автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Кыргыз тили (синтаксис)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Кыргыз тили (синтаксис)"

: о д

2 О ^'¡ОН 1о. Кыргыз Республикасы

Улуттук илимдер академиясы Тил илими институту

Кол жазма укугунда

ИМАКОВ АКЕШ

КЫРГЫЗ ТИЛИ [синтаксис]

Адистиги 10.02.02 — Улуттук тилдер

Филология илимдеринин доктору деген илимий даражаны алуу учу« жарык квргвн окуу китебинин АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек, 1994

Иш К. Тыныстанов атындагы Ысык-Кол мамлекеттик университетинин кыргыз тили жана аны окутуу мето-дикасы кафедрасында аткарылды.

Жетектевчу мекеме: Тил н;ана гуманитардык илимдер институтунун кыргыз тили кафедрасы

Кыргыз Республика Улуттук илимдер академиясынын тил илими институтунун алдындагы филология илимдерйнин доктору деген илимий даражаны ыйгаруу боюнча тузулгон Д. 10. 93.20 шифриндеги Адистештирилген кецештин жыйынында корголот.

Иш менен Кыргыз Республика УИАнын Илимий }{итсп-канасынан таанышууга болот.

Автореферат жонетулду

Адистештирилген Кецештин окумуштуу катчысы, Филология илимдеринин кандидаты Т. САДЫКОВ

Расми оппоненттери:

1. Филология илимдеринин доктору К. Есенов

2. Филология илимдеринин доктору Ш. Жапаров

3. Филология илимдеринин доктору С. Абдуллаев

Иш 1994-жылдын

Эмгек жонундв жалпы муноздвмв

Жогорку окуу жайларынын филология факультетинин сырттан окуучу студенттери учун жазылган бул окуу китеби профессорлор Акматов Т. К., Мукамбаев Ж. жана А. Има-новдор тузген кыргыз тилиншг программасыиьш (универси-теттин филология факультета учун, 1976) иегизинде жазылган.

Сырттан окуучу студенттер учун кыргыз тилшшн синтак-сиси курсу боюнча атайм окуу китебин жазуунун тэменку-дой зарылдыктары болгоп:

а) бир катар тилдердин — орус, казак, езбек, украин, белорус ж. б. синтатсистик тузулуштеру боюнча сырттан окуучу студенттер учун езунче окуу китептери болгоп;

б) кыргыз тилшшн синтаксиси боюнча сырттан окуучу студенттер гана эмес, кундузгу белумдер учун да окуу китептери жетишсиз эле;

в) илимдин бир эле тармагы боюнча ар башка авторлор тарабынан бир пече окуу китептери тузулсо, алар бирин-бири толу^тоо цретинде болоору, ¡же биринде кетирилген мучулуш экинчисииде оцдолору, терецдетилип иштелери бел-гилуу;

г) окуу китептеринин у лам тшйинки тузулгвндорундо илимдин жацы жетишкендиктери камтылып турушу зарыл.

Жогорку окуу жайларынын студепттери учун тузулгон окуу китеби, негизинен, бир гана автордуп изилдео ишинин натыйжасы эмес. Анда илимдин бардык' жацылыктары, жетишкендиктери камтылып, тигил же бул аудиторияга ьтлайык-талып тузулууге тийиш. Бирок, ошондоп болсо да, тузуучу. автордун иш тажрыйбасы, жеке иликтеелеру, иш процессин-деги байкоолору, жалпы эле билим децгээли бирннчи планда турат.

Диссертациялык иш катары сунуш кылыиып жаткан бул эмгек бир нече баскычтар боюнча даярдалды: алды менен жумушчу жаштардын кечки орто мектептери, андан сод орто мектептердин VHI—IX класстары, атайы орто окуу жайлары (педучилище) пединституттардын педфактары учун (булар авторлошуп тузулгон) жазылган окуу китептеринен кийин, б. а., илимий жана педагогия лык коп жылдык тажрыйбалар-дын негизинде аткарылды.

Баарыбызга белгилуу, кыргыз тили гана эмес, жалпы эле гурк тилдери боюнча синтаксис женундегу илим кийинчерээк иликтене баштаган. Кыргыз тил илиминин келемдуу, илимий абстракцияга нешзделген бул бедумундэ татаал, чиеленишкен маселелер гана эмес, али толук чечиле элек проблемалар да 5ар. Мындай маселелердин жана проблемалардын мацызын яшенимдуу далилдер аркылуу ачып, тактап, жогорку аудиторияга ылайыктап, тушуиуктуу баяндама стиль менен студентке жеткируу оор эмгекти, узак иликтоену жана ото эле кеп лингвистикалык адабияттарды ездоштуруп чыгууну талап кылат.

Иштин максаты жана милдети. Жогорку окуу жайлары

учун тузулген кыргыз тилинин программасына ылайык тил-дик материалдардын негизинде сиитаксистик бардык катего-рияларды иликтеп, алардын грамматикалык табиятын анык-тап, белгилуу женге, иретке келтирип, ар бир маселенин ыу-нездуу белгисин, езгечелугун ачык, так далилдегг, аларды студентке тартуу кылуу иштин негизги максаты болуп эсеп-телет.

Бул максатка жетуу учун темонкудой талаптар коюлган:

а) туркология жана зкалпы *шл илими боюнча адабияттар-ды ездештуруунун натыйжасында сиитаксистик ар бир категория жвнундегу илимий пикирлерди, кез караштарды тактап, алардагы окшоштуктарды, айырмачылыктарды белгилеп, ага карата ез мамилебизди баяндоо;

б) синтаксистин тигил же бул проблемалары боюнча ата-йын изилдевлврдун — диссертациялык эмгектердин, жарык квргвн монографиялардын жыйынтыктарын, сунуштарын тал-дап, алардын эц алгылыктууларын камтуу;

в) нлимдеги талаш маселелерге, кайчы пикирлерге карата тушундурме, мунездеме беруу жана алардын туйунун табуу; I

г) илимде талашсыз ачылган, туура кабыл алынгаи ма<-селелерди, тушунуктерду далнлдеелер аркылуу жеткилец баяндоо;

д) студенттин теориялык маалыматын терецдетуу макса-тында сиитаксистик категориялардын ез ара байланыштарын ачып беруу жана ар бир категорияны тейлеечу, грамматикалык езгечелуктерунун ажытын ачуучу каражаттарын аныктоо;

е) синтаксистин бардык категорияларынын аныктамала-рын, мунездвмелерун мисалдар аркылуу сыпаттоо жана бы-шылтоо; '

ж) берилген мисалдар жасалма болбосун учун, аяарды жарык керген бардык адабияттардан жыйнап алуу жана ми-салдардын таалим-тарбиялык таасирине айрыкча кецул буруу;

з) зарылдыгьша жараша мисалдарга талдоо жургузуу ж. б.

Иликтеенун методикасы. Иштин алдына коюлган максатка жетуу учун, негизинен, баяндоо, тушундуруу методу кол-донулду. Бул метод окуу китептери учун ылайыктуу да, ал-гылыктуу да метод болуп эсептелет. Бардык материалдар грамматикалык тузулушуне, ;синтаксистик консгрукциясына, сиитаксистик семантикасына негизделип талданды. Жалпы алганда, талдоолор синхрондук генетизм квз карашы боюнча ишке ашырлды. Сиитаксистик бардык маселелер ирети менен жайгаштырылды.

Илимий жацылыктары. 1) Кыргыз тилинин сиитаксистик курулушу боюнча мурда жарык керген окуу кигептерннел айырмаланып, свз болуп жаткан эмгекте синтаксистин изил-дей турган объектен женунде жалпы тил илиминдеги коз караштар, алардын екулдеру (М. II. Петерсон, И. Рис, Б. Дельбрюк, Ф. Ф. Фортунатов, Ф. де Соссгор, С. И. Кардев-ский, В. В. Виноградов, Ш. Балли, Ф. Микуш ж. б.) тууралуу маалымат берилди. Турвологаяда болсо XX кылымдын 40-

зкылдарынап баштап соз айкашынын да, суйломдун да син-таксиси тузулгопдугу (Н. К. Дмитриев, А. Н. Кононов, Е. И. Убрятова, Н. А. Баскаков, М. Балакаев, А. Жапаров, Ю. М. Сеидов, М. Талипов, X. Халияров, М. Чересов, М. 3. Закиев, У. Б. Алиев, Ы. Жакыпов, А. Турсупов ж. б.), синтаксистин тигил ?ке бул маселелери боюнча окумуштуулардын кез ка-раштары баяндалды.

2) Эркин соз айкашыи болуштуруу, же топтоштуруунун нлимий негиздери, бул маселе боюнча окумуштуулардын пи-кирлери жаиа алардыи алгылыктуулары аныкталды.

3) Атоочтук лсана этиштик соз айкаштарынын калыпташ-кан улгулору, айрыкча алардыи тугейлорунун синтаксистик семантикасы (бул маселеде А. Турсуновдун «Кыргыз тилиндеги соз айкаштары», «Кыргыз тнлнндеги этиштик сез айкаштары» деген эмгектерн пайдаланылды) лдапундо кецири маалыматтар берилди.

4) Создордун грамматикалык байлаиыштары эркин сез айкаштарыида, кецири мааннде суйломдун курулушунда карала тургандыгы жана аныи суйломго гана мунездуу жолдо-ру, соз байланыштарынын принцнптерн, мунездвру жана нор-малары туркологпянын жетишкендиктеришш негизииде толук-талды, такталды.

5) Суйлем жонундо логикалык жана грамматикалык коз караштар, дуйнедегу тилдер генеалогия жана типология лса-гынан эц эле ар турдуу болгондугуна карабастан, коомдук турмушта бир гана негизги милдетти, пикир алышуунун ка-рашаты болуучу милдетти, аткарышы, грамматикалык кандай гана тузулштегу суйлем болбосун, анда белгилуу мазмун-дун, ойдуи бернлиши, суйломдун бардык тузулуштвруне, ко-нструкцияларына мунездуу белгилери — преднкативдуулук жана интонация, аларды тейлоочу жана ишке ашыруучу ка-ражаттар — модалдуулук, синтаксистик чак, этиштин ыцгай-лары жана чактары, модаль создор, бвлукчелер, озгочо интонация, жак категорнясы ж. б., бул маселе боюнча жалпы гил илиминдеги жана туркологиядагы кез караштар айтылды, алардын илимдеги алгылыктуулары такталды.

6) Суйломдун грамматикалык ар турдуу тузулуштеру, ар Зир тузулушуно мунездуу турлору, конструкциялары, мо-^алдык маанилери болуштурулду (класснфикадияланды).

7) Суйломдун айтылыш максатына карата белушуне так-:оо киргизилди (буйрук суйлем женундо тушунук берилди) кана аныи ар бир турунун — гкай суйлем, суроолу суйлем, ¡уйрук суйлом жана езгечо туру катары илептуу суйлемдун, чошулуу жолдору, каражаттары жана модалдык маанилери [ечмеленди.

G) Суйлом мучосу дел аталган синтаксистик категория-[ын жалпы муноздомесу, аныктамасынан баштап, суйломду ■юштуруудагы алардын ролу, айрыкча суйлем мучолерунун ышкы дуйне менен болгон катыштары, суйлем тутумундагы емантикасы, бул маселенин сез туркумдеру деген лексика-

лык — грамматикалык категория мепеп байланыштуулугу ке-цири берилди.

9) Суйлем деп аталган синтаксистик ироблеманыл грамматикалын табиятын чечууде анын тутумундагы сездердун орун тартибип аныктоонун зарылдыгы келип чыгат. Тактап айткан-да, сездердун орун тартиби суйлемдун ажыралгыс белгилери-нин, жашоо шаргтарынын бири болуп эсептелет. Ошондуктан создордун суйлемдо алган орун тартибине кенен токтодууга туура келди.

Суйлемдегу сездердун тилде калыптанган, кендум болгон туз орун тартибине, же стилистикалык макса,тка ылайыктал-ган езгергвн (терс) орун алуу багыттарына таасир кылуучу факторлор — суйлемдун тузулушу, туру, суйлемдегу сездердун грамматикалын байланыштарынын туру жана жолдору, сез туркумдерунуи суйлем мучелеруне болгон катышы, синтаксистик басым (логикалык басым), кептин жанры, контекст ж. б., бул факторлордун ез ара байланышы жала аракетте-нуусу, сездердун жайгашуусунун принциптери — грамматикалын принцип, инверсия кубулушуна негизделген белгилео принциби, байланыштыруу принциби, бейтарап (нейтралдуу) принцип женундв биринчи жолу кенен маалымат берилди.

10. Кыргыз тил илиминде атайы изилдене элек, ар турдуу ликирди, кез карашты пайда кылып келе ;каткан маселелер-дин бири обочолонгон тушундурме мучо болуп эсептелет. Синтаксистик бул конструкцияиын кыргыз тилинде колдонулушу, суйлемде аткарган милдетиие ылайык топтоштурулушу, ай-кьшдалгычка болгон семантикалык катышы, атоо термина бо-юнча ар кыл маалыматтар берилип келе жатат.

Коргоого сунуш кылынып жаткан бул эмгекте обочолонгон тушундурме му^е боюнча талаш пикирлердин туйуну аныкталып, анын туура табияты туркологиявьш, орус тил илиминнн жетишкендиктершшн иегизииде такталды. Натый-Н1ада бул конструкцияньш илимий мацызы семантикалык — грамматикалык белгилерине жана стилистикалык — грамматикалын милдеттерине жараша мунозделду.

11) Суйлем деп аталган синтаксистик бутун бирдиктин тутумунда артыкбаш бир да белук (элемент) бодбойт. Бирок суйлемдун тутумундагы создордун аны (суйлемду) уюштуруу-дагы ролу бирдей эмес: милдети боюнча алар биринчи, экинчи жана учунчу даражадагы элементтер болушу мумкун.

Тил илиминде суйлемдун учунчу даражадагы элементи дег каратма сез, киринди сез жана сырдык сездерду эсептешет Мындай сездор суйлемде турдуу жагдайга, талапка, максатк; ылайык колдонулат.

Сез болуп жаткан окуу китебинде каратма сез, киринди сез жана сырдык сездерге лексикалык-семантикалык, эмоция-лык, модалдык маанилерине негизделген тушунуктер берилди, Кыскача болсо да, киринди суйлем зкана кошумча кыстырьш-ды конструкция женунде биринчи жолу маалымдалды.

12) Бир тутумдуу (составдуу) женекей суйлемдер уюшту-руучу езегуне, грамматикалык негиздерине, ээнин жана баян-

С

доочтун негнзинде) ылайык топтоштурулду. Аныи бардык тур* лору — }калпы жактуу, белгилуу жактуу, белгисиз жактуу, жаксыз туру жана атама суйлем, логикадык-грамматикалык белгилери боюнча тушундурулду.

13) «Татаал суйлом» жана «суйлем» деген терминдердии колдонулушу боюнча тил илидшндеги уч турдуу коз караш, жонвкей суйлем менен татаал суйломдун мнлдетн, тузулуш айырмачылыктары, татаал суйлвмдун синтаксистик тугойло-рунун мааннлнк катыштары, оз ара байланышуу жолдору жана каражаттары илимий маалыматтардьщ негнзинде баяндал-ды.

Иштин тузулушу жана колому. Иш киришуудвн зкана не-гизги эки белумдон — соз айкашынын синтаксисннен, суйломдун синтаксисинен турат. Суйломдун синтакснси вз ирети менен даты эки бвлукко — женекей суйлвмдун жана татаал суйлемдун синтаксисине, ашыратылып берилген. Иштии акы-рында тиркеме иретинде снитаксистин курсу боюнча сырттан оку учу студенттер учуй текшеруу иштерин аткаруунун улгу-лвру, ara ылайык бир нече вариантта кыскача тексттер супуш кылынган. Бул тиркеме студенттер учун методнкалык «орсот-мо болуп саналат. Иштин колему —353 бет.

Иш1ин мазмуиу. Киришууде синтакснстин изилдей турган жана уйрето турган объектилери, бул маселе боюнча тил или-миндеги коз караштар, агымдар, синтаксистин тил нлимишш башка тармактары менен байланышы туралуу кабар берилген.

Биринчи бедум «Сез айкашы» деп аталат. Сез айкашы дегенде маанилери жана грамматикалык формалары боюнча оз ара байланышта болгон толук маанилуу создердун айка-шын тушунуубуз зарыл. Синтаксистик бул чакан бирдикти грамматикалык езунче бирдик катары да зкана белгилуу дара-жада суйлем тутумундагы семантикалык—интонациялык би-римдик катары да кароого болот.

Тиддин лексикалык кенчи болуп эсептелген создердун, алардыи негнзинде уюшулган сез айкаштырынын омуру суйломдун жалпы табияты, суйломдун коомдук турмуштагьг мил-дети менен ажырагыс байланышта. Анткени суйлем ар кандай создердун жалпы санынан тузулбостеи, лексикалык-семанти-калык маанилери боюнча бири-бири менен айкашууга мумкун-чулугу болгон жана грамматикалык жактаи байланкшып турган создердун жыйындысы (синтези) катары тузулот. Суйлом тутумундагы сез айкаштарынын копчулугу ойдуп максатына ылайыкталып, суйлемдо улам жацыдан уюшулуп отурса, айрымдары кептин ыгына жараша жацыдан уюшулбастан, тилде мурда эле калыпташкан идиоматикалык, суроттеп кар-комдеечу даяр каражат катары пайдаланылат. Ушундай бетон-челугуно карай соз айкаштары эки чоц топко белунот: анын бири — эркин сез айкашы, экинчиси — туруктуу сез айкашы (тил илиминде муну фразеологизмдер деп да атайт).

Эркин сез айкашы — синтаксистин изилдей турган объ. ектиси, ал эми туруктуу сез айкашы болсо — тил илиминин езуичв тармагы болуп эсептелген фразеологиянын изилдей гурган проблемасы. Ошондой болсо да сез айкашынын бул

эки турунун бири-бирине окшоштуктпры (тугейлерунун бай-ланышуу жолдору, уюшулуу улгусу, калыбы) жана андаи да кебуреок айырмачылыктары, езуне гана таандык туруктуу бел. гилери бар.

Фразеологизмдерде тилде жеке колдонулуучу свздер сы-яктуу эле бир маани болот: бир жакадан баш чыгаруу — ын-тымак, ынтымактуу болуу; мурдун балта кеспеген — тогот-погон; кок жашык — абдан арык ж. б. Мындай маанилери боюнча алганда, фразеологизмдер жеке создвр ыенен синоним дик катышта экендиги байкалат: бир эле маани жеке соз ар-кылуу да, ara маанилеш фразеологизм аркылуу да туюнду-рулат. Бирок фразеологизмдер тигил же ,бул мааниии жеке сез сыяктуу туз атабастан, образдуу, элестуу турдо атайт. Бул жагынан алганда, фразеологизмдер ойду керкем, элестуу жана таамай, таасирдуу берууде атайы колдонулуучу тилдик каражат болуп эсептелет.

Фразеологизмдерден айырмалапып, эркин сез айкашынын тутумуядагы свздор дайыма езунун туз маанисинде колдону-лат. Ал эми фразеологизмдерде болсо бутундвй айкашты кам-тыган жалиы бир маани берилет. Мындай маани фразеологизм-дердин биримдуулугун (бутундугун) тузгендуктви, суйлем тутумунда алар ич ара мучеленбвйт. Бутундвй айкашы менен суйлвмдун бир гана мучосунун милдетин аткарат: Жарашиас ичи тардык адамзатка:, тар болбо, тардык нгаман тируу чакта. (А. Осмонов). Ичи тардык — суйлем ээси.

Суйлем тутумунда эркин сез айкашынын тугойлеру мучо-ленот, б. а., ар бири езунче суйлем мучосунун милдетин аткарат: Адептуунун кезу адилеттикти мурда керет. («Кабус-Наме»).

а) кезу керет — баш мучелердун суйлем тузулушундегу езгече айкашы;

б) адептуунун кезу — эркин соз айкашы: адептуунун — аныктооч; кезу — суйлем ээси;

в) адилеттикти керет — эркин сез айкашы: адилеттикти — толуктооч; керет — баяндооч;

г) мурда керет— эркин айкашы: мурда — бышыктооч; керет— баяндооч;

Фразеологизмдер — калыпташкан тилдик даяр бирдик. Ошондуктан аларды ойго келгендей озгертууго, тугейлерунун бири-бирине карата алган ордун алмаштырууга болбойг.

Фразеологизмдер эркнн сез айкашынын улгусундо да, суй-лом улгусунде да кездешет: а) соз айкашынын улгусунде: хил эмизуу, тишинии кирин соруу ж. б.

б) суйлем улгусунде: жузу жарык, беру этектен алганда ж. б.

Кадыресе эркин сез айкаштары суйлем тузулушундо кол-донулбайт.

Жыйыитыктап айтканда, туруктуу сез айкаштарынын маа-ниси ар бир тугойунун семантикасынан келип чыкпастан, ан-дан алыстап, бардык тугейлерунун жалпы. санынан (суммасы.

нан) келип чыгат. Ошол себептуу ал бардык тугейлеру менен бир бутуидук касиетке ээ.

Фразеологизмдер толук мааннлуу жеке создор, эркин сез айкаштары сыяктуу эле суйлемдун курулуш материалы болуп зсептелет. Ошол себеитуу фразеологизмдер женунде синтаксисте кыскана маалымат берилет жана анын эршш сез айкаш-тарынан, ажырагыс сез тизмектеринен болгон айырмачылык-тары, ботенчолуктору керсетулет.

Суйлем тутумунда мучеленбей турган, бирок туруктуу соз айкашы болуп эсептелбеген, суйлемдун белгилуу бир коист-рукцияларында колдонулган ажырагыс соз тизмектери кезде-шет. Сырткы тузулушу боюнча андай тизмектер эркин сез айкашына окшош келет: Кез кергенду кецул тейлейт. (макал) Эли бар, мекенн бар бактылуу. (макал).

а) кез кергенду — ажырагыс тизмек: синтаксистик мил-дети боюнча толуктооч;

б) элн бар, мекени бар — ажырагыс тизмек: синтаксис-тик милдети боюнча суйлем зэси (бир оцчей ээ).

Ажырагыс тизмектер туруктуу эмес, б. а., суйлемдун ай-рым коиструкцияларында мучоленбеген, бир гана суроого зкооп болуп тушкон тизмек катары колдонулса, башка бир учурда алардын тугейлеру оз алдынча да, Hie дагы бир белек сездер менен анкашкаи турунде кездешет. Экинчидеи, ажы-рагыс тизмектердин тугейлеру езулорунун туз маанисин сак-тан турат, б. а., фразеологизм сыяктуу бутун бир маанини билдирбестеи, алардын (ажырагыс сез тизмектеринин) ар бир тугойунун лексикалык ез алдынчалыгы сакталат.

Ажырагыс тизмектер толук мааннлуу сез менен толук мааннлуу создун, же толук маанилуу сез менен кызматчы создун негизинде тузулот: Акылы кыска адамдын тили узун. (макал) Шоргочон менен жол журбе. (макал)

Эркин соз айкаштары суйлом тутумунда тузулуп, суйлем менен емур сурет. Ал, негизинен, толук маанилуу сездерденую-шулат да, суйлем тутумунда дайыма мучелонот жана тугейлору озунун лексикалык туз маанисинде колдонулат.

Э. с. а. грамматикалык касиетин аныктоо учун алардын курулушун, турлерун, тугейлерунун маанилик катыштарын жана синтаксистик байланыш жолдорун талдан чыгуу зарыл. Синтаксис женундогу илимдин салты боюнча бул маселелерди нликтее сез айкашьш топтоштуруудан (бвлуштурууден) баш-талат.

Э. с а. топтоштурууда анын турдуу белгилери эске алы-нып журот:

а) багынычтуу тугойунун синтаксистик милдети боюнча) аныктоочтук (атрибутнвдик), толуктоочтук (объектилик) жана бышыктоочтук (релятивдик);

б) ез ара айкашып турган создердун грамматнкалык бай-ланышуу леолдору боюнча (ээрчишуу жолу аркылуу уюшул-ган сез айкашы, ыкташуу жолу аркылуу уюшулган с. а., башкаруу жолу менен уюшулган с. а., изафеттик жол менен

уюшулган с. а.);

в) багындыруучу тугейунун морфологиялык табияты, б. а., кайсы сез туркумунен экендиги боюнча;

г) с. а. тугэйлерунун маанилик катышы боюнча;

д) айрым окумуштуулар э. с. а. топтоштурууда семанти-калык-кызматтык /(функционалдык) принцип™ колдонушкап. Бул кийипки топтоштуруу это кецири чеи.елчемго негизделип, я. с. а." грамматикалык табиятын морфологиялык, семантика-лык зкана функционалдык кез карашта талдайт. Бирок, ошон-дой болсо да, сез болуп жаткан кийинки топтоштурууда э. с. а. синтаксистик милдеткне кебуреек кец-ул бурулган. йлимий маалыматтарга Караганда, э. с. а. курулушунда анын тугойле-рунун синтаксистик милдеттерин бардык учурда эле так анык-тоого мумкун эмес. Э. с. а. тугейлерунун милдеттери суйлем тутумунда гана толук аныкталары белгилуу.

Бул топтоштуруу боюнча синтаксистик эц чакан бипдик (а. с. а.) субстантивдик, атрибутивдик сез айкаштары болуп, андан соц атрибутивдик сез айкаштары ез ич ара дагы алъек-тивдик, адвербиалдык деп белуштурулет (А. Баскаков). Функционалдык жактан дал ушул топтоштурууга окшош, бирок мындан да кецири кез карашта э. с. а. теменкудей болушту-рулуп зкурет: атрибутивдик—субстантивдик, атрибутивдик — адъективдик (аныктоочтук) жана адвербиалдык (бышыктооч-тук) сез айкаштары (Н. А. Баскаков).

Э. с. а. боюнча жогоруда айтылган топтоштуруулапдын ичинен туркологияда, иегизинен, семантикалык —■ морфологиялык топтоштуруу кецири колдонулуп келе зкатат (А. Т. ГТоцелуевский, М. Балакаев, А. Жапаров, А. Турсунов ж. б.). Бул топтоштурууга ылайык э. с. а. багындыруучу тугейупун (сез айкашынын курулушун тузуучу езегунун) кайсы сез тур-куму экендигине, тугейлерунун грамматикалык байланышуу зколдоруна жана сез айкашынын тузулушуне (зкеиекой, татаал айкаштар) негизделип каралат.

1. Кыргыз тилицдеги э. с. а. багындыруучу тугойлерунун найсы сез туркуму экендигине карата атоочтУк соз айкашы зкана этиштик сез айкашы болуп белунет.

ЭскертуУ. Кыргыз тилинде, азыраак болсо да>, тактоочт.ук сез айкаштары колдонулат. Бул керунуш тактоочтордун ба-гынычтуу топторду тузуу мумкунчулугунун темен экендиги менен байланыштуу. Тактоочтук э. с. а. азыраак колдонула тургандыгын эске алып, бул окуу китебинде аны атоочтук сез айкаштарына кошуп берууге туура келди.

Атоочтук э. с. а. багындыруучу тугейу боюнча ич ара зат атоочтук, сын атоочтук ,сан атоочтук, ат атоочтук жана тактоочтук сез айкаштары болуп белунет.

2. Э. с. а. тугейлерунун грамматикалык байланышуу зколдоруна ылайык башкаруу, ыкташуу жана таандык байланыш боюнча уюшулган сез айкаштары болуп болунет. Белуштуруу. нун бул принцибинде э. с. а. тугейлерунун маанилик катыш-тары да кошо каралат.

3. Э. с. а. тузулушуно карай женокей жана татаал соз айкаштарьша ажыратылат.

1. Атоочтук соз айкаштары. Э. с. а. кандай гана туру болбосун, алардын тутумунан эки болукту айырмалоо керек: а) багьшдыруучу тугойу; б) багынычтуу тугойу, Э. с. а. тузуу-де бул эки болуктун грамматикалык укугу, милдети бнрдсй эмес: аны уюштурууда багьшдыруучу тугойу маанилуу, чечуу-чу милдет аткарат. Ошондуктан э. с. а. туру багьшдыруучу тугойдун морфологиялык дареги боюнча аныкталат.

Окуу китебинде таяныч озогу зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атооч зкапа тактоочтоп болгон соз айкаштарынын бардык улгусу (модели), таяныч озегупун маанисин тактоочу, ачык-айкын кылуучу багынычтуу тугейлору, алардын багьшдыруучу езек менен байланышуу жолдору, айрыкча соз ай-кашынын тугейлорунун маанилик катыштары мнсалдар аркы-луу чечмеленип берилген. Мисады, багьшдыруучу тугойу зат атооч болсо, апын багынычтуу тугейлору зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атооч, атоочтук, кыймыл атооч, тууранды соз, тактоочтон болору жана, алардын маанилик катыштары ар бир сез туркумунун семнтикасына негизделери далилдуу ай-тылгап (27—42— беттерди карацыз).

Тилдеги бардык соз жеке алгаида (уй, китеп, зкакшы, пай-далуу, илгери, быйыл, жазуу, суйлоо ж. б.) жалиы мааниде болот. Алардын ачык-айкын, так мааниси сез айкашынын ту-тумунда аныкталат: чоц уй (бул айкашта уйдун келему кор-сотулген), жапы уй (уйдун мезгилге байлаиышкан сапаты ай-тылган), эки уй (уйдун так саны берилген) ж. б.

Кыскасы, жалпы маанидеги жеке создун эмнесин тактоо керек болсо, ошол белгиси айтылат.

Соз менен сездун айкашуусунун белгилуу олчеосу бар. Бул влчоо вз ара айкашып турган сездердуи семантикасьлшн ымаласына негизделет.

Салыштырыцыз: а) китеп — адабий китеп, жацы китеп, кызыктуу китеп, окулган китеп, беш китеп, бул китеп ж. б.

б) арык китеп, катуу китеп, сасык китеп, чуркаган китеп ж. б. Бул вариант колдонулбайт, анткени мындай создердун семяптикалык ез ара ымаласы жок.

Э. с. а. багынычтуу белугу гана багьшдыруучу болугунун маанисин тактоочу болуп эсептелбестен, багындыруучусу да> багынычтуусунун маанисин тактап турат, б. а„ оз ара айкашып турган создер бири-биринин мааннснн тактап да, толуктап да турат: жарык жылдыз дегенде гкылдыздьш ары элестуу, ары сапат белгисни гана тушунебуз. Ал эми бул мисал богонча жарык дегенде башка эч персени эмес, дал гана жылдыз эске алынат.

2. Этнштик сез айкаштары. Э. с. а. багьшдыруучу тугойу этиш создерден болсо, этиштик сез айкашы деп аталат. Э. с. а. бул туру абдан коп колдонулат. Бул керунуш этиш создердун башкаруу. багындыруу жендомдуулугунун универсалдуулугу менен байланыштуу.

Эгерде э. с. а. багындыруучу тугейу этиш сезден болсо, анын багынычтуу тугейлеру толук маанилуу зат атооч, ат атооч, сын атооч, сан атооч, тактооч, чакчыл, тууранды соз жана кыймыл атоочтодрон турат.

Этиштик соз айкаштарынын маанилери да атоочтук соз айкаштары сыяктуу эле чечмеленген.

Этиштик соз йкаштарынын багынычтуу тугойлору соз ез-гертуучу мучелерду кабыл алган турундо да, уцгу туруцде да (мучасуз) колдонула берет. Ушул жагдайды эске алып, туркологияда соз айкашынын бул турун тугейлорунун грам-матикалык байланыштуу зколдору боюнча талдап журушет: а) тугейлеру ыкташуу жолу боюнча байланышкан этиштик соз айкаштары; б) тугейлеру башкаруу жолу боюнча байланышкан этиштик сез айкаштары; в) тугейлеру таандык байланыш-та болгон этиштик сез айкаштары (жигнттин уялганы, карьг льштын зкакындаганы, кулгендун билгени ж. б.).

Туркологияда э. с. а. курулушу (структурасы) жопундо бирдей пикир жок. Дегинкиси толук маанилуу сездорден ту-зулген сез айкаштары жонокей сез айкаштары болуп зсепте--ri5T,: уккулуктуу суйдоо, кои жашяо, барктуу адам, бийлегси кыз зк. б.

Айдым окумуштуулар бул тушунукко тугейлеру татаал сездорден турган сез айкаштарын да кошот: кара чы'.'ырчык-тын уясы, Ысык-Калдо жашоо, жакшы дем алуу зк. б. "ыи-дыгында, бул кез караш туура, анткеии татаал создордо деле, кадимки экенекей сездор сыяктуу, бир гана лексикалык маани бар. Ошол себептуу суйлем тутумунда татаал солдор бардык тугейлеру менен синтаксистик бир гана милдетти ат-карат: Ада-Too бирде кардуу, бирде карсыз.

Э. с. а. зкалац гана толук маанилуу сездердон тузулбос-топ, айрым учурларда толук маанилуу созге кызматчы сеоз-дер тизмектеле айтылуу менен да уюшулат. Мыидай учурда кызматчы создер толук маанилуу каасы сезго тнешелуу болуп айтылса, ara ар турдуу кошумча маани (кучетуу, болзкол-доо, тануу, суроо, тактоо ж. б.) беруу учун колдонулат: адам /менен иштоо, ж уз го чейин жашоо, сага гака тнешелуу, сезго тушунду окш(?йт зк. б. Бул сыяктуу соз айкаштарын кээ бир окумуштуулар татаал соз айкашы деп эсептешсс (М. Балака-ев, 3. Г. Ураксип, А. Баскаков зк. б.), айрымдары зконокей соз айкашы катары карашат (К. Сарыев, А. Турсунов ж. б.).

Соз айкашын тузуудо анын бир тугойу катары фразеологизмдер да катышат: жанды зканга уруп иштоо, боору менен жылып калган карыя зк. б.

Туркологияда фразеологизмдер катышкан соз айкашынын курулушу зкенундо да ар башка пикирлер айтылып коле жа-тат: айрымдары фразеологизмдер катышкан соз айкаштарын курулушу боюнча зкенокой сез айкашы да эмес, зке татаал соз айкашы да эмес, алар етмо сез айкаштары (словосочетания переходного типа) деп эсептешет (О. П. Анзкиганова, В. II. Перетрухин); окумуштуулардын дагы бирлери мындай

соз аикаштарын жонокей тузулуштбгу эле айкаштар катары ¡¿арашат (Л. Абдуллаев, А. Турсунов).

Э. с. а. бнр тугойу, же эки тугоиу тен толук маанилуу соз менен толу); маапилуу создун ажырагыс тизмегинеп уюш-тулушу мумкун: малы коп чарба, ааламга лшрык берген кун, улууиу коРуп осуу ж. б.

Чындыгыпда, бул уч турдуу з. с. а. грамматикалык тузу-лушу богопча татаал соз айкаштары болуп эсептелет, анткени алардын тигнл же бул тугейу бнр эле соз туркумунун татаал туру эмес, ар башка создердун ажырагыс тнзмектери.

Сездердун ажырагыс тнзмектери суйлем тутумунда синтаксистик бир гана милдетти аткарарына карабастан, алар тнлднк талаптып негизинде создун кандайдыр бир белгисин алда канча татаал конструкциялар аркылуу билдируу зарьлт болгон шарттардын негизинде келип чыккап.

Сездердун грамматшсалык банлаиыштары жонундо. Сез айкаштарында да, суйломдо да сездер оз ара мааннлик ка-тышта турат. Алардын катыштары тилднк каражаттардын, б. а. сннтаксистик байланыштардын негизинде берилет.

Э. с. а. тугойлерунун ортосундагы катыш синтаксистик багыныцны байлаиыштын негизинде тузулет, анткени соз айкаштарында дайыма грамматиклык жактан багынычтуу и.апа багыпдыруучу тугейлеру болот. Тактап айтканда, э. с. а. тугейлору бнрин бири багьшдыруу, бири экинчисине багынуу принциби боюнча байланьянат. Бул — э. с. а. учун дээрлик муноздуу корунуш.

Суйлем тутумунда деле сездердун грамматикалык байла-пышы, пегизипен, ушул принцип боюнча берилет. Бирок, ошон-дой болсо да, суйлемдогу сездердун грамматикалык байла-пыштарыида э. с. а. муноздуу эмес байланыштар кездешет: суйломдун бнр оцчей мучелорунун оз ара байлапыштары, обо-чолонгоп тушундурмо мучо менен айкындалгычтыи байланы-шы, баш мучо'лордун байланышы ж. б.

Грамматнкалык принцип боюнча суйлем тутумундагы бир оцчой мучелер бири-бирине багынычтуу, коз каранды бол-бостон, тен, укуктуу болушат. Ошол себептуу алардын орто-, сундагы грамматикалык байланыш тен, байланыш деп аталат: Ага-иниге, жердештерге салам де, куттуу эпе! (Т. Сыдыкбе-ков) Кыргыздьы, казака1";! тили гана эмес, урп-адатында да, салтында да окшоштуктар бар, («Кыргыз маданняты») Баланын кулкусу да, ыйлаганы да ата-эне учуп кубаныч. (3. Сооронбаева).

Сездердун грамматикалык байланыштарын тейлеочу, иш-ке ашыруучу каражаттары бирдей эмес: алардын кепчулугу синтетикалык каражаттар (морфологиялык), айрымдары аиа-лшикалык (синтаксистик) каражаттар аркылуу берилет.

Синтетикалык каражаттар аркылуу байланышууга ээрчи-шуу, таандык байланыш жана башкаруу жолдору, ал эми апа-литикалык каражаттар аркылуу байланышууга ыкташуу жо-лу кирет. .........л, -ai

Эскертуу. Сез болуп жаткан эмгекте жандоочтор тйзмек-теле айтылуу аркылуу байланышкан зкол да башкарууга ко-шулуп берилди, анткени жандоочтор озуиои мурунку толук маанилуу сезге тизмектеле айтылган у чур да эки милдетти бирдей ат,карат: а) толук маанилуу созге кошумча мааии, кошу мча сапат (оттенок) берсе; б) ошол эле учурда ал толук маанилуу евзду багындыруучу тугой мепен байланыштыруу-нун каражаты болуп саналат, б. а., кадимки эле сез езгер-туучу мученун милдетин аткарат (И. К. Дмитриев).

Эки тутумдуу зкенекей суйлемдврдун баш мучолерунун ээрчишуу байлапышыньш жак, сан боюнча толук байланышкан учурлары, толук эмес байлапышы, б. а., жак боюнча ээрчишип (окшошуп), сан боюнча ээрчибей калышы, же жс-келик сан боюнча ээрчишип, кептук сан боюнча ээрчибей айтылышы, айрым учурладра сан боюнча да, жак боюнча да ээрчибей, маани жактан гана (логикалык зкактан) байланышкан учурлары мисалдар аркылуу далилденип берилди. Бул маселелерднн стилистикалык нормаларын тактоодо ээшш да, баяндоочтун да грамматикалык табияты эске алынды.

Грамматикаиын коз карашы боюнча, суйлом тутумунда эз багындыруучу, баяндооч анын белгиси катары багынычтуу болук бо'луп саналат. Ушул негизде, ээрчишуунун принциби боюнча, суйлом ээси кайсы жакта, .кандай сайда колдонулса, баяндооч да грамматикалык ошондой формада болууга тийиш. ,

Демек, ээрчишуу байлапышы — бнр тараптуу байланыш, б. а., багынычтуу тугей болуп эсептелген баяндооч аркылуу ишке ашырылууга тийиш.

Кыргыз тилинин синтаксистик тузулушу боюнча жарык коргон копчулук окуу китептеринде ушундай кез караш сак-талып келс жатат.

Колдо бар тилдик материалдарга Караганда, баш мучелер-дун ээрчишуу байланышы эки тараптуу: суйлом ээси аркылуу да, баяндооч аркылуу да тейленет, ишке ашырылат. Бул максатта ээрчишуунун нормаларын аныктоо учун ээнин да, баяндоочтун да грамматикалык табияты' чогуу каралууга тийиш.

Ыкташуу байланышы — тилде колдонулуп келе жаткаи грамматикалык байланыштьш эц байыркы жолу. Аны тей-леечу каражаты — сездердун орун тартиби. Ыкташуу жо-луиун принциби боюнча байланыш бир тараптуу, б. а., багынычтуу тугейдун багындыруучу тугейго карата алган орун тартиби аркылуу тейленет. Орун алуу тартиби боюнча ыкташ-кан багынычтуу тугой багындыруучу тугейдун алдында (мур. да) жайгашат: жаРашыктуу кипим, жакшы ой, экинчи yii, суйлоо органы, кундуз жылуу не. б.

Бул мисалдардагы сыяктуу ыкташуу жолу боюнча бай-, ланышкан сездердун багынычтуу тугейу дайым эле багынычтуу тугойден мурда жанаша жайланыша бербейт. Кээде ык-ташкан тугейдун багындыруучу озектон алые орун алган учурлары кездешет. Мындай корунуш, биринчиден, багынычтуу тугейдун грамматикалык табиятына (кандай сез турку-

my зксндигнне) байланыштуу болсо, экпичиден, оз ара ыкта-ша байланышкан создордуп маанилнк катыштарына, ал ка-ч тыштардын абалына, децгэзлине байланыштуу. Ушундан улам кыргыз тилппде ыкташуу байлапышыньт мунозу бир-дей эмес экендиги банкалат: бнрде багьшдыруучу тугойго карата багьшычтуу тугой бекемирээк ыкташа байлаиышса, бирде бошодураак байланышат. Учунчудон, ыкташкап тугой ор-дун озгортпостон, бир калыпта багьшдыруучу созго гаиа ти-кеден-тике тиешелуу болуп айтылбастан, айрым учурларда бутундои суйломдуп жалпы мазмунуиа катыштуу 'болуп кол-допулат. Мьшдай учурда деле ыкташа байланышкан багьшычтуу тугой грамматикалык жактан багьшдыруучу тугей менен байланышат, бирок маани жактан гапа суйломдуп жалпы мазмунуиа тиешелуу болуп айгылат. Суйлемдун жалпы мазмунуиа тиешелуу болуп антылгап ыкташкап тугой кебунчо суйломдуп башталышынан орун алат да, суйлемдо айтылып жаткап окуяны, кубулушту, кыймыл-аракетти бут кучагыш алат. Мындай касиетке ыкташа байланышкан тактоочто^э зэ болот, анткенп капдай гаиа окуя, кыймыл-аракет болбосун, ал мезгилге, мейкиндикке ,кез каранды экендиги белгилуу. Ушул себептуу суйлемдо алды менен мезгил, орун аталып, аидан кш'шн ошол мезгилге, орунга тиешелуу окуя, кубулуш, онугуу-есуу процесстери ж. б. с-копундо кабар берилет: Бир ооз соз журок жаралайт, бнр ооз сез абийир каралайт... (ма-1сал) Кез ачыл жумганча Каны-бектин коз алдыиан омур тары-хы элестеп етту. (К. Жантешев) Асты сызылган тугойлор — ыкташа байланышкан тугейлер. Алардын бардыгы туз орун тартип боюнча багьшдыруучу тугойдон мурда жайгашкан.

Азыркы кыргыз тилинде ыкташуу жолу боюнча байланышкан создордун багьшычтуу тугейлеру ар башка сез туркумушш, нее сез тизмектергшен, ал эми алардын багьшдыруучу тугойу, негизипен, зат атооч, этиш, азыраак болсо да сын атооч сез-дордсн болору белгилуу.

Сездердун башкаруу жолу бюича байлапышы кыргыз тилинде абдан кедири колдонулат. Сездердун башкаруу жолун тейлеечу каражаттар, негизинеи, морфологиялык каражаттар (барыш, табыш, жатыш, чыгыш жендемелоруиун мучолору).

Башкаруу байланышынын принциби боюнча суйлемдо баш-карылып турган сез (багьшычтуу тугей) зат атооч, же стилис-тиканын талабына ылайыктуу зат ордуна колдоиулгап создердсн болууга тнйиш.

Башкаруу байлапышы да эки тараптуу тейленет: башкаргап тугейдун лексикалык-семантикалык мааписп жана анын талабы боюнча башкарылган тугейдун лшндеме мучесу аркылуу ишке ашырылат. Башкаргап соз ар кандай жендомедогу создор менен туш кеддн эле айкаша бербейт. Создордун лексикалык-семантикалык маанилернне жараша ар бир суйломдо белгилуу гапа жондомодегу создерду башкара алат. Тилдеги бул кору-иуш создордуп айкашуусуиуи лалыптаншап тиешелуу чеги бар экендигин билдирет.

Кыргыз тнлинде башкарган тугей атооч сездерден, até этиш-тен болот. Бирок бул сездердун башкаруу ясендемдуулугу бирдей змее. Атооч сездерго Караганда этиштин башкаруу жон-домдуулугу алда канча жогору. Ошол себептуу тилибизде атоочтук башкарууга .Караганда этиштик башкаруу абдан коп колдонулат: Байдын жаны кейисе, кудайып каргайт; кедейдин жаны кейисе, куРалын кармайт. (Макал)

Жалкоого емур кыск'а. (Макал) Адамга адам — дос. Атооч сездердун башкаруу жендемдуулгу да бирдей змее. Алардын ичинен «ебунче -сын атооч, андан сод зат атооч башкарууга жондемдуу. Ал эми сан атооч жана ат атоочтор башкарган учурлар сейрек кездешет.

Кыргь;з тилинде башкаруу байланышыньш да мунэзу бирдей змее. Башкарган создун лексикалык-грамматикалык табияты-нан улам багынычтуу тугей бирде бекем башкарыла байланыш-са, бирде бошураак байланышат.

Этишке салыштырмалуу алганда атооч сездердун башкаруу-су бошонураак мунездо болот, анткени атооч сезго баш-«арылып турган тугейдун сез езгертуу формасы тузден-туз ошол багындыруучу атооч сездун лексикалык-семантикалык маанисинен келип' чыкпастан, бутундей суйл&мдун мазмуну ме-нен шартташып турат. Ушул жагдайдан улам этиш сездер сыяктуу атооч сездсрду ездеруиун маанилерине жараша тигил же бул кыйыр жондемону башкара алат деп, алардын жендеме-лер меиен айкашуу чегин так, .кесе белгилео мумкун эмес. Этиш сездор сыяктуу атооч создер табыш жендамесундегу тике объектини (затты) башкара албайт. Алардын барыш, жа-тыш, чыгыш жондемелерундегу сездерду гана шарттуу турде башкарууга мумкунчулугу бар.

Жогоруда корсетулген кыйыр жендемолерду башкаруу жеидемдуулугу боюнча этиш ,сездер да бир кылка эмес, ант-кенл баажарыльш турган объедайте карата кыймыл-аракеттин карьга-катышын аныктоодо этиштин мамиле системасы, анын лексикалык маанилери боюнча етмо л;ана етпос этиш болуп колдонулушу ар туркун. Этиш создордун етмо жана етпес болуп эки турдуу мааииде колдонулушу алардын башкарып турган объектиге (тигил же бул кыйыр жендвмо) болгон «арьш-катышьта, мамилесине байланыштуу. Этиш создордун мындай маанилери суйлем тутумунда гапа так байкалары белгилуу.

9тмо этлшке башкарылгап зат тике объект болуп эсептелет (бул жерде табыш жондомедегу зат зеке алынып жатат). Тике объектшшн етме этишке башкаруу жолу боюнча байланышуу ыунозу бекем болот. '.Ошол себептуу адат болуп калган туз орун тартип боюнча табыш жендомесундогу тике объект баш-каруучу отме этиштен болгон баяндоочко жакын орун алат: Тец тецин такса, алар дедяздей балкып жашашат. (С. Эралиев) Табият адамды жаратьш, коом тарбиялап естурет. (В. Гете)

Qxncc этиштер турдуу маанилерди билдирет. Алар кобунчо ал-жайды, мейкмпдиктеги кыймылды, бир абалдан экинчи абалга отууну ж, б. билднрет. втпос этиштеги кыймыл-аракег пассив-дуу «елет да, объектиге тлке багыттала албайт. Qmec этиштер, негизинен, барыш, жатыш, чыгыш жендемелорундогу объек-

тилерди башкарат. 9тпес этнштер менен корсотулгон жон-домелердегу кыйыр объектилердии башкаруу жолу боюнча бай-лапышы бошураак келет.

Жандоочтор тизмектелуу аркылуу да создер башкаруу жолу боюнча байланышаг. Башкаруупун жандоочтор аркылуу бай-лапышуусу да мунезу боюнча бошоц болог.

Таандык байлаиыш да морфологнялык каражаттар аркылуу тейленет. Таандык байланыштьш принцибн боюнча багындыруу-чу тугей жакты кошо туюпдурууч.у таандык мучолорду (-ым, -ыц, -ьг, -ы'быз) кабыл алса, багынычтуу тугой нлик жсндемоде туруп колдопулат: блоцдуу жердин огузу'семнз, слумдуу жердин молдосу семиз. (Макал)

Таандык байлаиышта колдонулган сездер, негизинеп, зат агооч создер, анткени жендсмо жана таандык категорнялары-зат атоочко тиешелуу градгаатикалык «атегориялар.

Кыргыз тилинде таандык байлаиышта зат атоочтон Сашка сездер деле кездешег. Еирок алар таандык байланыштагы сез айкаштарынын же багынычтуу, же багьшдыруучу тугойу болуу учун зат маанисине стушу, б. а., субстантивация кубулушуна дуушар болушу зарыл. Ансыз мындай создерго илик жендомс-сунун жана таандык категориясыиын мучолору жалганбайт: КулгонДуи билгенн бар. (Макал) Жакшынын сазу таш орнтет, жамандыл созу баш чиритет. (Макал) Барды« лгогу белбо. (Макал)

Суйлем ;кана аны:г белгнлери. Суйлем слнтаксистик негизгн бирдик болуп зсептелет. Ал коомдук турмушта пикир алышуу, б. а., байлаиыш, катнаштьш эн, ннегизги каражаты болуу мгнен, коммуннкатнвдик милдетти аткараг.

Синтаксис илимииде суйлсм теориясы башкы оруиду эолейт. Азыркы тил илимииде суйлем жопундо турдуу коз карашта берилген зки жуздеи ашык апыктама бар. Или.лшй маалыматтар-га Караганда, суйлмоду аныктоо, суйломду мучелсштуруу ло-гикалык, психолошялык, формалдык — грамматнкалык, акту-алдык (логякалык-грамматккалык) коз карашта жургузулуп келен. Суйлемду мындай турдуу коз карашта, ар башка ба-гытта мунездеенун езу суйлемдун ете эле ксп кырдуу тузу-луштеру, конструкциялары жана маапилершшн ото кои турдуу-лугу мснен байланышкан.

Эскертуу. Окуу китебинде ар турдуу агымдын екулдору, алар-дып тез караштары женунде кыскача маалымаг берилген.

Тил бнрдиктуу, бутун система болгопдуктаи, суйлемдун не-гизин так аныктоо, т,ил;;нк башка бирдиктерден айырмалап тур-гаи негизги белгилерин тактоо, алардын пайда болуу механнзм-дерин, табиятын билуу сиитаксистин башкы маселеси болуп Есептелет.

Суйлем — ойду калыптандыручу жана апы кабарлоочу, бнл-днруучу кражаты болгои кептии (речттш) грамматикалык жак-тан укшулган, жыннактуу бутун бирдигн. (В. В. Виноградов)

Бул аныктаманын мазмуну томенкудой: а) «кептии (кснирн маапиде) грамматнкалык жактан уюшулгап, жыйиактуу бирдигн» дегенде суйлем тутумупдагы сездер тилдегн тец жана багыныцкы байлаиыштын принциптери боюнча бири-бири менен

айкашат да, суйлемду уюштурууда курулуш материалы боло алат; б) «кептин (речтин) бухуи бирдиги» дегеиде суйлем ич ара дагы суйлемдук белгилери, касиеттери бар белуктергв белунбвйт, ошол себептуу ал синтаксистик бугун бнрдик болуп эсептелет; в) «ойду калыптаидыруучу жана аны кабарлоочу, билдируучу кептин бирдиги» дегеиде бардык эле суйлем бел-гилуу елчемдо аякталган ойду билдирет; суйлем аркылуу айты-чуунун ою калыптанат жана ал угуучуга жетет деп тушунуу керек.

Тилдик башка бирдиктерден айырмаланып, суйлемдун озуио гана тандык логикалык-грамматикалык белгилери болот.

Суйлемдун эц негизги белгиси — преднкатнвдуулук. Прсдн-кативдуулук дегеиде суйлемдун жалпы мазмунун объективдуу чындыкка болгон карыи-катышын тушунуу керек. Анткени кандай гана суйлем болбосун, объективдуу душшдегу болуп жаткан, боло турган, болуп еткен реалдуу, иге ирреалдуу (ык-лас, тилек, умут кылынган, же болжолдонгон ж. б.) чындык женундв кабар берет.

Предикативдуулуктун н;алпы мааниси модалдуулуь", сиктак-снстик чак (суйлемде жабарланып жаткан окуя, кубулуш;, ену-гуу-есуу процесстердин бардыгы мезгилге, убакытка ксз ка-ранды), жак аркылуу туюндурулат. Бул категориялардын ажы-рагыс бириддига пданр алышуунун чакан елчемдегу эц негизги бирдигин (суйлемду) тузет.

Модалдуулук категориясьшын мацызын да туура баамдоо зарыл. Ар бир суйлемде чындык жонунде гана кабар берил-бестен, ara карата (чындыкка) айтуучунун мамилеси га кошо берилет, б. а., айтуучу тарабыпан кабар' берилип жаткан зат, окуя, кубулуштун акыйкат чын экеидиги, же чын эместиги; кабарланып жахкан кыймыл-аракеттин, епугуу-осуу проц-^си-. иии ишке ашары анык экендиги, же ал жонунде божомолдоо, кумендер болуу ж. б. у. с. мамилелери кошо камтылат. Демек, модалдуулук — предикативдуулуктун туюндурулушунун, керу-нушунун негизги формасынып бири.

Предикативдуулук модалдык маанини гана змее, аны менен катар суйлемдун мазмунунун убакытка, мезгилге, б. а., синтаксистик чакка тиешелуулугун, ошондои эле аракет кылуучу жакка (лицо) тиешелуулугун да кошо камтып, суйлемдун мазмунунун чындыкка болгон жалпы иатышьш" белгилеп турат. Ал эми модалдуулук болсо белгилуу шартта, ыцгайына жараша предикативдуулуктун жалпы маанисин тактайт. Бул жагынан алганда, модалдуулук, модалдык маани — бардык эле тузу-луштегу суйлемдерге таандык дайьш аракетте болуучу керунуш. Жыйынтыктап айтканда, модалдулук жана синтаксистик чак деген биримдик комплекс иредикативдуулукту тузст.

Модалдуулукту жана синтаксистик чакты, бир сез менен айтканда, предикативдуулукту билдируучу тилдик каражаттар бар. Аларга этиштин ыцгайлаРы, модаль сездер, модалдык мааниси бар кнриндн сездер, болукчолор, этиштин чактары жана озго-че интонация (модалдык туе, кошумча маани беруучу интонация) кирет: Экинчи куну Жапар мектепке барды. (К.Баялииов) Бул суйлемдун модалдуулугу, б. а., аракеттин анык экендиги

этиштин айкын отксн чагы аркылуу берилгеи. Волгула, ка-гылайьшдар! Таза оРгула!-. (К. Баялинов) Вул суйломдогу модалдуулук (абал жапа буйруу, б. а,, айтуучуиун оз оюн тацуу-лоо) этиштди буйрук ыцгайы аркылуу туюпдурулгап. Сыягы, качкыидар ушул жерде болушса керек. (К. Жаитошев) Л ¿'.л а жок, жок жгрден Каныбек кармалып кетти. (К. Жантошев) Бул суйлемдердун модалдык мааннлерн (болжолдоо, скунуу, кейуу) этнштин ыцгайы, чагы аркылуу гана змее, кнрнпди соз, кнриндн суйлем аркылуу да бнлдирилнп турат:

Модалдуулук лексикалык-грамматнкалык кошумча карэжаттар ;кана интонация каражаттары аркылуу да билдирнлет:

1. Атам иштейт (чындыкты жайыича кабарлоо).

2. Атам, созсуз, иштейт (игексиз чындык кабарланды).

3. Балкнм, атам иштейт (болжолдонгон чындык кабарландь.-) ж. б.

Интоиациянын жардамы менен ушул эле суйломге шектенуу, тандануу, суроо ж. б. сыяктуу кошумча маанилердн берууго болот:

1. Атам иштейт (чындыкты жайынча кабарлоо).

2. Атам иштейт! (чындыкты чочулоо, кучотуу турундэ куч-туу эмоция аркылуу кабаарлоо).

3. Атам нштейт? (чындыкты кучтуу эмоция жана тактап суроо турунде кабарлоо) ж. б.

Ошентип, синтаксистик категория катары модалдуулук бар-дык эле суйлэмго мунездуу. Бирок ар бнр суйлемдо езунчо, белгилуу бнр >мупоздо болот.

Силтаксистик ча;г категориясы да бардык суйлемго мунездуу, анткени мезгилсиз, мезгилге тиешеси .болбой турган ой, окуя, кубулуш, онугуу-осуу процесси жок жанаа болушу да мумкун Б.мес.

Синтаксистик чактын маанилери этиштин чагы, ыцганлары аркылуу гана берилбестен, кээде кандайдыр бир жагдай (ситуация) жана контекст аркылуу да билдирнлет.

Жак категоРиясы этиштик категория катары айтуучуиун, же маектешкен экинчи тараптыи суйломдогу кыймыл-аракетке болгон мамилесин, катышын керсетот. Жак категориясыныи маанисин, негизинен, этиштин жана айрьм зат атоочторго (агам жонундо айтылган зат атоочтор) жалгаиган ¡как мучолор, жак-тама ат атоочтор, же жак корсоткучтору жок болс.о да, ло-гикалык маанилери боюича учунчу жакта колдонулгап зат атоочтор, зат ордуиа колдонулгап создор, учунчу жактьга кор-сотукучу люк этиштин откон чагы тузет.

Ар бир суйломдун (кептин чакан олчомдогу бирднги катары) даты бир зарыл белгиси бар. Ал — иитонашш. Бул белгнеи боюнча да суйлем синтаксистик башка бирдиктерден айырма-ланып турат. Ар бир суйломдун аякталган чеги мына ушул белги, интонация аркылуу тейленет.

Суйломдун уюшулушунда интоиациянын ролу жонунло лнн-гвистнкалык адабияттарда талаш никирле^ жок. Суйломдун бул белгисин да туруктуу, табигый белги деп эсептешет.

Суйломдун интонациялык жактан жабдылышы анып модалдык категориясы менен абдан тыгыз байланыштуу.

Интонация ар турдуу болот: суроо, талап коюу, буйруу, ниет-тснуу, кабарлоо ж. б. Булар — жалпы пландагы интонация. Ал эми шериктеш, ,кошумча турдо жалганьга, айтылуучу ойду бе-кемдее, макул болуу, ыиануу, тацдануу, бозкомолдоо ж. б. зке-кече муноздегу интонацияга кирет. Интонацнянын бириичи туру суйлемдун айтылыш максаты боюнча, ал эми екипчиси суйлемдун лексикалык составы аркылу-y танданууну, болжол-доону, ыраазычылыкты, ишенгендикти ж. б. билдируучу соз-дордун колдонулушу аркылуу аныкталат.

Интонацияньш зкардамы меиен сездердун айкашы гана змее, контекстге жеке сездор да суйлемдук каснетке, белгиге ээ болот. Бул езгече атама суйлвмдордо даана байкалат: Тун. Ай-лана карацгы. Топ жылдыздар ечкен коломтодой туе ары .тал куугуМ. (Ч. Айтматов)

Тил фактыларына Караганда, интонация суйлемдун аяктал-ган чегин билдируучу негизги белгилершнш бири гана бэлуп саналбастан, суйлемго ете эле ар турдуу кошумча маапилго.-и киргизуу бай каражат болуп да эсептелет: 1) Ал-адам. 2) Ошолетукчу. Бул женской еуйломдорду турдуу вариациядагы интонация менен жабдуу аркылуу ara ырасгоо, кецул кошгук, кыжырлануу, туталануу, жек керуу, шийиркенуу, кааргзнуу, табалоо; кызгануу, абдан суйунуу, канагаттануу, кызыгу/, та-цыркоо ж. б. толуп жаткан ,кошумча маанилерди берууго болот.

Жыйынтыктап айгканда, интонация —• бул суйлемду i:oíii-тогои, аны керкемдеген ундун (тон) кыймылы, езгерушу.

Суйломдун айтылыш максатыиа карата бэлунушу (jira-i, су-роолуу жана буйрук суйлвмдор). Суйлом айтылыш максаты боюнча тилде ар турдуу модалдык маанкде колдонулары сэл-гилуу. Кээде объективдуу чындыктагы окуя, кубулуш, сат, онугуу-ссуу лроцесстери ж. б. жонундо кабар, мунэзде м->, ту-шунук берилсе, йирде кандайдыр бир нерсени билууге, yiipc-нууго, ездештурууго, же так маальшат алууга ииеттенгендик болушу мумкун. Айрым учурларда маектешкен тараптьш бири оз оюн, каалоосун, талабьш эниичи жакка тацуулоосу, буйрушу мумкун, же бул сыяктуу жагдайларга карата ез эркин, турдуу сезимин, кабылдоосун билдириши мумкун. Ушул негизде суйлом ар кандай максатта колдонулат: жай суйлом, суроолуу суй-лсм, буйрук суйлом жана илептуу суйлом.

Соз болуп жаткан эмгекте суйлемдун бул турлоруп угошту-руучу каражаттар, интонацияныи ролу, ар бир турунун модалдык маанилери — ыргстоо, бекемдео, же тануу, тегундео, зарылдык, мумкундук, иаалоо, болнгалдоо, ниет, ачык суроо, кандайдыр бир нерсегш тактоо, аныктоо, бышыктоо, тандоо, ылгоо маанилери, каршы суроо, кумон саноо, кошумча жоол кутуу, риторикалык суроо, буйрук суроо, тнлек, отунуч, кай-гыруу, екунуу, кекетуу, макулдук беруу, кубаныч, суйуиуч, таидануу, ызалануу, ачуулануу ж. б. толуп жаткан маанилери ■мисалдар аркылуу далилденип берилгеп.

Суйлемдун ©ул турлерунун модалдык маапидерип билди-руудо, апыктоодо, анырмалоодо интонация актиддуу каражат болуп эсептелет.

Чындыгында, интонация — ото татаал корупуш, ал да коп-тогви наражаттардал — уи (тон), тыбыштьш кучу, тыпът, иеп-тии темОри, темп (кубулуштуп отуу тездиги) ж. б. турат.

Толу;: жана кемтик суйлам. Суйлсмдуин грамматикалык тузулуш озгочолукюру ар турдуу. Аиын тузулуш езгочелукто-руиун бпри катары толук жапа кемтик сунлом зеептелип журст. Суйлемго катыштуу болгон создорунун (суйлем мучелорупун) толук, же алардын стилистиканыц максаты боюнча кемип бе-рплпшипс байлапыштуу толук суйлем жана ;кемтик суйлем бслуп белунот. Бирок тузулушу жагынан алып Караганда, алар бнр эле тузулуштогу суйле.мдер змее. Негнзги айырмачылыгы тутумундагы бардык составдык зарыл белукторунун толук болушуида, лее стилдин, жагдайдын, «оптекеттин талабына ыла-йык тигил нее бул суйлем мучесуиун кемип айтылышында. Ал эми алардын башкы милдетн, б, а., пикир алышуу процесснн-депг ког.шушшативднк лнлдетн, айтуучуга да угуучуга да жетки-ликтуулугу, тушунуктуу даражасы боюнча булар бири-биринен аиырмаланбайт. Ошондуктан коомдук турмушта колдоиулуш зарылдыгы бирдей эле. Бул пикир — азыркы тал илимипде тэкталган пикир.

Бнр эле керунушту, окуяны суроттодо толук суйлсм да, кемпп; суйлем да катышкандыктан, алар жалпы мазмундуи тематикалаш болуктору болуп эсептелет. Бул жагынан алган-да, алар, албетте, ез ара байланышта болору шексиз. Бирок тузулушу боюнча булар бирдей эмес, анткеин толук суйлемдун да, кемтик суйлемдун да ездеруне муиездуу курулушу жана синтаксистик седтантикасы бар. Тактап айтканда, толук суйлемдун тузулушун анын бардык мучелеруиуа болушу (толук •катышы) тузее, кемтик суйлемдун курулушуп анын тигил же бул мучесунуи гана кагышып турушу тузет. Грамматикалык езгечолугу ушуидай болгон соц, кемтик суйлемдун айтылбай калган мучссун иалыбьша келтируу (толуктоо) максат эмсс. Огерде анын айтылбай кемип калган мучосуп калыбыпа кел-тнреек, айда аиьш тузулушу да озгорвт.

Сунуш кылыиып жаткан окуу китебинде толук жана кемтик суйлемдун байланышы, колдоиулуш жагдайлары, шарттары — кемтик суйлемдун енугушунуи факторлору, коптекеттин таа-сири, тилдик каражаттарды уиемдое максаты, кайталоодои четтоо .максатында .кандайдыр бир созду, сездун тобун кыс-картыи коюу лс. б. маселелер туркологнпда туура чечллгеи (3. И. Будагова, М. 3. Закиев, А. Мурадов, Б. Тойчубекова а:, б.). Бирок, ошоидой болсо да, кемтик суйлсмдсрду гоптош-турууда 'гурдуу пикирлер кездешет!. Илимдин кийинки жетиш-кендиктериие Караганда, ,кемтик суйломдерду тузулушу боюпча да, с&мантикасы жана милдети боюнча да топтоштуруу туура деп эсептелинет (бул жеиундо толугураак 94—101-беттерди карацыз).

Жалац жана ягайылма суйлем. Тузулушу боюнча л;алац жапа жайылма суйломдор, негизинен, составдык белукторунун саны боюпча — жалац баш мучелерден, же баш мучолярго айкындоочтордун кошулул берилиши боюпча, айырмаланат.

Жалац суйлемдорго модалдык ар кандай маапилерди, ate

. эмоцияльгк туе беруу максатында кнриидй сез, «аратма сез, сырдьщ создорду катыштырып колдонууга боло берет1.

Жалац суйломдун баш мучелерунун, ошондой эле жайылма еуйлемдордуи аикындоочторунуи грамматикалык тузулуштеру

— женекей жапа тутумдаш тузулуштеру, суйломдун бул тур-дерунун антылыш максаттары, алардын татаал суйлеыго ку-рулуш материалы болуусу, тилде коддонулуш мумкунчулук-теру зконундо да бул окуу лштебинде сез болгон (103—104-6.).

Эки тутумдуу ^составдуу) женекей суйлемдердун мучвлору. Суйлом мучолэру — суйлсм тутумунда гана пайда болуучу, калыптануучу жана аиын болукторунун ортосундагы катыштар-ды билдируучу синтаксистик категория.

Суйлом мучелору деп аталган синтаксистик категорияпы аныктоодо аиын грамматикалык маанисин жана морфология-лык табмятыи зоке алуу керек. Суйлемге курулуш материал болуучу соз жана сез айкашы суйлем тутумуна киргенде жады сапатка ээ болот: синтаксистик белгилуу бир милдетти аткаруу менен, сез синтаксистик катыштарды да бнлдирет; синтаксистик катыштар болсо, биринчиден, суйломдун болуктерунун биримднк аракетинин негизинде белгаленет, аньшталат; акин-чиден, бутунду (суйлемду) тузген болуктор жеиокей эле жы-йынды (сумма) эмес, б. а., суйлемдогу создердун нюненей эле катар айтылган жыйындысы' эмес, алар-семантикалык жактан бутунду тузууге ылайыгы бар белуктер, ошол себептуу бутунду тузуп турган вз ара биримдик белуктер.

Суйлом мучесунун милдетин лексикалык толук мааниси бар жеке создор, же ажырагыс сез тизмектери, же фразеоло-гизмдер аткарышы мумкун. Булар суйлем мучесунун милдетин аткарганда айланасындагы башка сездер менен грамматикалык байланышта жана ички катышта туруу менен, белгилуу бир грамматикалык формага ээ, болсо, суйлем мучосунун милдетин аткарат.

Суйлом мучолорун белуштуруунун, аныктоонун негизги критерийлери алардын багыттык абалы (орун алуу багыты), синтаксистик катыштарынын мунвзу зкана бири-бири менен грамматикалык байланыштуу жолу болуп эсептелет. Бул планда суйломдун ар бир мучесу анын тузулушундв багыттык жеке составдык болугу (звеносу) катары каралат.

Ошентип, суйлем мучесу дегенибиз — суйломдун багыттык белукторунун ички катыштарынын бирнмдиги, сез фор-маларыпьш жыйындысы.

Суйлемду тузууде, уюштурууда суйлем мучелерунун ролу бирдей эмес: ээ менен баяндоочеуз эки тутумдуу шоне-кей суйлем тузууге мумкун эмес, ошондуктан алар — баш мучелер, б. а., суйлем тузуу учун эц эле зарыл болгон му-челер болуп эсептелет. Баш мучелердун экеенун тец болушу

— эки тутумдуу женокей суйлемдердун негизги курулуш белгиси. Бир тутумдуу жонекей суйлемдердун грамматикалык негизин да баш муче тузет. Бирок анда бир гана баш муче болот, тактап айтканда, мындай суйломдор же ээнин, же баяндоочтун базасында тузулет.

АйкыпДооч мучолер болсо баш мучолер мепен байланы-шып келнп, алар билднрген ойду толуктап, тактап турат. Бул милдети боюича, б. а., суйломдо айтылып жаткан ойду толуктоо, кецейтуу менен, аиы угуучуга жетгагликтуу, тушу-нуктуу кылып беруудв айкындооч мучолер да суйлемдун керектуу болуктору болуп асептелет.

Суйлом ээси. Суйломдо соз болуп жаткап лак, зат, окуя, кубулушту билднруучу жана баяпдооч аркылуу тугомдурулган бардык белгилерди ишке ашыруучу баш муче ээ деп аталат: Ынтымактуу уйго ырыс тунойт. (Макал) Бабаларыбыз коп пуска, накыл, насыят создврду калтырыптыр). «Кыргыз ма-данияты» (Бул суйломдордо ондун темасы, предмета болгон л!ак, затты атагак жана кыймь.-л-аракеттн ишке ашыруучу грамматнкалык ээ — ырыс, бабаларыбыз.

Суйлвм ээсшшн грамматнкалык езунчо формасы бар, ал атооч жондомосу болуп эсептелинет. Бул форма — ээшш эц жогорку сапаттагы, эч лерсеге кез каранды болбогон форма-сьл Ушул негнзде атооч н;ендемесундогу зат атооч, лее ат атооч гана суйломдо ээшш морфологиялык базасы боло алат. Ал эми башка соз туркумдеру ушундай касиетте болуу учуй субстантивация кубулушупа дуушар болуп, андан кийин атооч жондемесунун формасына келтирилиши зарыл. Мындай ара-кеттен етуу, белгилуу максатка ылайык атайы иштелнп чы-гуу табигый, алгачкы (баштапг.л) керуиуш эмес, кийшиш, кандайдыр бир конструкцияга ылайыкташкан корунуш болуп саналат.

Ээшш мплдетин аткаруучу сез туркумдору, ажырагыс соз тизмектери жана фразеологизмдер бул милдетте бирдей да-ражада колдонулбайт жана алардын суйлемдогу семантикасы да ар турдуу болот. Ошол себептуу окуу китебинде ээлик милдет аткаруучу тилдик каралсаттарга — зат атоочтук, ат атоочтук, сын атоочтук, сан атоочтук, тууранды создук, мо-даль сездук, тактоочтук жана этиштин атоочтук, кыймыл атоочтук формаларынан уюшулган суйлвм ээлериие вз-озунче муноздемвлор берплген жана аньш ар биринин семантика-сына ылайык далилдуу мнеалдар келтирилген. Мисалы, зат атоочтор жалпы эле заттык маанидеги тушунукторду билдир-гени менен, алардын н<екече, так маагшлери ар туркун: эи-чилуу ат, жалпы, бирок ачык-айкын зат (ат, тоо, бала, ко-муз), жаратылыш керунуштеру, кубулуштары (куюи, боро-шо, чагылган), коомдук турмуштагы керупуштер (котврулуш, капитализм), абстрактуу тушунуктер (ой, санаа, атак), абст-рактуу маанидеги сапаттык, кыймылдык тушунуктер (жак-шылык, баатырдык, чыдамкайлык) ж. б.

Ат атооч ээлик милдет аткарганда, негизинеп, ал абстрактуу, жалпы мааниде болот. Анын мындай маанисп контекст-те гана такталат, аньгкталат. Ат атоочтун барды« турлорунун ичинен ээлик милдетти кобунчв жактама ат атоочтор аткарат.

Жактама ат атоочтун бнрннчи жагы (мен, биз) ээлик милдет аткарганда, айтуучунун езун бнлдируу учун (Биз бактылуу болобуз), экинчи жактагы ат атоочтор айтуучунун

кайрылган жагын, б. а., угуучуну билдйруу (сен, сйлер, сиз, сиздер) учун (Сиз кундуз коп иштециз), ал эми учунчу жак-тагы жактама ат атоочтор кепке катышы болбогон жалпы эле учунчу жакты билдируу учуй (Ал тез окуйт) колдону-лат.

Шилтеме ат атоочтук ээ бир турдуу, бир оцчой заттардын нчинен биреену белуп керсотет (Бул — мекенге арналган суйуу).

Ат атоочтун башка турлеру да мисалдар аркылуу ушул сыяктуу чечмеленген.

Сын атоочтор суйлем тутумунда зат ордуна колдонулган учурда гана ээлик милдет аткарат. Суйлем тутумунда сын атоочтун семантикалык маанилерн ар турдуу. Ошондон улам сын атоочтор зат ордуна колдонулуп, ээнии милдетин аткар-ган учурда озунун баштапкы семантикасын бут бойдон жо-готпойт, заттык маани менен бирге сактап калат. Кыскасы, зат ордуна колдонулган сын атоочтордо заттык да, сындык да маапилери бирге берилет.

Суйлом тутумунда сын атоочтук ээлер оц-тусту (Кызылы жарашыктуу), заттык сапатты жана мунезду, жаш езгочолук-ту (Жакшы сезге тушупет. Кары нускалуу), заттык келемду, елчемду (Уйдун кенени дурус), заттык кебете-кешпирди, даамды (Жердин тегизи ылайыктуу), заттык кандайдыр бир белгинин кебуреек, же азыраак экендиги (Кездеменин кып-кызылы, ото жашылы жаш кызга жарашат), каршы маани-деги заттык белгилерди (Айылдагылардын улуу-кичуусу те-газ жыйналды) ж. б. билдирет.

Ээниh милдетин аткаруучу башка сез туркумдорунун маа-нилери да ушундай тушундурулгвн.

Жогоруда эскертилгедей, суйлом ээсшшя ашлдетин толук маанисн бар ;кеке создер да, бир нече создвн турмектвлуп тузулгон ажырагыс тизмектер да, туруктуу соз айкаштары да аткарат. Мына ушуга карата суйлем ээси грамматикалык тузулушу боюнча женвкей жана тутумдаш ээ болуп бэлунет.

Ээнин милдетин жвнокой создер, же лексикалык бир гама мааниси бар татаал сездвр аткарса, тузулушу боюнча женв-кой ээ болуп эсептелет: Жакшылык жерде калбайт. (Макал) Ала-Тоо малга жайлуу.

Ар башка сез туркумдорунун ажырагыс тизмектери, же фразеологизмдер ээлик милдетти аткарса, грамматикалык тузулушу боюнча тутумдаш ээ деп аталат; Калп айтуу — езунче бир кесепет. (Ч. Айтматов) Ачуусу келнп турганы мени абдан чочутту. (Жомоктои) впкесу жок езун мактайт. (Макал)

Баяндооч. Суйлем тутумунда грамматикалык жактан ээге багьшып, анын ким, эм«е экеидигин, кыймыл-аракетин, му-нозун, абалын, сынын, санын, сапатын ж. б. билдиргеи баш мучо баядооч деп аталат. Кыскасы, баяндооч суйлом ээси-иин белгиси болуп саналат.

Баяндоочтук милдет аткаруучу атооч сездор (атоочтук баяндооч) менен этиш сездердун {этиштнк баяндооч) езгвче' луктеру бар. Мисалы, атооч сездерден айырмалаиып, этиш-

тин чак, жак, сан, мамиле, ыцгай категориялары бар. Мына ушул озгечолуктеруиун иегнзинде этиштик баяндоочтор, суйлем ээси катышпаса деле, жыйыптыктуу ойду билдире алат.

Эснертуу. Жак мучолеру адамга карата колдоиулган зат атоочторго да жалганат. Ал эми этиштин озгочо формаларьш

— атоочтук, чакчыл, кыймыл атоочту, эске албаганда, ка-дыресе бардык этиштер жакталат. Ошол себептуу ясак катего-риясын этишке тиешелуу категория деп кароо илимий ясак-тан туура болор эле.

Этиштик баяпдоочтун грамматикалык табиятын талдаган учурда, свзсуз, суйлвмдун нсалпы мазмуну менен бирге бил-дирген ыодалдык маанилерин жана чагын кошо аиыктоо керек.

Суйлвмдун модалдык маанилери синтаксистик чак категориясы менен абдан тыгыз байланышта каралаг, Чак кате-гориясы синтаксисте лсенекей эле акыйкат чак катары (этиштин гана чагы) каралабастан, етмв катар чактып, б. а., иш я?узундбгу анык эки чактын (синтаксистик чак, этиштнн чагы) катышы болуп саналат. Эгерде суйлемде кабарланын жаткан окуя, кубулуш суйлеп турган учурдаи мурда болсо, аны бнз вткен чак катары кабыл алабыз. Эгерде окуя суйлеп жаткан учурда болсо, б. а., суйлеп жаткан учур менен дал келсе, же дайыма болуучу туруктуу кыймыл, нее туруктуу белги болсо, анда синтаксистик учур чак катары кабыл алы-нат. Эгерде окуя суйлеп исаткан учурдан кийин болсо, келер чак болуп эсептелет.

Суйломдун модалдуулук категориясы сыяктуу эле синтаксистик чак категориясы да этиштин чак формалары, ыцгай формалары, кемекчу этиштер аркылуу, же суйлее шарттары, жагдайы, контекст аркылуу туюндурулат жана бардык учурда кабарлоо интонациясынын коштоосу менен айтылат.

Окуу «итебинде ээнин кыймыл-аракеттнк белгиси катары этиштик баяндоочтордун кошумча маанилери анын ьщгай (жай ыцгай, баяндагыч, буйрук, шартгуу, каалоо нсана ниет ыцгайлары), чак, жак, мамиле категорияларыныи негизинде мисалдар аркылуу тушундурлгеп (бул жонунде 124—130-беттерди карацыз).

АтоочтУк баяндооч. Атоочтук баяндоочту сез туркумдеру менен болгон катышына (зат атоочтук, сын атоочтук, сан атоочтук, ат атоочтук баяндооч) карата талдап, алардын суй-лом ээсине белги катары колдонулган маанилерин чечмелео талапка ылайыктуу.

Зат атоочтук баяндоочтор суйлем ээсшшн шш экенднгин, предметтик мааниенн (XX кылымдын эц керунуктуу жазуу-чусу, ойчулу — Ч. Айтматов. Бардык адам ббаласыньш жа-шаган кутмандуу уйу — жгр), кандайдыр бир сапаттык ка-сиетин (Масчылык — ыктыярдуу турдогу жиндилик. Акыл-бакыт.), заттар ортосундагы мамилени (Акылдын душманы

— ачуу), суйлем ээсннин башка бир зат менен окшоштугун, салыштырмалуулугуи (Жаштык — гул. Виринчи байлык — ден соолук), ээнин башка зат менен болгон мамилесин, ордун, себебин (Эненин кеону балада, баланьш кеену талаада. Дый-

кандып байлыгы куралында.), заттын кимге, эмнеге арналган-дыгьш (Эгиа — мамлекетке! Эг — этке...), ээнин багыттык ордун, аньга эмнеден жасалгандыгын, себебин (Адамдын бир елуму оорудан. — Апендим, чакчацыз кумуштон го?) ж. б. билдирет.

Сын атоочтук баяндоочтор. Сын атоочтор ез маанисинде туруп да, зат ордуна колдонулуп да баяндоочтук милдет ат-карат.

Баяидооч синтаксистик табняты боюнча суйлем ээсинин белгиси болуп зсептелет. Ушул милдетке, б. а., белги болуу милдетшш сын атооч озунун лексикалык мааниси боюнча толук ылайык келет.

Суйлом ээси жактама ат атоочтоп уюшулса, жак мучоло-рун кабыл алат да, анын сапаттык, мунездук, колемдук ж. б. белгнлерин керсетет: Сен боорукерснц. Виз кайрьшдуубуз.

Сын атоочтук баяндоочтор ээпин башка зат, окуя, кубу-луш менен сындык белгилери боюнча салыштырып корсетот (Чоюн таштан оор. Toe жылкыдан кулук); ээпин кучетулгон, интенсивдуу белгнлерин (Уялганынан оцу кьшкызыл. Ишиц етв игакшы) билдирет.

Сан атооч баяндоочтук милдет агкарганда, атооч, жатыш, чыгыш, аз болсо да барыш жендвмесундо жана ясак муче-лврун кабыл алган формада кездешет. Баяндоочтук милдетте эсептик, жамдама, иреттик, болчок, чамалама сандар колдо-нулат. Бирок булардын ичинен эсептик жана жамдама сандар баяндоочтук милдеттн кебуроок аткарат.

Сан атоочтук баяндоочтор заттын (ээнин) кеп, же' аздыгы менен болгон катышьш билдирет: Дубур-дубур — тертоо... (Табышмак) Манжалары — сегиз.

Суйлемде сан атоочтук баяндооч эсептелуучу, саналуучу заттарсыз эле арифметикалык амалды билдирсе, анда аларда затка тиешеси болбогон абстрактуу маанн болот: Эки жерде уч — алты. Ондун жарымы — беш.

Сан атоочтук баяндооч заттын так эмес боляотлдуу санын, бутундун болугун билдирет: Боедв чыгымга учураган лгал он чакты эле. Чабылган чеп учтен бири гана.

Баяндоочтук милдетти аткаруучу башка сез туркумдеру-нун маанилери да ушундай тартипте чечмеленди.

Баяндооч да грамматикалык тузулушу боюнча жвнвквй гкана тутумдаш турдо колдонулат: Кулак — экво, ооз — бирве. Жакшы байкап суйлвйт. Сылаганда жапалак шУмкар болбос... Бардыгы негиздуу боло турган (Ч. Айтматов).

Аныктооч. Суйлем тутумунда аиыктооч, негизинен, заттын, зат ордуна колдонулган сездердун ар каидай белгисин билдирет: Кыйшайган оозго кырк дары даба болбойт. (Макал) Арык уйга жоон муйуздун кереги эмне. (Макал)

Суйлемдо аныктооч зат атоочтон уюшулган бардык суйлем. мучолеруне — ээге, баяндоочко, толуктоочко, аныктоочко, бышыктоочко, тиешелуу болуп айтыла берет. Ушуга негизде-лип, аныктоочту езуне багындырып турган сез аныкталгыч деп аталат.

Аныктооч менен аныкталгыч атрибутивдик ички катышта турат. Алардын ички катышы грамматикалык багыныцкы бай-

2с

ланыштып экп турдуу жолу бою та тейдепет: а) ыкташуу' жолу аркылуу. б. а., аныктоочтун апыкталгычка карата орун алуу багыты боюнча; б) таандык байланышы боюнча, б. а., аныктооч меиеп аныкталгычтьш бири-бирине багынуу абалы боюнча.

Суйломдун башка мучолору сыяктуу эле аныктоочтун да мнлдетин аткаруучу создор, ажырагыс соз тизмектерп нсана фразеологизмдер бар. Алар — сын атооч, зат атооч, сан атооч, ат атооч, тактооч, атоочтуктар, тууранды сез, кыймыл атооч ж. б. Сейрек колдопулса да, аныктоочтук мнлдетти чакчылдар жана чакчыл турмектор, бар, жок деген создор аткарат: Алдым толо кызыл алма, байыр болсоц, баарьш карма. (Табышмак) Ачыла элек сандыкта бычыда элек кундуз бар. (Табышмак) Бардын жогу болбо. (Макал)

Окуу. китебинде аныктоочтун милдетип аткаруучу бардык создердун синтаксистик семаптнкасы шаиа грамматпкалык ту-зулуштору кенен чечмеленген. Бул жонундо 142—160-бет-тердн карацыз.

Толуктооч. Бул айкындооч мучо баяндоочтун, негизинеи, этиштик баяндоочтун зонасына тиенгелуу. Ал суйлвм баян-доочу билдирген кыймыл-аракет багытталган заттын атын билдируу менен, анын {кыймыл-аракеттнн) маанисин толуктап турат. Толуктоочтун суйлемдо колдонулуш зарылдыгы мына ушуну менен шартталат. Ушул негнзде толуктооч айкындооч мучолердун системасында взгочо орунду ээлейт да, кепчулук учурда суйломдун тузулушунун маанилуу болугу болуп сана-лат: Койчулар турдуу кеп айтат: «кош» деген сезду коп айтат (Б. Сарногоев) Бул суйлемдогу толуктоочторду алып салууга болбойт. Эгер ал айтылбай калса, башкаруучу баяндоочтун мааниси гана эмес, бутундой суйломдун мааниси ке-мип, айтылчу ой толук болбой калат.

Суйломдо толуктооч атоочтук баяндоочторго багынычтуу болуп колдонула берег. Мындай учурда деле атоочтук, так-тоочтук баяндоочтун маанилерине толуктоо киргизип, аларга объект болуп тушквн загтьш атын атап турат: Балдарга чьш, чоцдорго калп... (С. Маймулов) Чацкаганда ичкен суу шекер-ден таттуу. (Санл{ыра)

Суйлам тутумунда толуктооч багыидыруучу соз менен, кегизинен, башкаруу лголу боюнча байланышат. Алардын енумдуу каражаты барыш, табыш, жатыш, чыгыш жопдоме-лорунун мучолвру жана толуктоочтун милдет аткарган затка тизмектеле айтылган жандоочтор (аналитпкалык ¡гсол) болуп эсептелет.

Толуктооч башкаруучу соз (баяндооч) менен болгон ка-тышына, грамматикалык формасына жана башкаруучу соз менен башкарылуучу создун (толуктоочтун) грамматикалык — семантикалык мунозуно негизделип, эки турго бэлуиот: а) тике толуктооч игана б) кыйыр толуктооч.

Толуктоочтун башкаруучу соз менен болгоп катышы де-геиде кыймыл-аракеттин объектиге толук, жарым-л{артылай таралышын, же багытталган гана болушун тушунуу керек.

Грамматикалык формасы дегенде толуктоочтун кайсы жендом-дв экендиги зеке алынат. Ал эми толуктооч менен башкаруу-чу сездун грамматикалык;—семантикалык мунвзу дегенде алардын — толуктооч менен башкаруучу баяндоочтун, сез туркумдеруне болгон катышьш, ар бир ачык-айкын учурдагы семантикасын эске алуу керек. Башкаруучу евз (атоочтук жана этиштик баяндоочтор) ездерунун семаитикасына ылайык белгилуу бир жеидемдегу объект менен гана байланыш тузе алат. Оз кезинен толуктооч да, биринчиден, кандай сез тур-кумунвн уюшулгандыгына негизделсе, акинчидеи, аньш (толуктоочтун) кабыл алып турган формасы башкаруучу сездун се-маитнкасьшын талабынан келип чыгат. Ошентип, алардын катышь.-, байланышы биримдик абалда турат, б. а., толук-тоочту ич ара топтоштурууда жогорку белгилер биримдикте каралат,

Сез болуп жаткам эмгекте толуктоочту топтоштуруудагы илимий пикирлер, тике толуктоочко табыш жендемесунун мучесуиун жалгаиган жана жалганбай айтылган учурлары тууралуу кез караштар (Н. К. Дмитриев, Э. В. Севортян, Д. И. Киекбаев, М. Балакаев, Ы. Жакыпов, А. Жапаров, М. Мураталиев, А. Турсунов ж. б.), толуктоочтун бул эки туру-нун сез туркумдеруне болгон катышы, суйлед! тутумунда тике жана кыйыр толуктоочтордуи семантикасыиын башкаруучу сездун семантикасы менен биримдик карым-катыштары, грамматикалык тузулушу мисалдар аркылуу далилдении бе-рилген. Бул женунде эмгектин 162—173-беттерин карацыз.

Бышыктооч да, негизинен, баяндоочтун тобуна кире турган айкындооч муче болуп саналат.. Бирок баяндоочтун бардык туру менен бышыктоочтун бардык туру бирдей байланыш тузе албайт. Мисалы, сан-елчем, сыпат, максаг, себеп, мезгил жана орун бышыктоочтор 'семаитикасына жараша этиштик баяндоочторго белги катары колдопулса, атоочтук баяндоочтор менен, негизинен, мезгил жана орун бышыктоочтор, аз бол-со да, себеп бышыктооч карым-катыш тузууге жондемдуу: Быйыл Ысык'Колде кар калыц. Ооруган ссбептуу ал абдан алсыз.

Грамматикалык-семантикалык принцип боюнча бышыктооч жогоруда керсетулгендей турлерге белунет. Бул принципке негизделип, биринчиден, бышыктоочтун керсетулген турлерун ез ара аныктоодо, экинчиден, аны мейкиндик жендемелерун-дегу (барыш, жатыш, чыгыш жендемвлеру) толуктоочтордон айырмалоодо дагы теменкулерду эске алуу керек: а) нагыз грамматикалык каражаттарды (муну бышыктоочту аныктоонун жолу деп да айтат); б) багынычтуу сездун (тушундуруучу, тактоочу тугей, б. а., бышыктооч) лексикалык-грамматикалык маанилери; в) бышыктоочту багындыруучу сездун (баяндоочтун) лексикалык-грамматикалык маанилери; г) бышыктоочту уюштурган сез формаларынын ачык-так маанилери.

Суйлемде тигил же бул сез туркумунуи бышыктоочтун милдети бир турдуу белги, чен менен аныкталбайт: кепчулук учурда аны аныктоонун чени болуп грамматикалык сез фор-

маларыньш мааниси эсептелсе, айрым учурларда лексикалык-грамматикалык мааниси чечуучу белгн, чей болот. Мисалы, тактоочтуп бышыктоочтук милдети анын лексикалык-грамма-тикалык мааниси (шеке соз туркуму катары мааниси) боюнча белгилепет, анткени тактоочтун сез езгортуучу формасы жок жана ал суйломдэ (айрым мезгил, орун, сан-елчем тактооч-торду зеке албаганда) кыймыл-аракеттик мааниси бар этиш меиен гана айкаша алат. Ал эми зат атоочтун бышыктоочтук милдетин аиыкгоодо анын орундук, мезгилдик ж. б. маани-лери менен грамматикалык формалары (мейкиндик жендоме-нун мучелеру жана аларга тизмектеле айтылган кызматчы создердун кошумча маанилери) биригип, негизги чей (критерий) боло алат.

Бышыктоочту аныктоонун жогорку белгилеринин катарын-да грамматикалык жол басьшдуулук кылат.

Кыргыз тилинин синтакснетик курулушундагы оор масе-лелердин бири мейкиндик жендомелерундогу жана жандоочтор менен тизмектелип айтылган зат атоочтордун суйлемде ат-карган милдеттернн тактоо, аныктоо болуп саналат. Айрыкча ушул жендемолордогу толуктооч менен бышыктоочту айыр-малоо кыйын. Бул магелени оцоюраак тушунуу максатында анын айрым никтарын эске сала кетелн.

1. Бирдей формадагы толуктооч менен бышыктоочту ай-ырмалоодо, биринчи иретте, суйлемдо алардын милдетин ат-карган сездордун грамматикалык маанисине кедул буруу зарыл. Мисалы, мейкиндик жендомелерундегу сездор бышыктоочтук миддет аткарганда, кыймыл процессшшн жана абал-дын турдуу шартын, кырдаальш билдирет да, тактоочко бе рилуучу суроолорго жооп болуп айтылат (качан, кайда, качан-таи бери, кайдан, каякка !К. б.). Ушул эле жендемдегу сездор толуктоочтук милдет аткарганда, кыймыл процессии объекти-лик мааниде толуктайт да, ошол эле жендемолордун суроо-лоруна жооп болуп айтылат (книге, эмпеге, кнмде, ьмнеде, кимден, эмнеден ж. б.).

Салыштырьщыз: 1) Жашында адам талаптанат, жаш откол сайын калыптанат. (Макал) Жсрде тируу лсандын ырыскысы бар. («Залкар ойлор») 2) Асмандагы кушту жердеги жем уятка калтырат. (Макал) Акмак баштан акыл чыкпас. (Макал)

2. Мейкиндик жендемесуидогу сездордун, ошондой эле зкандооч тизмектеле айтылган создердун контексттик маанисине кылдат коцул бурулушу зарыл: эгерде сез болуп жат-кан жопдвмедвгу зат атооч езунун так заттык маанисин сак-тап турбаса (белгилик мааниге етсе), бышыктоочтук милдет аткарат: Кечвдогу кыймылды байкоо учун терезеге барды. (Б. Сатыбалдиев) Эгерде мейкиндик жондомолорундегу зат атоочтор езунун нерселик (предметтик) маанисин сактап тур-са, толуктоочтук милдет аткарат: Жакшы — жанга жолдош, (Макал) Тнлден бал да тамат, заар да тамат. (Макал)

3. Суйлем тутумунда айкындоочу багынычтуу сездуи лек-сикалык мааниси эске алынат: эгерде багынычтуу сез абстрак-туу зат атоочтон болсо, кебунче бышыктоочтук милдет атка-

рат: Жакшылыкта суйунебуз, кыйынчылыкта куйунебуз... (Насаат)

Айкындоочу багынычтуу сез так мааниси бар зат атооч болсо, толуктоочтук милдет аткарат: Эки аялга жалгыз л;у-роктутебу? (Жами) Олдоксон жигит оорулуу чалдан мурда елет. (Макал)

4. Багьшдыруучу суйлем мучесунун да (баяндоочтуа) лек-сикалык мааниси зеке алынышы зарыл: эгерде багьшдыруучу сез этиш болсо, жана ал озгерулмв, дайыма болуучу активдуу кыймыл^аракетти, в. а., динамикалык «ыймылды билдирсе, мейкиндик жондомодегу зат атооч бышыктоочтук милдет аткарат: Тоол°рДо ак кар жатат. (Ч. Айтматов) Еалдарга учу-рашканы шаарга каттап турабыз. (К. Бектенов)

Эгерде багьшдыруучу соз дале этиш болсо, бирок ал бир калыптагы кыймыл-аракетти (статикалык кыймылды) билдирсе, бул жондемелердвгу зат атооч толуктоочтук милдетти аткарат: — Деги кереметтуу жер го! Ысык-Келгв кубанам. (М. Ауэзов) Театрдын жас.алгасында керунген тоо кадкмки эле тоого окшойт... («Ала-Тоо»)

Соз болуп жаткан эмгекте бышыктоочтун бардык турлору с.оз туркумдеруне болгон катыштарына ылайык семактикалык маанилери, грамматикалык тузулуштеру жана формалары оз-озунче чечмеленил берилген. Бул женунде 178—193-бет-терди карацыз.

Суйлемдун бир оцчой мучелеру. Курулушу боюича бир оцчвй мучелуу суйлвмдер, жайылма суйлемдерге салыштыр-малуу алганда, алда канча кенен болот: жайылма суйлем-дорде тигил же> бул баш мучвнун зонасында багынычтуу ай-кындооч мучелор болору белгалуу; бир ецчей мучелу суйлвм-дердв болсо баш мучелврдун зоналары сан жагынан да, сапат зк'агынан да (бир ецчей мучолердун семантикасы, колдокулуш зарылдыгы ж. б.) озгечеленуп турат.

Суйлемдун бир ецчей мучелеру кырхыз тилинде байыр-тан бери эле колдонулуп келе жатат. Ошондуктан бир ецчей мучелер тилде тарыхый жактан калыитанышкан синтаксистик категория экендигинде кумен жок.

Зарылдыгына жараша, бир эле суйлемдв окшош турдегу бир нече суйлем мучелеру колдонула берет. Алар бир ецчвй ээ, бир ецчей баяндооч, бир ецчвй аныктооч, толуктооч, бышыктооч болушу мумкун: Ажарга баалап, Козубекке бирэшек, уч зээР, бир пуд жугеру берди. (К. Баялинов) Экее уч кун, эки тун-дон бери бир басты. (Ш. Садыбакасов) Керексиз отун алый" байт да, табылбайт. (К. Баялинов).

Суйлемдун бир ецчей мучелеру, негизинен, теменкудей оз-гочелуктеру боюнча муноздолет, белгиленет: а) бир ецчей мучолор бири-бири менен грамматикалык жактан тец байла-нышта болот; б) бир ецчей мучелврдун бардыгы бирдей фор-мада туруп, аларды багьшдыруучу суйлем менен бирдей ка-тышта турат; в) суйлем тутумунда синтаксистик бирдей милдетти аткарат (бирдей ээ, бирдей баяндооч ж. б.); г) бир ецчей мучелер ô3 ара байламталар же байланыштыруучу санак инто-

нация аркылуу байланышат; д) бир оцчой мучелер, негнзниен, бирдей соз туркумунон, айрым учурларда ар башка лексика-лык-грамматикаль® категориялардан угсшулат,

Тнлде бир оцчой мучолердун стилистикалык максатта, сти-листикалык каразкат катары колдонулуу мумкунчулуктору да кен.ирп масштабда; бир ецчой мучвлердун марфологнялык кор-согкучтвру айрым учурларда алардын эц акыркысь.на гана зкалганат, бирок ал кврсоткуч анын бардыгына Оирдей даразка-да тиешелуу болуп зсептелет (мындай ыкма кебунчо зкалпылсо маанисннде болот); бир оцчой мучолордун ар бирии озгочо болуп, тактап, дааналап корсотуу максатьлзда анын бардыгына морфологиялык каразкатты (сез озгортуучу мучолорду) зкал-гап, же синтаксистик жол менен ар бирипе кошумча маанилерди беруучу тугейлорду тизмектештирип беруу зколдору пайдала-нылат; бир ецчой мучолордун мганилерин топтоштуруу, зкал-пЬ'.лоо, зке алардын маанилерин бирнктируу, борборлоштуруу максатында жалпылагыч сездор колдонулат: Байкемдин зколуп зколдоп, пним, снцдим, зкецсм, агайындар бар змеспи. (Ш. Са-дыбакасов) Зулайга, Бубушке, жардам бербесе болбойт. (Н. Байтемиров) Мен сенин да, езумдун да намысымды сактадым. (А. Токомбаев) Байбичем, сенин, мения — экоебуздун тагды-рыбыз бир. (Т. Абдумомунов)

Ошентип, бир оцчей мучелер ойду так, толук, образдуу, керкем бурууде пайдаланылат.

Бул змгекте бир оцчой мучолордун турлору, аларды оз ара байланыштыруучу байламталардын семантикасы менен бир оцчой мучолордун семантикасыпын карым-катышы чечмеленнп берилген. Бул гквнундо 195—205-беттерди карацыз.

Суйломдогу сездордун орун тартиби. Суйлем сыяктуу эле сездордун орун тартиби деген маселе да — тарыхый маселе, б. а.,тарыхый Жактан взгеруучу, онугуучу синтаксистик категория. Бирок, ошондой болсо да, суйломдогу создордун орун тартиби тилдин грамматиКалык тузулушунв кирет. Ошол себеп-туу создврдун орун тартиби бир кыйла туруктуу мунозго сз болуп, ал акьрындык менен ото эле жай озгерот.

Демек, суйломдогу создордун орун тартиби — тилдеги эц байыркы процесстердин бири.

Создордун орун тартиби бутундой синтаксистик тузулуштун системасында аныкталат.

]{ыргыз тилинде создордун орун тартиби, биринчиден, синтаксистик негизги каражаттардын бири, аннткени ал суйломдун, соз айкаштарынын айрым турлерундв суйлем- мучолорунун оз ара кать.шьш, синтаксистик милдетин аныктоо учун зкана бел-гилуу даражада суйлем тузулушун аныктоо учун кызмат кылат. Экннчиден, синтетикалык тузулуштегу тилдерге (орус, латын) Караганда кыргыз тилинде суйлем мучелору кебунчо зканаша, б. а., контактылуу зкайгашат. Багынычтуу суйлом мучесунун орду учун багындыруучу мучонун орду маанилуу болуп сана-лат. Бул керунуш да белгилуу дарэжада сездордун орун тар-тибннин туруктуулугун шарттап турат. Бирок бул айтылгандар-дап кыргыз тилиндеги сездордун орун алуу системасы бут бойдон туруктуу деген тушунук келип чыкпоого тийиш. Башка

тилдердеги сыяктуу эле кыргыз тилинде да сездердун орун алуусунун эки турдуу мумкунчулугу бар: а) туз ору« тартип зкана б) терс (озгергон) орун тартип.

Тилде калыпташкан закондуулуктун негизинде суйлем муче-лврунун бири-бирине карата алган кендум болгон ордун орун тартип дейбиз: Жамийла унчукпайт. (Ч. Айтматов) Садык жацы- эле келинчек алганга кетти. (Ч. Айтматов)

Суйломдун тигил лее бул мучесуне логикалык басым тушу-рулуп, стилистикалык белгилуу бир максатка ылайыктуу езу-кун демейки туз ордун езгортуп жайгашкан болсо, ал терс орун тартип, м«е лннгвистикалык зкалпы термин боюнча инверсия деп аталат.

— Порумуц курусун сенин! (Т. Абдумомунов)

— Чык эшнкке, чык! (К. Баялинов) "

Туз орун тартип боюнча бул суйломдвр томонкудей болууга тийнш эле: Сешш порумуц курусун--Эшнкке чык!

Туз орун тартиптен чегинуу корнем адабиятта кобуичо стилистикалык максатта колдонулат,

Сездердун туз орун тартип боюнча жайгашуусу болсун, зке озгергон терс орун тартиби болсун, сезсуз, ara таасир зтуучу факторлорго байланыштуу болот. Ал факторлор темонкулер: суйломдун курулушу, сездердун грамматикалык байланышы, ички катыштары, суйлем мучелерунун сез туркумдоруно болгон катышы, логикалык (синтаксистик) басым, чытарманын ясанры (проза, поэзия), кептин мунезу, контекст я;, б. Сездордун ордун аныктоодо бул факторлор ез ара аракеттештиги бар, оз ара байлаиыштагы факторлор катары каралат.

1. Сездер суйлемдегу грамматикалык абалыньш (багынычтуу зкана багындыруучу) жана грамматикалык формаларынын негизинде жайгашат. Ошопдуктан создердун мындайча жангашуу сун грамматикалык принцип деп атоо орун тартиптин табигаты-на ь-лайык келер эле.

Грамматикалык принциптин негизинде суйлемдегу сездер ке-бунчв туз орун тартип боюнча жайгашат знана ушу л эле принциптин системасьшда кыргыз тилиндеги суйлвы мучелерунун орун тартибинин ссашатнкалык — грамматикалык милдети аныкталат.

Турк тилдеринде, анын бири кыргыз тилинде да суйлем ыу-чолвру грамматикалык табиятына ылайык туз орун гартип боюнча зкуп-зкуб.у менен теменкудей жайгашат:

а) адегенде (биринчи орунда) суйлем ээсн+андан кийин (экинчи орунда) баяндооч;

б) биринчи орунда аныктооч+экивчи орунда аныкталгыч,

в) толунтооч-fбашкаруучу сез (баяндооч);

г) бышыктооч+багындыруучу сез.

Суйлем мучелерунун туз багыт боюнча мындайча жайгашуусу алардын орун тартибине таасир этуучу факторлорго жараша озгорушу, зке езгербэшу мумкун. Мисалы-, ээ менен баяндооч-тун ордунун туруктуу болушу, нее еэгерушу суйлемдун составит, баяндоочтун грамматикалык табиятына, б. а., анын кайсы сез туркумунен экендигине л;ана баяндоочтун бутундей тузу-лушуне байланыштуу болот.

Айкындооч мучолордун туз орун алуу багыты, же алардьш ордунун озгеруш учурлары таасир этуучу факторлорупун не-гизинде толук талданган, Бул женундо 212—215-беттерди ка-рацыз.

2. Логикалык (синтаксистик) басымга байланьлнтуу суйлом-дуи тигил те бул мучесу белгиленип берилет (;ке сездун маа-нисин тактап, нее мааниенн кецейтип, ara угуучунун коцулун буруу учун белгилеп коюу, белуп беруу), б. а., ачык-айкыи болуш учун басым. маанисинде айтылган соз езунун кадыресе адат болгон ордун езгертуп, суйломдун аяк жагынан (баяндооч-ко жакын), же башталь.шынан орун алат. Отопдуктан суйлом-догу создордун бул факторлордун негизннде жайгашуусун бел" гилео прннцнби деп атоого болот. Кыргыз тилинде суйломдогу создордун стилнстикалык милдети мына ушул белгилое нрин-цнбнне негнзделгеп. Белгнлоо жазуу кебннде инверсия аркылуу берилет. Ал эми инверсия болсо — стилистиканын синтаксис-тик башны каражаттарьшь.н бирн. Стилнстикалык максаттагы инверсия — жазуу кебинин татыктуу жетишкендиги.

Окуу кнтебинде инверсия аркылуу ишке ашырылган потен-циалдык мумкунчулуктердун кыргыз тилинде кецири колдонул-ган учурлары- корсотулген (216—217-беттер).

Суйлемдегу создордун туз орун тартибн менен анын озгер-ген терс орун тартиби тилдин синтаксистик синонимикасынын негизги кенчи болуп эсеителет (А. М. Пешковский). Чындыгын-да, суйлемдегу создордун туз орун тартиби менен анын ннвер-сиясы — ез ара синтаксистик синонимдеш, анткени суйлом (туз орун тартип боюнча, инверсия боюнча да тузулген суйлем) пикир алышууну тейлейт. Бирок жогоруда зскертилгендей, бири-биринен кошумча маанилерн жагы-нан айырмаланат. Стилистика учун синонимдердин мына ушул кошумча маанилери ото баалуу.

3. Байлаиыштыруу принци(/н. Бул принцип контекеттин суйломдогу сездордун орун тартибине болгон тааснрине негиздел-ген. Тагыраак айтканда, бул принцип боюнча суйломдогу кан-дайдыр бир соз, создордун тобу, кээде бутундой суйлом да озунун айланасындагы суйлэмдор менен, же анын бир белугу менен байланышта болот. Андай байлань.штагы соз, же создордун тобу кыргыз тилинде кебунчо суйломдун башталышынан орун алат, анткени ал езу катышып тургап суйлом аркылуу берилин жаткан ойдун предмети болзгу менен бирге белгиленип, дааналанып айтылат. Демек, байланьлнтыруу, белгилве принциптеринин ортосунда оргашшалык карым-катыш бар.

Кыргыз тилинде суйломду мурда айтылган суйломдор менен байланыштырууда суйлем мучелорунун биргелешкен тобу, кайталанып айтылган создор, ат атоочтон болгои грамматикалык эз гкана толуктооч, бышыктооч, аныктооч сыяктуу айкындооч мучолер колдонулат.

Контексттегн байлапыштыруу бирдей маанпде боло бербей тургандыгы байкалат. Мисалы, айрь.м суйломдор взупун мурда айтылган суйломдер менен мезгилдик жагынан (бир мезгилдеш) байланышта айтылса, айрымдары мурда айтылган суйлемдер аркылуу берилген ойдун себеби, натыйжасы катарында, айрым учурларда мурда айтылган ойду, пикирди аныктоо, тактоо,

чечмелео, жалпылоо мааиисинде, же карама-каршы мааниде айтылат.

Сунуш кылынып зкаткан эмгекте бул маапилик байланыш-тар — мезгнлдик баиланыш, себел баиланыш, чечмелее бай" лаяьшы, каршы байлапыш, натыйжа баиланыш, садыштыру^ байланышы, улантуу байланышы, корутундулоо, жалпылоо Оаи-ланышы, мисалдар аркылуу далнлдеиип берилген (219—221-беттер).

Жыйынтыктап айтканда, байланыштын бул турлеру суйлем менен суйлемдун ортосундагы синтаксистик катышты билдирет, контексттин негизги идеясынын мацызын ачат жана ацгеменин улантылышыиын формалары болуп эсептелет.

4. Бейтарал (неитралдуу) приндибн. Жогоруда корсетулгон-дей, бир катар суйлом мучелерунун орун альлпы грамматика-лык, белгилоо жана байланыштыруу принципторине негизделсе, калган суйлем мучолорунун орду ушул принциптерднн неги-зинде жайгашкан мучолорудун орду менен шартташат.

Вул уч принципке кнрбей калган мучолордун орду суйломдо эч кандай активдуу роль ойпобойт, тактаи айтканда, суйломдо белгиленип да айгылбайт жана контекстте байланыштыруу учун да колдонулбайт. Андай суйлом мучелорунун орду бейтарап абалда болот.

Окуу китебннде суйломдун ар бир мучосунун бейтарап орду кандай учурда болору мисалдар аркылуу керсотмелуу берилген (221—222-беттер).

Тилдик фактыларга таянып, бейтарап принцип женундо дагы темонкулорду белгилей кетууго туура келет.

1. Суйломдогу создордун орун алмашы-нын бейтарап прин-циби байланыштыруу жана белгилоо принциптери менен бай-ланыштыруу каралууга пшиш.

2. Суйлом мучосунун бейтарап орду езу менен ордун алмаш-тырган (белгиленип айтылган) мучонун ордуна карата анык-талат.

3 Суйломдун тигил же бул мучосунун бейтарап орду да езгергон терс орун болуп эсептелет. Бейтарап орунга коюлган мучо озунун грамматнкалык демейки кондум болгон туз ордун суйломде белгиленип айгы-лгап (логикалык басым менен айтылган) мучого бошотуп беруунун натыйжасында активдуу ро~ лунан ажырайт.

Обочолонгон тушундурме мучо. Кыргыз тил илиминде суйломдун о. т. м. илимий экактан атайы кецнрн плапда изилдене элек. Бар болгону, мектеп, атайы орто жана жогорку окуу зкайлары учун тузулген грамматикаларда гана кыскача тушу-нуктвр берилип келе зкатат. Синтаксистик бул конструкцияны атоо терминдери, суйлвмдо аткарган милдеттери боюнча топ-тоштуруу, айкындалгычка карата билдиргеи семантикасы зкана интонациясына негиздеп, тыныш белгилеринин коюлушу женундо ар турдуу пикирлер, ойлор кездешет (Т. Актанов, К. Ба-кеев, Н. Макешев, Ы. Жакыпов, Д. Майрьжов, М. Мураталиев, Б. бмуралиев, С. Усеналиев, А. Жапаров). Ошондуктан о. т. м. грамматнкалык табиятын туура муноздео — кыргыз тил или-миндеги зарыл маселелердин бири.

Синтаксистик бул конструкция орун алуу багыты боюнча, негизинен, айкындалгь.-чтан кийин орун алат. Экинчиден, семан-тикасы боюнча айкындалгычтын маанисгш толуктап, тактап гана турбастан, ara карата кошумча маалымат берет, же апын маа-инсип чечмелейт, зарылдыгвда жараша мунездуу белгилерин, ним, эмне экеидигнн, даректик маалыматтарын ж. б. билднрет, Учунчуден, интонациялык жактан: бул конструкция озунен мур-да айтылган жана езунон кийин айтылган башка суйлом мучо-лорунен да болунуп, обочолонуп, атайы басым маанисинде дааналаньлт, озгочвленуп айтылат. Ошол себептуу о. т. м. сти-листикалык максатта угуучунун коцулун озунв буруу милдетии-де колдонулат.

О. б. т. топтоштуруу, грамматикалык кез караш боюнча, суй' ломду мучолештуруу прннцибине ылайык каралууга тийиш: баш мучелор суйлем дун тузулушунун, уюшулушунун грамматикалык борбору, негизи болуп эсептелет; ошондукт^н алар — суйлемдун эц эле зарыл, биринчи даражадагы мучвлвру. Ал эми айкындооч мучелер болсо тишл же бул баш ыучвнун зона-сындагь; багынычтуу топ болуп, аларды айкындаи, б. а,, белги-син, сапатын, санын, мезгилин, ордуп ж. б. билдирип, же баш мучолер билдирген ойду тактап, мунездеп туруу учуй колдонулат. Ошондукган алар суйлемдун зкинчи даражадагы мучелеру болуп сакалат. Бирок айкындооч ыучолор ойду толук, жетки-ликтуу кылып беруудо чоц кызмат аткарат. Мына ушундай эле милдетти, б. а., негпзги мучену, жалпы алганда, айкындалгычты аныктоо, толуктоо жана бышыктоо милдетин о. т. м. да аткарат. Ошондуктан орус тил илиминде да, туркологнялык атайыи изнл-деелердо да (X. Балтабаева, А. Турсунов, В. И. Фурашов, В. М. Медведкин, Н. И. Ильминская ж. б.) о. т. м. семантика-лык-грамматикалык милдеттериие негиздеп, учко-о. т. аиыктооч, о. т. толуктооч жана о. т. бышыктоочко, болуштурулет Бул топтоштуруу орус тил шшминде А. М. Пешковс-кийдеи бери колдонулуп келе жатат.

Суйломдв о. т. м. топтоштуруу теменкудей принципке не-гизделет: а) семантикалык-грамматикалык жактан о. т. мучо-лордун айкындоочтук катышта колдонулушу; б) маани жактан оз алдынчалыгы; в) туруктуу орун тартиби (айггындалгь.чтаи кийин орун алышы); г) суйлем тутумунда обочолонуп, болунуп турушуна интонацияпын оболго, шарт болушу: Ал кезде мешш Родинам, Кыргызстан, падышанын колониясы эле. (К. Баяли-нов) Кечинде, кез байланган учурда, аттарды жайдактап коюш-ту. (К. Шаитешев)

О. Т. мучелердун айкындалгыч менен грамматикалык бай-ланышы, ашеындалгычка болгон семантикалык карым-катышта-ры аньш (о. т. мученун) синтаксистик милдеттернне ылайык мисалдар аркылуу кецири мунезделду (226—233-беттер).

Сунуш кыльдаьш н;аткан эмгекте каратма сез, кнрниди сез, сырдык сез катышкан суйлемдер, бул сездордун колдонулуш зарьглдыгы, алардын милдетин аткаруучу создор жаг!а соз тиз-мектери, суйлемдегу кошумча маапилери жонунде толук тушу-нук берилди (233—250-беттер).

Бнр тутумдуу (составдуу) жоиокой суйломдер. Бнр тутумдуу

женокей суйлемдерде грамматика лык бир гана зона, б. а., багы-иычтуу тобу менен бирге, же аларсыз деле бнр гана баш муче болот. Анын баш мучвлеру, грамматикалык уюштуруу борбору, суйломдун бул гурун тузуучу бирден-бнр негизги ядро болуп эсептелет: Сааса сутун берет, минее кучун берет; адам учун абдан керек. (Табышмак) Оор экен. Ойлонууга болор бекеи? (Табышмак) Капкара тун. Камыш арасы. Жатканым — саздак суу. (Н. Байтемиров)

Бир тутумдуу суйлемдордун курулушу, алардын баш муче-лорунун сез туркумдору менен катышы-, синтаксистик чагы зкаг.а зкагы, жалпы семантикасы (кыймыл-аракетти аткаруунун бел-гилуулугу, же белгисиздиги, жалпылуулугу ж. б.) боюнча, не-гизинен, семантикалык-грамматикалык принципке, айрьяадары логикалык-семантикалык принципке (жалпылама зкактуу суйлом) ылайык топтоштурулат. Ушул принциптер боюнча бир тутумдуу суйломдор жалпылама (жалпы) жактуу суйлем, белгилуу зкактуу суйлем, белгиеиз жактуу суйлем, жаксыз суйлем зкана атама суйлем болуп белунвт.

Бир тутумдуу суйломдерду уюштурууда (атама суйлемдон башка) баяндоочтуи кызматы чоц. Бирок сез болуп зкаткан курулуштагы женокей суйлемдердун баяндоочтору тузулушу, зкагы боюнча бири-бирине окшош болуп колдонулган учурлары, б. а., бир тутумдуу суйлвмдер конструкциясы боюнча синоним катары колдонулган учурлары кездешет. Мь.ндай учурда анын бир тутумдуу суйломдун кайсы туру экендиги семантикалык-грамматикалык зкана логикалык-семантикалык жалпы мааниси-не карата аныкталат. Демек, бир тутумдуу зкенекей суйломдерду зкалац гана баяндоочторунун тузулушуно карата аньлгтоо зкетишеиздик кылат. Мисалы, жалпылама зкактуу зкана белгилуу зкактуу суйломдер сырткы тузулушу боюнча бири-бирине окшош келет: биринчиден, булардын грамматикалык курулу-шунун пегизин этиштик баяндоочтор тузет, экинчиден, этиштик баяндоочтору I зкана II зкактын зкекелик, кептук сан формала-рында колдонулат. Бирок бир тутумдуу суйлемдун бул эки турунун курулуш окшоштугу болгону менен, алардьж логика-лык, семантикалык маанилери башка: жалпылама зкактуу суйломдер логикалык мааниси боюнча бардык зкактарга — I, II, III зкактарга, бирдей даражада тиешелуу болуп колдонулат; белгилуу зкактуу суйломдер болсо каймана мааниде айтылат зкана ara карабастан, белгилуу бир зкакты (зке I, зке II зкакты) корсетуп турат. Бирок, ошондой болсо да, грамматикалык ээси болбойт, анын бардык касиетин баяндоочтун семантикасы тей-леп турат. Ал эми белгиеиз жакгуу суйлемдердун баяндоочу формалдуу турдэ гана III жакта колдонулат. Анын аракеттенуу-чу (кыймыл-аракетти ишке ашыруучу) логикалык субъектиси да, зке грамматикалык ээси да так, ачык эмес, кандайдыр бир зкалпыланган, бозкомолдонгон белгиеиз биров сы-яктуу байкалат.

Белгиеиз зкактуу суйлемдун баяндоочунун III зкакта колдону-лушу анын тузулушунун бир гана учуру болуп эсептелет. Дал ушул учуру, б. а.баяндоочунун III жакта колдонулушу сырткы тузулушу боюнча жаксыз суйлемдун да тузулушунун бир учу-руна окшош келет. Мисалы, бир тутумдуу суйлемдун негизги

баяндоочуна болот, болбойт ж. б. комекчу этиштер тизмектеле айтылганда, зкаксыз суйлом угсшулат: Жаман свзду айтууга болбойт. Суйломдун баяндоочу — айтууга болбойт. Бул да фор-малдуу турдо III жакта колдонулган. Мыидай тузулуштогу бир тутумдуу суйломдун белгисиз зкактуу, же жаксы-з суйлом экепдигнн ажыратууда анын логикалык-грамматнкалык жаиа семашикалык жалпы мааниси негизгн, чечуучу ролдо турат. Айталык, белгисиз жактуу суйлом болгон учурда (III жактагы баяндэоч зконундо соз болуп зкатат) анын аракет зкасоочусу ate белгисиз, зке таптакыр эле активсиз болжолдогон болот. Бирок, ошондой болсо да, ээнин III зкак зкендигн коцулдо байкалып турат. Демек, белгисиз жактуу суйломдун да грамматикалык эзсн JKCK, анын болушу таптакыр эле талап кылынбайт. Бар болгоиу, ал кецулде гана байкалат, тушемуктелот. Ал эми зкаксыз суйлом болгондо, ээни бапкэого да, баамдоого да, бол-зколдоого да таптакыр мумкун эмес.

Жыйьштыктап айткаида, конструкдиясы богонча бнри-бирине окшош болгон бир тутумдуу суйлемдорду айырмалоодо баян-доочунун тузулушуне, формасына Караганда алардын семанти-калык-грамматнкалык зкана лсгикалык -семантикалык жалпы маанилери бирипчи планда турат.

Жалпылама жактуу суйлем. Жалпылама зкактуу суйлем, не-гнзинен, бардык жактарга бирдей эле даражада тиешелуу кый-мыл-аракетти билдируу керек болгон шарттарда гана колдону-лат. Ойду мыидай формада билдируу кебунчо оозеки кепте, корксм адабият лгана лублидистикалык стилге мунездуу.

Оозеки кепте, коркем адабнятта, кебунче макал, ылакап-тарда, табышмактарда турмуштан алынган, эчен прет кайталапа беруунун натыйзкасьлща такталган кыймыл-аракет, же ал ара-кетке байланышкан окуя, кубулуш, турмуштук тажрыйбалар зкалпы мунездв болот да, анын логикалык мааниси так, чектел ген бир гана жак мепен байланышпастан, бардык зкактарга тец орток келет. Мындай зкалпы маанидеги суйлемдерду уюштуруу-да анын курулуш негнзи болуп баяндооч зсептелет: Кочкон зкуртуцдун баркын коигон зкуртунда билерсиц. (Макал) Эши-гин кор да, теруне ет. (Макал) Кулуц-кулуд-кулуц ат кулуп отту, бнлвицби? (Табышмак) Мындан зкаманымда да тойго бар-гамын. (Ылакап) Ата — энецди сыаласад, оз бзлацдан опаа поросуц. (Макал)

Жалпылама жактуу бул суйломдордун баяндсочтору я^ак, чак, ыцгай зкагынан бирдей эмес (бир тутумдуу суйломдун бул ту-рунун баяндоочторунун тузулушу зкана грамматикалык форма лапы зконунде 254—256-беттердн карадыз).

Белгилуу жактуу суйлом. Бул суйлемдордун деле грамматикалык курулушунун негизин этиштик баяндоочтор тузот. Анын баяндоочу, негизинен, этиштин I зкана И жактагы буйрук, шарт-туу, ннет -каалоо ыцгайларынан болот да, ээлик мнлдетти атг карган создердун катышып турушу талап кылынбайт, се-мантикасы боюнча каймана мааниде гана айтылат. Ara карабастан белгилуу бир зкакты керсотуп турат: Тобокел, болгон-койгонун бара керобуз! (Т. Абдумомунов) Баланы багат экенснц, ысык-суугуна чыдайт экеисиц. (Н. Байтемиров) Бул

мисалдардагы сыяктуу белгилуу бир жакка саласал болуп, каймана мааниде айтылган суйлемдерде эхиштик баяндоочтор ээнин болушун талап кылбайт, анткени так, ачык-айкын жактын маа-нисин баяндоочко жалганган ясак мучолеру, баяндоочтун езунун семантнкасы билдирип турат. Эгерде бул мисалдардагы суйлом-дорге жасалма гурде суйлем ээлери кошулуп айтылса, гида суйломдун жалпы мазмунунда озгеруу пайда болот, же суйломдун стилдик курулушу бузулат: Тобокел, биз болгон-койгонун бара керебуз. Сен баланы багат эненсиц, сеи ксьж-суугуна чы-дайт экенсиц.

Белгилуу жактуу суйломдордун баяндоочторуиун жагы так корсотулгендуктон, аиын ээси кемип, айтылбай налган сыякта-нып байкалат. Чындыгында, грамматикалык ззси кемиген эмес, аиын колдонулушунун зарылдыгы болбой калган. Мына ушул зкагдай белилуу зкактуу суйлемдун озгочо Сотончолугун тузуп турат.

Жогоруда зскертилгендей, белгилуу -жактуу суйлемдун ую-шулушунда грамматикалык эц эле зарыл негизи этиштик баяндооч болгондуктан, ал аркылуу аракет кылуучу таран (знак) эмес, кыймыл-аракеттин, ал-абалдын езу бгяндалат, б. а., суй лс-мдо аракет кылуучу тарап талап кылынбастан, кыймыл-аракет-тим езу гана жаиа ылайыгьша жараша ал кыймыл-аракеттин маанисин толуктоочу, «ецейтуучу номинативдик минимумдар гана берилет. Ошентип, мындай суйлемдерде баяндооч гана биринчи планга коюлат.

Окуу китебинде белгилуу жактуу суйломдун баяндоочторуиун тузулушу мисалдар аркылуу берилген (258—259-бет-тер).

Белгиснз жактуу суйлем. Бир тутумдуу, суйломдордун бул турунуп да уюшулуш иегизин грамматикалык бир гана баш муче. баяндооч, тузет.

Жогоруда зскертилгендей, жалпылама жактуу, белгилуу жактуу суйлемдердун баяндоочтору I жана II жактарда кол-донулса, белгисиз жактуу суйлемдун баяндоочу формалдуу турде гана III жакта айтылат.

Белгисиз жактуу суйломдун баяндоочунун тузулуштору жактын белгисиз болушу суйлемдун коммуникативдик милде-тине таасирин тийгизбейт, анткени мында аракет кылуучу жак эмес, кьшмыл-аракет маанилуу болгондуктан, дал кыймыл-аракеттин езу биринчи планга коюлат. Дал ушул кырдаал белгисиз жактуу суйлемдерде ойдун берилишинин езунче бир озгечолугун тузуп турат: Коркконго кош керунет. (Макал) Ми-нип журуп атын издептир. (Ылакап) Жылт эттн-жылгага тушту, кылт этти-кырдан ашты. (Табышмак) Аргый аргый жугурор, аргымакча бугулер. (Табышмак1 Жашында береин мээнеттн, карыгаида берсин деелетту. (Макал)

Белгисиз жактуу суйломдун баяндоочунун тузулуштору жонундо толугураак 259— 260-беттерди карацыз.

Жаксыз суйлем. Жаксыз суйлемдердун баяндоочу грамматикалык ээ менен байланышы зкок кыймыл-аракетти, абал-ды, окуяны билдирет. Мына ушул езгечелуктен улам, тактап

айтканда, ээ менен байланышы, катышы болбогондуктун на. тыйжасъшда гкаксыз суйлемдордун баяндоочунун зкак керсет-кучу жок, эгер болсо да ээнин болушун талал нылбайт.

Кыскасы, ээнин таптакыр эле жок болушу, суйломдун грамматикалык иегизин зкалгыз гана баяпдоочу зкапа зарыл-дыгына зкараша ara багьгнычтуу анкыидооч мучолердун ту-зуп турушу ¡каксыз суйлемдордун озоче бэтепчвлугу болуп сапалат. Ошентнп, гкаксыз суйлвмдордо ээ кагышпайт зкана апы банкоого да, баамдоош да мумкун эмес.

Жаксыз суйлемдвр кептип бардык турлерундо — оозеки кепте, адабнй тнлде кецири таралтан. Ал айрыкча табышмак-тарда коп колдоиулат: Сенде жок, менде жок, сецнр тоодо зкок, отто жок, ташта жок, кыпчакта зкок. (Табышмак) Кундуз ьшаатта, тундв кызматта. (Табышмак)

Жаксыз суйломдордун баяндоочтзруиун тузулуштору 2G1 — 262-беттерде берилген.

Атама суйлем. Бир тутумдуу суйломдордун системасында атама суйлем озгочо орунду ээлейт. Бнрннчидеп, бир тутум-ДУУ суйломдун башкй :турлорунун грамматикалык негизин копчулук учурда этиштик баяндоочтор тузсо, атама суйломду уюштуруучу негизин атооч сездер, аиын нчинен кебунче зат атоочтор тузвт. Экинчидеи, бир тутумдуу суйломдун башка турлерунв Караганда атама суйломдун белгилуу, так аныктал-ган формасы бар. Ал формасын атооч жвндемесундогу зат атооч, сын атооч, аз да болсо ат атоочтор тузет. "Учунчудеп, бир тутумдуу суйлемдун башка турлеру сыяктуу атама суй-лемдор мучвлонбент. Тертунчудоп, контекстте атама суйлем да езунче интонациялык белгиге ээ. Бешинчиден, атама суйломдун озуно мунеэдуу езгоче модалдык маакилери, синтак-систик чагы бар. Ошол себептуу ал суйломдук белгиге, ка-сиетке ээ болуп турат.

Атама суйлемдерду тузууде анын иегизи болуп саналган атооч создердун семантикасы чоц роль ойнойт. Бардык эле аат атоочтор атама суйлемду уюштура бербестен, табияттык турдуу кубулуштардын, окуялардын, онугуу-осуу процессте-ринин, турмуштук элестуу керунуштердуи аттары зкана орун-дук, мейкиндик, мезгилдик маанндсги создор гала уюштура а лат.

Атама суйлемду тузуп тургап сез, же сез айкаштары кебунче зкалпы мааниде болот да, андан кийинки байланыштуу антылгап суйлемдер аиын зкалпы мааниснн тактап, чечмелеп, же ал зкалпы маанинн улантып турат: Дсм алыш куну. Уба-кыт кеч. Жамийла менен Айша мектептеи чыгыи, колтукташып суйлешуп, шаар багьша келишти. (К. Баялинов) Тун. Ай зкарык. Бак зкактан музыканын уну угулат. (К. Баялинов)

Атама суйломдер кебунче коркем адабиятта трбияттык ке-рунушторду суреттоеде, азыраак болсо да илнмий зкана пуб-лнцистикалык стилистикада колдоиулат.

Грамматикалык тузулушу боюнча атама суйлемдор зкалац (зкеке создон) зкана зкайылма (бир нече создун айкашынан) турундо кездешет: 9рт! Суу чачкыла! Кийиз менен баскыла!

{Т.. Касымбеков) Салкын тер. Суусу жашыл болуп керунген оцутта кызыл балыктар жалт-жулт этип секирип, кайра шырп-щырп деп тушуп ойнойт. (Т. Касымбеков)

Окуу китебинде атама суйлемдун модалдык маанилери, айтылыш максаты жана жагдайы мисалдар аркылуу талда-иып берилген (263—265-беттер)

Татаал суйлои. Тил илиминде «татаал суйлем» деген тер-миндин колдонулушунун туура, лее туура эмес экендиги же-иундв уч турдуу кез караш кездешет: а) татаал суйломду езунчо татаал суйлем деп атоого болбойт, анткени ал женекей суйлемдердун айкашынан тузулет; «татаал суйлем» деген терминди колдонуу жалпы эле суйлем женундегу тушу-нукту чаташтырууга алый келет. Ошоидуктан суйлемдун бул тузулушун татаал суйлем дебестен, «татаал бутун» (А. М. Пешковский), «синтаксистик бутун» (Л. Р. Зиндер, Т. В. Строева-Соколовская), «татаал комплекс» (М. А. Андреевская) деп атоо керек дешее, б) айрымдары татаал суйлемдун мате-риалдык базасы болуп эсептелгсн женекей суйлемдерду «суйлем» деген термин менен атоодон баш тартууну суиуш кылышкан (М. Е. Петерсон). Анткени, —дейт алар, — лад-иекей суйломдер татааал суйлемдун гана составдык белукте. ру болгоидуктан, суйлемдун милдетке ээ эмес. Бул кез караш тагы окумуштуулардын ою боюнча, синтаксис, негизинен, сез айкашы женундегу илим болуп эсептелет. в) Учунчу кез ка^ раштагылар болсо татаал суйлемду белгилее учун «татаал суйлем» деген терминди, ал эми ез алдынча колдонулган женекей суйлемду белгилее учун «суйлем» деген терминди колдонуу ылайыктуу дешет. Ал гана эмес женекей суйлемдер татаал суйлемдун тутумунда колдонулса да, аны «суйлем» деп атоо эч кандай чаташтырууну пайда кылбайт деген пи-кирди айтышат. Бул кез караш азыркы программаларда да, окуу китептеринде да пайдаланып келе жатат.

Азыркы практикада суйлем жана анын тузулуштерун белгилее учун теменкудей терыиндер колдонулуп журот:

1. «Суйлем» жалпы эле суйлемду белгилее учун кабыл алынган. Бул тушунукке женекей жана татаал суйлемдер, алардын бардык турлеру кирет.

2. «Женекей суйлем» сез жана сез айкаштарынан уюшу-луп, езунче колдонулган суйлемдун тузулушун белгилее учун алынган.

3. «Татаал суйлем» маанилери боюнча ез ара жакындыгы бар женекей суйломдердэн уюшулган суйлемдун грамматика-лык езунчо тузулушун белгилее учун берилген.

4. «Баш суйлем» багыныдкы байланыштагы татаал суйлемдун тутумундагы негизги ойду жыйынтыктоочу суйлемду белгилее учун колдонулат.

5. «Багыньщкы суйлем» татаал суйлемдун тутумундэгы багынычтуу, баш суйлемсуз колдонулбай турган белугун белгилее учун сунуш кылынтан.

Бул айтылгандардан тышкары женекей суйлемдун да бир нече турлеру бар. Анын ар бирин белгилее учун атайы тер-миндер колдонулат- Алар женуиде женекей жана татаал суй-

лемдун сиптаксиспнде тушунуктор берилет.

Биздин пегнзгн байланыш куралыбыз болуп саналган тили-бпзде адамдардыи ого создор, же создордун айкашынан тузул-•гон жеке-жеке жонокой суйломдер аркылуу гана берилбестен, ошол женокей суйломдордун оз ара тутумдашуусупан тузулгон татаал суйломдер аркылуу да айтыла берет- Ааламдыи коркун коз ачат, адамдын коенул соз ачат». (Макал) Мээнет .шашып келип, шашпай кетет, доолот шашпай келнл, шашып кетет. (Макал)

Капдай гана татаал суйлем болбосун, аиь:н тутумундагы лданокой суйломдер мазмуну боюнча биригип, бнрдиктуу бутул ойдун куралган жыйьшдысын (комплексин) билдирет. Ошол себептуу татаал суйломдун тутумундагы женокой суйлемдор бирн-биринеи белок, ажыратылып каралбайт. Алар жалпы мазмуну боюнча да жана ннтонацияльщ жагынан да сннтаксис-тик бир бутун бнрдик болуп эсептелет. Кадыресе жонокей суй-ломдорден айырмаланып, татаал суйломдун синтаксистнк ту-гойлерунде аякталган интонация болбойт, Анын аякталгаи ип-тонациясы тутумундагы бардык тугейлерунун суммасы менен шартташып турат.

Ошентип, татаал суйломдун озуно мунездуу грамматикалык гузулушу болот.

Татаал суйломдун тутумундагы жопокой суйломдер бири бири менен томонку зиолдор аркылуу байланышат:

1) байламталар аркьлуу: Дуйнену куч башкарбай, акыл башкарат, бирок акыл кучко таянат.

2) интонация аркылуу: Малы жок деп, эрден туцулбо, чобу жок деп, жерден туцулбо. (Макал)

3) — са мучолуу этиш аркылуу: Адам канчалык адилет бол-со, адилеттикти ошончолук туура тушупот, (Цицерон)

4) этиштин атоочтук формасы аркылуу: Жапар кырмаига жацы келгсиде, кун жацы гана кылтайып чыгып келаткан эле. (К. Баялинов)

5) этиштин чакчыл формасы аркылуу: Кун тийбес тамда жатамын, куч кетип, эс ооп, алсырап. (Т. Сатылгаиов)

6) багыныцкы- суйломдун баяндоочуна кызматчы создор тизмектелуу аркылуу: Чындыктын даамы ачуу болгону меиен, ден соолукка пайдасы чоц. (Макал

Татаал суйломдун тутумунда турган женокей суйломдер бул корсотулген каражаттар аркылуу бири-бири менен сырткы ту-зулушу боюнча гана байланышпастан, алар маанилерн жагынац да карым-катышта турат. Кээде андай женекой суйломдордун бири экннчисине биротоло багынычтуу болуп, багындыруучу негизги белуктун (суйлемдун) турдуу кь-рдаальш, белгисин, иунозун ж. б. корсетсо, кээде бири-бири менен тец мааниде, тец даражада тутумдашып турат: Эл жатса да, Эсенбай чунак жатпайт. (Табышмак) Ооздон оозго етот сез шекерн, уйде у ¡¡го кнрет иш бекери. (Макал)

Ошентип, татаал суйлемдор тутумундагы синтаксистнк тугой-лоруиун маанилик катышына жана баяидоочторунуи тузулушу-но негизделип, эки чоц турге белунет: анын бири — тец бай"

ланыштагы татаал суйлем; экинчиси — багыиыцкы байланыштагы татаал суйлем.

Тец байланыштагы татаал суйлем. Татаал суйломдун туту-мундагы женекей суйломдер баяндоочторунун тузулуштеруне ылайык ездерунун жыйынтыктуу калыбын сактап, тец даража-да байланышып турат.

Тец байланыштагы татаал суйлемдердун синтаксистик -?у-гойлеру, негнзинен, экн жол боюнча ез ара байланышат: а) интонация аркылуу; б) байламталар, же байламталык мнлдет ат-каруучу создер аркылуу.

Тил илиминин маалыматтарына Караганда, мунун биринчи туру, б. а,, интонация аркылуу байланышкан туру мурда онук-: кон.

Т. б. т. суйломдер тутумундагы женокей суйлемдердун Сай-ланыштуу жолдоруна негнзделип, ич ара дагы экиге белунот: а) байламтасыз тец байланыштагы татаал суйлем; б) байлам-талуу тец байланыштагы татаал суйлем.

Т. б. т. суйлемдердун тутумундагы женекей суйломдер би-ри-бйри менен маани жактан турдуучв карым-катышта болот. Ал катыштар, негнзинен, томвнкулер: Тец маанилеш, мезгил-деш, каршы маанилеш, себеп-натыйжалаш жана бири-бирин улантуу, толуктоо ¡«аанисннде колдонулат.

Тец маанилеш: Тил топто сайрайт, булбул бакта сайра:;т. (Макал)

Мезгилдеш: Квз ачып жумганча Тайгашка жыгылды, анын устуне кара буура бук тушту. (К. Жантешев)

Каршы маанилеш: Ааламга бир жан келди: уну бар, созу жок. (Табышмак)

Себеп-натыйжалаш: Ишенген кожоц сууга акты — алды-ал" дывдан тал карма. (Макал)

Ойду улантуу, толуктоо м?анисинде: Чындык-чалкан: корк* конду чагып алат; коркпогонго тийбейт. (М. Сафир)

Багьшыцкы байланыштагы татаал суйлем. Б. б. т. суйломдун тутумунда синтаксистик эки тугой болот да, анын бири багыиыцкы суйлем, экинчиси баш суйлем деп аталат. Бул эки тугой грамматикалык татаал бир бутундун оз ара эжырагыс болуп бекем байланышкан жана маанилери боюнча бири экннчисине багыиычтуу, кез каранды болгон белуктору болуп саналат.

Баш суйлем багьшыцкы суйломду маани жактан езуно ба-гындыруу менен, татаал суйлем аркылуу берилип жаткан ойду жыйынтыктап турат. Ошол себептуу багьшыцкы суйломго Караганда баш суйлем маани жактан басымдуулук кылат. Ал эми багь-иыцкы суйлем болсо баш суйлемдегу ойдун турдуу кыр-даалын, белгилерин, мунозун баяндайт, тушундурвг. Ошентип, алардын суйломдук касиети, белгилери багьшыцкы байланыштагы татаал суйлемдун тутумунда гана сакталат.

Б. б. т. суйлемдун тутумундагы багыны-цкы суйлемдердун синтаксистик милдеттери ар турдуу. Аны аныктоонун, топтош-туруупуч эц негизги белгилеринин бири багьшыцкы суйлом менен баш суйлемдун маани лик ички катыштары болуп саналат (К. К. Сартбаев) Багьлшцкы суйлемдун турдуу маанилерин тузуучу факторлору да бар: багьшыцкы суйлемдун синтаксис-

тик белгилуу милдети, ар бир суйломдун белгилуу учурдагы та1{ мааииси, багыныцкы суйлом иенен баш суйломдун грамма-тикалык жактан тутумдашуу жолдору, лексикалык составь.' ж. б.

Айрым учурларда сырткы тузулушу, баш суйлом меиен тутумдашуу жолдору окшош болгон багыныцкы суйломдор да кездешет. Мындай учурларда багыныцкы суйломдун маанилери, ara ылайык синтаксистик милдеттери коятекстке байланыштуу, ар бир так, белгилуу учурга байланыштуу апыкталат: Анын кымындай да жакшылыгы тийбегеин мелен, Жумабай аны арка тутчу. (Н. Байтемиров) Азыр да Зулум а чу усу г: басар менен, Жумабай суроо бере баштады. (Н. Байтемиров) Асты сызылган багыныцкы суйломдордун сырткы тузулушу окшош болгону менен, синтаксистик милдеттери ар башка: биринч исгг — каршы багыныцкы суйлом; экинчи — мезгил багыныцкы суйлом,

Б. б. т. суйлвмдун тутумундагы багыныцкы суйлемдун син' такснстик милдетип аныктоодо баш суйломдун мааниси да не-гизги, чечуучу фактор болуп эсептелет: Унчукгая турушу ук-чуккандан катуу сезилип, беркинин жаны чыгып турду. (Н. Байтемиров) Бул багыныцкы суйломду конструкциясына, баяи доочунун тузулушуио карап, анын синтаксистик милдетип ань.к-тоо кыйын. Тузулушу боюнча устуртен Караганда сыпат багыныцкы суйлемге окшош. Бирок багыныцкы- суйлом менен бгш суйлемду бирге алып, аларды бир татаал бутундун ажырагыс эки белугу катары карап, ошонун негизинде маанилерии бири-бггрине салыштырмалуу, катыштуу алганда гана багыныцкы суйломдун милдети так апыкталат.

Чындыгында, талданып жаткан багыныцкы суйлом — себеп багыныцкы суйлем. Ал баш суйлвмдегу кыймыл-аракеттин сы-патьш, аткарылыш женун, тартибин билдирбестен, анын себебин билдирип, эмне учун беркинин жаны чыгыл турду? деген суроо-го нсооп болуп тушкен.

Багыны-цкы суйлемдун грамматикалык табиятын аньштоодс анын баяндооч мучесупун тузулушу жана формасы да негизги маселелердпн бири болуп саналат. В. б. т. суйломдун тутумун-дагы багыныцкы суйлемдун баяндоочтору бир эле учурда негизги эки милдетти аткарып турат: а) багыныцкы суйлемдун грамматикалык таяныч борборуи тузуучу баш мученуи (баяпдоочтун); б) багыныцкы суйлем менен баш суйломду тутумдаштыруучу каражаттын милдетин аткарат.

Азыркьг кыргыз тилиндегн багьжьгцкы суйломдер баш суйлом менен, негизинен, этиштин теменку формалары аркылуу тутумдашат: атоочтуктар, чакчылдар, — са мучелуу этиштер жана аларга кызматчы сездер тизмектеле айтылуу аркылуу. Этиштин керсетулген бул формалары багыныцкы суйлемдун баяпдоочунун милдетип аткарганда, аларга соз озгертуучу му-чолор ясалганып да, жалганбай да айтыла берет.

Б. б. т. суйлемдун тутумундагы багыныцкы суйлемдер баш суйлемдун ар турдуу белгилерин, касиеттерин, мунезун я?, б. билдириншпе иегизделип, синтаксистик теменкудей милдеттерди аткарат: мезгил багыныцкы суйлом, шарттуу багыныцкы суйлом, себеп багыныцкы суйлом, сыпат багыныцкы суйлом, каршы багыныцкы суйлем, салыштырма багыныцкы суйлем, максат

багьшыцкьг суйлем, елчем багыныцкы суйлем, орун багьшьщкы суйлем.

Соз болуп жаткан эмгекте кыргыз тилиндеги багьшьщкы суйломдордун кебуроок енуккон жана азыраак онуккон гурлору, ар бир багыныцкы суйломдун (синтаксистик мнлдети боюнча) баш суйлем меиен тутумдашуусунпун оиумдуу каражаттары, ошондой эле азыраак енумдуу каражаттары мисалдар аркылуу тушундурулгон. Мындан тышкары коп багыныцкылуу татаал суйлем, аралаш татаал суйлемдер женунде да тушунук берил-ген (276—301-беттер).

Тел жана бетен сез. Пикир алышуу процессинде айтуучунун, жазуучунун созу менен башка биреолердун сезу бирге колдо-ьулган учурлар болот: Элде: «Ата-аскалуу тоо, эне — боорун-дагы булак, бала — экеэно чырак»,— деп айтылган макал бар.

Ошентип, мындай татаал тузулуштогу суйломдун тутумунан экн созду айырмалоо керек: а) айтуучунун созу; б) экинчи адамдын сезмо-сез колдонулган сезу.

Айтуучунун, же жазуучунун сезу, б. а., автордун сезу тол сез деп, анЫ' менен бирге колдонулуп жаткан башканын созу ботоп сез деп аталат.

Кыргыз тилинин стилистнкалык нормасына ылайык бетон соз эки турдуу колдонулат: а) эч кандай озгертуусуз, кыскаруусуз созме-сез колдонулат; б) пайдаланылып жаткан биреонун созу озгертулуп, ез сезге (айтуучунун сезуне) айландырылып, бирок анын негизги ою сакталып берилет.

Бетен сез эч кандай езгеруусуз сезмо-сез колдонулса, тике сез деп аталат: Ф. Достоевский: «Мыкты ой терец акылдан гана эмес, терец сезимден да келип чыгат»,— деп айткан.

Ботоп сез езгертулуп, андагы негизги ой гана сакталып, оз созге айландырьмып берилсе, кыйыр бетон сез деп аталат .

Пикир алышууда тел созге башка бироенуи сезун г:ошуп беруунун атайы максаты жана зарылдыгы бар. Бетон соз ыл-ганбастан эле пайдаланыла бербейт. Мисалы, айтуучу ез созу нун мацьгзын котеруу, аны угуучуга ары коркем, ары таасин, ары элестуу кылып беруу максаты менен ойчулдардын, илим поздордун елбес-ечпес создерун, же турмуштук терец тажрьш-бадан алынган, ой жынындысы- болуп эсептелген, таалим-тар-биялык маанилери зор макал, ылакаптарды созме-сез пайдала-пышы, же алардын жогоруда эскертилгендей, мазмунун гана сактап, ез сезуно айландьфып бериши мумкун.

Тол жана бетен сездун колдонулушунда алардын бири-бирпне карата орун алуу багыты эркин келет: адегенде тол соз, андан кийин тике бетен сез, же мурда тике бетен сез, андан кийин экинчи орунда тел сез айтылат, те болбооо тике бетен сез тел сездун ортосунда, тескерисинче, тол сез тике ботен сездун ортосуна кыстырылып колдонула берет. Айрым учурларда тел соз менен тике сез стилдин талабына ылайык биринен кийин улам бири кезектешип, орду боюнча аралашып айтыла берет.

Байкоолор, жыйынтыктар программалык ар бир материал-дардын акырында берилген.