыгрыванне фразеалагізмау, збліжзнне блізкіх гучаши але розных паводле сэнсу слоу і інш.). Сярод 80 разгледжаных каламбурау 6С складаюць лексічньїя, 32,5% фразеалагічньїя, 7,5 % - камбінаваньїя. З лексічн каламбурау пераважаюць полісемічньїя (50 %), часта сустракаюцца таксама ранамастычныя (35%). Што ж да іншьіх тыпау каламбурау, то яны ужьгоаюі

значна радзей.

Творчай манеры А.Макаёнка уласцівьі і адметныя асаблівасці у пабудої ва ужьіванні каламбурау. У адрозненне ад К.Крапівьі А.Макаёнак даволі ча выкарыстоувае камбінаваньїя і паранамастычныя каламбуры.

Значна радзей, у параунашіі з творамі К.Крапівьі і А.і -Іакаенка, сустрака-ща каламбуры у п'єсах А.Маузона, К.Губарзвіча, І.Шамякіиа. Гэта тлумачыц-найперш тым, што у творчасці гзтьїх пісьмєннікау пераважае такі драма-ргічньї жанр, як драма, магчьімасці якой для выкарыстання каламбура абмежа-ныя.

Розньм сродкі для утварзння каламбура^ ужывае М.Матукоускі: не толькі гповыя, наприклад мнагазначньїя словьі, фразеалагізмьг, але і не вельмі пашы-ныя - амонімьі, сінонімьі, антонімьі. Дасціпньїя каламбуры М.Матукоускага раша упісваюцца у мастацкую тканіну яго творау, аздабляюць іх вясёлым жар-м, легкім гумарам.

Па-майстэрску выкарыстоувае каламбуры А.Петрацжевіч, асабліва у каме-их "Злыдзень", "Куды ноч, туды сон", у драме "Мост упоперак ракі". І хоць са-ірьічньїя персанажы А.Петрашкевіча іншьі раз каламбураць даволі прэтэнцы-на і не вельмі дасціпна, аднак іх каламбуры псіхалагічна апрауданыя, матыва-иыя: А.Петрашкевіч аддае перавагу лсксічньїм (поліссмічньш і паранамастыч-.ім) каламбурам, якім складаюць у яго творах больш за 80 %.

Шырока ужывае каламбуры разам з іншьімі сродкамі камічнага .Дзялейдаік. Адметньїмі у яго драматичных творах з'я^ляюцца фразешіш ічньїя тамбуры, пабудаваїіьія не толькі на аснове грансфармацьіі фразеалагічньїх пінак, але і пры дапамозе абыгрывання вядомых цытат і афарызмау.

Каламбурам У.Караткевіча (з 20 зафіксаваньїх палова ужываецца у траге-.іях) уласціва грубаватая, зніжаная стьшістьічная афарбоука. Тлумачыцца і ітл ,ім, што галоуны персанаж у п'єсах драматурга — просты люд, стракатая, шмат-їлосая людская маса, мова якой шчодра аздоблена "амбівалентньїм" гумарам, фодньґм жартам, нават "плашчадным словам". Апрача таго, адзін з адмегных госабау пабудовы каламбурау — супастауленне блізкіх паводле гучання, але тсава розных слоу.

У апошнія два дзесяцігоддзі каламбур рэдка ужываецца у п'єсах драматур-іу: гэта звязана з заняпадам камедьшнага жанру. Выключэнне, бадай, склада-ць творы А.Дударава, у якіх каламбур вьпсонвае пераважна характаралагічную ункцыю: дапамагае раскрыць вобразы персанажау, так званых наіуньїх дзівакоу

- Буслая ("Парог"), Мульціка і Гастрыта ("Вечар") і інш. У п'єсах А.Дударава жарыстоуваюцца розньїя тыпы каламбурау, найчасцей —■ фразеалагічньїя.

У драматичных творах іншьіх аутарау-сучаснікау каламбуры ужываюцца іачна радзей. Драматургі імкнуцца плённа выкарыстаць набьіткі сваіх папя-зднікау. Гэта уласціва драматычным творам Г.Марчука ("Вясёлыя, бедныя, ба-їтьія"), Г.Каржанеускай ("Камандзіроука"), У.Сауліча ("Халімон камандуе пара-ам") і інш.

У заключпті падводзяцца вьінікі дысертацыйнага даслєдавання, дзе кан-гатуецца, што каламбур — мауленчая фігура (слоуны жарт, гульня слоу), засна-аная на міжвольнай або наумыснай двухсзнсавасці, якая служыць для стварзння амічнага эфекту. Двухсэнсавасць уласціва адзінкам як лексічнага, так і фразеа-

лагічнага і сінтаксічиага узроуняу. 3 улікам гэтага вылучаюцца наступньш тьіпі каламбура^: лексічньїя, фразеалагічнью, сінтаксічньїя, камбінаваньш [1].

Сярод лексічньїх каламбурау у адпаведнасці са спосабамі пабудовы выдзя лена некалькі разнавіднасцяу: а) полісемічньїя, б) паранамастычныя, в) ама німічньїя, г) сінанімічньїя, д) антанімічпьія. Полісемічньїя каламбуры утвараюцц па супастаулснні значэнняу мнагазначнага слова (прамога і пераноснага, узуалі нага і аказіянальнага). У вьшіку збліжзння блізкіх паводле гучання, але сэнсав розных слоу утвараецца паранамастычны каламбур, які мае свае адметныя спосе бы пабудовы: супастауленне сугучных слоу у адным кантэксце, народная этымг логія, замена пагрэбнага у кантэксце слова сугучным яму. Утварэнн аманЬйчных, сіїїанімічньїх, антипімічньїх каламбурау звязана з супастауленнем адным кантэксце значэнняу амонімау, сінонімау, антонімау. Даволі часта адно с слоу такой бінармьі можа быць мнагазначным [2, 3,6].

У фразеологічних каламбурах абыгрываецца або увесь, фразеалагізм, аб асобныя яго кампаненты. Гэтыя каламбуры будуюцца на аснове трансфармаць фразеалагічньїх адзінак. Вылучаюцца два тыпы індьівідуальна аутарскага зм5 нення фразеалагізмау. Па-першае, структурна-семантычныя змяненні, у вьшік якіх разбураецца структура фразеалагізма і адбываюцца змены у будове і зш чзнні фразеалагічньїх адзінак. Асноуньїмі спосабамі структурна-семантычны змяненняу фразеалагізмау з'яуляюцца: 1) замена кампанента устойлівага спал; чэння іншьім словам, 2) аб'яднанне слова свабоднага уживання з часткай фразе; лагічма, 3) выкарыстанне вобразнай асновы устойлівага спалучзння. Па-друто ссматычныя пмяненні, пры якіх трансфармуецца толькі значэнне фразеалагічна адзінкі. Каламбуры гэтага тыпу будуюцца на супастаулеіші: І) значэнш полісемічнага фразеалагізма, 2) двух фразеалагізмау з агульным кампанентам, і фразеалагізмау-антонімау, 4) фразеалагізма і аманімічнага з ім свабоднага сл< и:ічму'і ^ннч. 5) і-ммпанента фразеалагізма і блізкага гучаннем слова, 6) кампанеї ю фразеалаїі-зма і слова адной з ім семантычнай групы, 7) на абьігрьгеанні прь казак, прымавак, вядомых цыгаг [5].

Сітпаксічпьія каламбуры утвараюцца на аснове сінтаксічньїх сродкау -зеугмы і хіязма. Вылучаюцца два тыпы та кіл каламбурау: аплікацьщньїя хіязмавмя. Асаоуньїмі спосабамі пабудовы аплікацьійньїх каламбурау з'яуляеці аплікацьія а) двух словазлучэнняу, б) словазлучэння і фразеалагізма, в) двух фр зеалагізмау. Хіязмавьія каламбуры утвараюцца у вьшіку перастаноукі і двайної лексічнага паутору полісемічньїх кампанентау хіязма са зменай іх значэнняу [1].

Менш пашыраныя у драматычных творах камбінаваньш каламбуры, для п будовы якіх выкарыстоуваюцца розныя еродкі (лексічньїя, фразеалагічньї сінтаксічньїя) і спосабы [1].

Каламбур у п'єсах беларускіх драматургау выкарыстоуваецца не толькі і еродак камічнага (гумару, сатыры, іроніі), але і для егварзння мауленчай хара тарьіетьікі персапажау. Таму ужыванне каламбурау павінна быць апраудана с цьіяльна-исіхалагічнай сутнасціо вобраза, жанравьімі асаблівасцямі мастацка' твора і яго ідзйна-тзматьічнай накіраванасцю [4].

Упершыгао каламбуры пачалі ужываюцца на самых ранніх этапах развіцця іарускай драматургії у інтзрмедьіях, батлейкавых п'єсах, народных драмах. З (вщцём драматургіі спосабы пабудовы каламбура^ становяцца больш даскана-т, разнастайньші асабліва у па татку XX сгагоддзя у гтерьшд росквіту каме-йнага жанру. Шырока выкарыстоуваюцца каламбуры у п'єсах такіх майстроу >ва, як К.Крапіва, А.Макаснак, М.Матукоускі, А.Дзялендзік, А.Дударау, тра-цьіі якіх плсіша працягваюць і маладыя драматургі [1,4].

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі адшостраваныя у наступных публікацьіях гара:

ЕСаламбуры у п'єсах Кандрата Крапівьі і спосабы іх утварзння І! Роднае слова.

- 1996, № 3. — С. 53-60.

\маншічньі каламбур як сродак камічнага. (на матзрьгяле беларускай іраматургіі) // Материалы исследований молодых учёных, аспирантов, юискателей и студентов. — Могилёв: МГПИ им. А.А.Кулешова, 1997, — С. 167—171. 1

Роля полісеміі у стварзнні каламбурау (на матэрыяле беларускай драматургіі) // Материалы исследований молодых учёных и аспирантов. — Могилев- МГПИ ям. А.А.Кулешова, 1995. — С. 99—103.

Каламбуры у творах Максіма Гарэцкага II Гарзцкія чыташй. Матэрыялы такладау і паведамленняу. — Мн., 1996. — С. 194—197-

Фразеалагізмьі як сродак________утварзння каламбурау // Материалы

международного научного семинара, посвящённого памяти О.В.Озаровского

— Могилев: МГПИ им. А.А.Кулещова, 1996. — С. 59—60.

Паранамастычны каламбур як сродак стварэння сатыры і гумару у п'єсах зеларускіх драматургау // Пісьменнік — мова — стыль. Тззісьі дакладау і іаведамленняу міжнародний навуковай канферзнцьй. — Мінск: БДУ, 1996. —

С. 154—157.

РЭЗЮМЭ

ШУБАДЗЁРАВА Ала Міхайлауна КАЛАМБУР У МОВЕ БЕЛАРУСКАЙ ДРАМАТУРГИ

Ключавыя словы: амонім, антонім, аплікацьія, гумар, двухсэнсавасп зеугма, іронія, каламбур, лексічньї каламбур, мнагазначнасць, паронім, сатыр сінонім, сінтаксічиьі каламбур, спосаб утварэння, тып каламбура, фігу] маулення, фразеалагічньї каламбур, фразеалагізм, хіязм.

Дысерхацыйная прада прысвечана вывучэнню каламбурау у мове белар екай драматургіі. Мэта даследаваніїя — лінгвістьічнае апісанне розных тыпау к ламбурау, спосабау утварэння, а таксама асаблівасцей уживання у творах бел рускіх драма і ургау.

Прымяненне апісальнага, параунальна-сугіастауляльнага і статыстычна метадау даследавання дазволіла вылучыць і разгледзвц. такія тыпы каламбура як лексічньїя, фразеалагічньш, сінтаксічньїя, вызначыць спосабы і прыёмы іх п будовы, канкрэтызавадь азначэнне тзрміна "каламбур", вьіявіць стьілістьічш функцьіі (сродак камічнага і мауленчай характарыстыю псрсанажау), паказаі абумоуленасць выкарыстання каламбурау жанравьімі асаблівасцямі творау, ідзйна-тзматьічнай накіраванасцю.

Належная увага удзелена у дьісертацьіі разгляду малапашыраных тып каламбурау (сінтаксічньїя, камбінаваньїя). Вьінікі даследавання могуць быць в карыстаны пры вьікладанні сучаснай беларускай мовы і лінгвістьічнага аналі тзксту, пры падрыхтоуцы спецкурсау і спецсемінарау у гуманітарньїх ВНУ, а та сама на уроках і факультатыуных заняткау па беларускай мове і літаратурьі школе. .

РЕЗЮМЕ ШУБОДЁРОВА Алла Михайловна КАЛАМБУР В ЯЗЫКЕ БЕЛОРУССКОЙ ДРАМАТУРГИИ

Ключевые слова: антоним, аппликация, двусмысленность, зевгма, ирония, [амбур, лексический каламбур, многозначность, омоним, пароним, сатира, сидам, синтаксический каламбур, способ образованш, тип каламбура, фигура м, фразеологический каламбур, фразеологизм, хиазм, юмор.

Диссертационная работа посвящена изучению каламбуров в языке бело-:ской драматургии. Цель исследования — лингвистическое описание различ-х типов каламбуров, способов их образования, а также особенностей употреб-шя в произведениях белорусских драматургов. '

Использование описательного, сопоставительного и статистического мето-з исследования дало возможность рассмотреть такие типы каламбуров, как ссические, фразеологические, синтаксические, комбинированные, определить эсобы и приёмы их образования, уточнить определение термина "каламбур", звать стилистические функции (средство комического И речевой лГ.рагг.'рНГП!-персонажей), показана обусловленность употребления каламбуров жащюиы-[ особенностями произведений, их идейно-тематической направленностью.

Должное внимание уделено в диссертации рассмотрению малораспростра-гшых типов- каламбуров (синтаксические, -комбинированные). Результаты ис-едования могут быть использованы при преподавании современного бслорус ого язьпса и лингвистического анализа текста, при разработке спецкурсов и ецсеминаров в гуманитарных вузах, а также на уроках и факультативных заня-ях по белорусскому языку и литературе в школе.

SUMMARY SHUBODEROVA Alla Mikhailovna PUN IN THE LANGUAGE OF BELARUSIAN DRAMATIC ART

Key words: homonym, antonym, humuor, zeugma, irony, pun, lexical pur paronym, satire, synonym, syntactic pun, method of the formation, type of the pur phraseological pun, phraseological unit, chiasmus.

The thesis deals with the study of puns in the language of Belarusian plays. Th research was condacted with purpose of linguistic description of different types of th puns, the ways they are formed as well as the peculiarities of their usage in the worics b Belarusian play wrights.

The use of descriptive, comparative and statistic methods of the research gave m an apportunity to have lead the work in three directions: that of defenition, structural semantic and functional-stylistic direction. Such types of puns as lexica phraseological, syntactic and combined ones are submitted for consideration in th thesis; the ways and methods they are formed are clearly defined; the definition of th term "pun" is made more precise; stylistic functions (such as comic means and specc description of the characters) are stated; the dependence of useage of puns on th creative activities of the authors, on genre peculiarities of works, on their ideologic, and subject sense of purpose is shown.

Special attention in the thesis has been focused on studying of rare types of pur (syntactic and combined). The results ri£ this.research, can he used in . teaching c modem Byelorusian and in linguistic analysis of the text, in working out speci; courses and special seminars for students of the humanities as well as at the Belarussia classcs and optional classes in Belarusian.