автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексическая синонимия в "Маснавии маънави" Джалолиддина Руми
Текст диссертации на тему "Лексическая синонимия в "Маснавии маънави" Джалолиддина Руми"
донишго^и давлатии омузгории
точдкистон ба номи к;.чураев
Дорой щщи дастнавис
ЩШ С А : с Л «-■£. ( 'Л ' / Рс £ и.
ВОЖАХОИ ХАММАЫЮ ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВИ»-И ЧДЛОЛУДДИНИ РУМИ
Ихтисос - 10.02.22 - Забон^ои халвдои кишвархои хоричии Аврупо, Осиё, Африцо, ахолии бумии Амрико ва Австралия
(забони точикй)
Диссертатсия
барои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология
Рох,бари илми: номзади илми филология, дотсент Анварй С.
Душанбе - 2002
фех.расти унвонхо
мук;аддима.............................................................................з-п.
бахши 1. тасниф ва тач.зияи вожахои хдммаъно аз
нигсди мансубияти сарфй................................................12-130
1.1 .Муродифх,ои исм...................................................................14-77
1.1.1.Муродифх,ои исмх,ои афзору ашё............................................19-36
1.1.2.Муродифх,ои исм^ои маънй...................................................36-56
1.1.3.Муродифх,ои исмх,ои шахе.........................................................56
1.1.3.1.3анчири исм^ои хдммаънои ифодагари мавк;еи и^тимой ва амалиёти
шахе..............................................................................57-61.
1.1.3.2.3анч,ири иемхри х,аммаънои хислат, хрлат ва рух,ияи шахе...........61-69
1.1.3.3.3анч,ири исмх.ои х,аммаъно"й ифоДагари мафхумхри хешутаборй
ва маънои чинсият.............................................................69-70
1.1.4.Муродифоти исмх,ои мафхумхои гуногун...................................70
1.1.4.1.Муродифх,ои исмх,ои марбут ба замон.....................................70-72.
1.1.4.2.Муродифх,ои исм^ои марбут ба макон......................................72-74.
1.1.4.3.Муродифх,ои исмх,ои марбут ба анвои хурданихр........................74-77
1.2. Муродифхри сифат...............................................................77-94
1.2.1. Муродиф^ои сифатх,ои сода....................................................78-83
1.2.2.Сифатх,ои сода ва муродифхри сохтаи онх,о.................................83-86.
1.2.3.Муродифх,ои сифатхри сохта...................................................86-88
1.2.4.Муродифх,ои сифатх,ои сода, сохта ва сифатх,ои мураккаби гуногун...88-94.
1.3.Муродифх,ои феъл..................................................................94-130
1.3.1 .Муродифхри феълхри сода.....................................................99-115
1.3.2.Феълхри сода ва муродифхри таркибии онхр..............................115-122
1.3.3.Муродифхри гуногуни феълхри таркибй ва
феълхри со дай гуногун........................................................122-130.
БАХШИ 11. ТАВСИФИ СОХТОРЙ - МАЪНОИИ МУРОДИФХ.ОИ ЧУФТИ
ПАЙВАСТ В А БАНДХОИ МУРОДИФИИ ПАЙ ДАР ПАЙ........131-172
2.1.Муродифхри чуфти пайваст....................................................135-162
2.1.1.Муродифхри чуфти пайвасти арабй ва арабй.............................136-142
2.1.1.1 .Муродифхри ч,уфти пайвасти арабии якх,ичрй
ва арабии дух^чой.....................................................................136-139
2.1.1.2-Муродифх.ои чуфти пайвасти арабии дух,ичой ва
арабии ящичой................................................................139-140
2.1.1.3.Муродифх,ои чуфти пайвасти арабии якх,ич,ой ва
арабии якхдч.ой................................................................140-142
2.1.1.4.Муродифх,ои чуфти пайвасти арабии дух,ичой ва
арабии дух,ичой................................................................142-144
2.1.2.Муродифх,ои чуфти пайвасти арабй ва точикй............................142-152
2.1.2.1.Ч,узъи арабии якх,ич,ой ва чузъи точикии якх,ичой.....................144-146
2.1.2.2Дузъи арабии дух,ич,ой ва чузъи точикии дух,ич;ой....................146-147
2.1.2.3.Чузъи арабии якх,ич,ой ва чузъи точикии дух,ич,ой.....................147-150
2.1.2.4 Дузъх,ои арабии дух,ичой ва чузъх,ои дух,ичоии точикй..............150-152
2.1.3.Муродифх,ои чуфти пайвасти точикй ва арабй...........................152-157.
2.1.3.1 .Чузъи точикии якх,ичой ва чузъи арабии якх,ич,ой.....................152-153
2.1.3.2Дузъи точикии яющчой ва чузъи арабии дух,ичой.....................153-156
2.1.3.3.Чузъи точикии ду^ичой ва чузъи арабии якх,ичой.....................156-157
2.1.3.4.Чузъи точикии дух,ичой ва чузъи арабии ду^ичой..........................157
2.1.4. Муродифх,ои чуфти пайвасти точикй ва точикй.......... ..............157-162
2.2.Сохтори муродифх,ои чуфти пайваст .......................................162-168
2.2.1.Муродифх,ои чуфти пайвасти исм...........................................163-165
2.2.2.Муродифх,ои чуфти пайвасти сифат........................................165-168
2.3.Бандх,ои муродифии пай дар пай...............................................168-172
ФИШУРДАИ НАТРЩАГИРИХ.0 ВА ХУЛОСАХ.ОИ РИСОЛА............173-175
ФЕ^РАСТИ МАНОБЕИ ИЛМЙ, ЛУЕАТНОМА В А ОСОР..................176-184
ИХТИСОРАХр..............................................................................185
МУКДДДИМА
Омузиш ва пажух,иши масоили муродифоти вохддх,ои забон яке аз мушкилтарин ва печидатарин бахшхри лугатшиносй дар х,ама забонхри гурух^ эронй, ба вижа давраи классикии забони форсии нав мах,суб мегардад. Бо вучуди тахдикрт ва пажухдшхри анчрмгирифта пиромуни маъношиносй ва решашиносии таърихй, чигунагй ва вижагихри ташаккулу тахдввули маъно, х,амчунин хамгунии маъно дар даврахри гуногуни ташаккули забон, сабки шуаро ва нависандагон дар корбурди лугатхри хдммаъно ва ё муродифмаъно ва чанде масоили дигар дар эроншиносй ниёз ба як пажух,иши густурда ва хдмачониба дорад. Ин маврид бо тавачдух, ба таърихи баррасии масъала метавон аз ин чанд нукта ёдоварй намуд:
1 .Хамчунон ки аз таърихи баррасии ин масъала бармеояд, бештари мух,ак;к,икрн бо тавачдух, ба манобеи насрии забони форсии нав андеша ронда, дар хрле, ки забони осори манзум ба таври чудогона мавриди пажухдш кдрор мегирад, тах,к,ик,и ч,иддие анч,ом надодаанд. Тах,к,ик,и ин масъала дар заминаи осори манзум боз х,ам ахдмияти мух,им касб мекунад, бад-ин гуна, ки аз рох,и маъношиносй ва к,иёси маъно бо дигар осори манзум ва гуйишхри мах,аллоти ч,удогонаи манотик;и Мовароуннах,р ва Хуросони к,арнх,ои аввали форсии нав ва муосир, ба назар гирифтани аслу решай вожахр зимни маънои бунёдй аз ахдмияти вижае дар забоншиносй бархурдор хохдд буд.
2.Таъдоде аз пажухитхре, ки дар ин замина анч,ом шудааст, асосан пиромуни забони адабии имруза нигаронида шуда, масъалаи сабки нигориши осор, ки меъёри корбурди вожах,оро дар рохд офариниши маъниву мазмунх,ои тоза ташхис медихдд, мавриди назар ва х,адафи муаллифон к,арор нагирифтааст. Дар рисолаи хрзир кушиш шудааст, то андозае сабки вижаи шоир, ки он меъёри дурусти корбурди вожах.0 ва таркибхри навофаридро муайян месозад, тавзех, до да шавад.
3.Иддае аз вожагони кухдн ва нодири форсии нав (точдкй) дар фарх,ангномах,ои муосир ёд нашудаанд ва шуморе аз вожахри дар
фарх,ангномах,ои муосир зикршуда, ки зимни ташрех.и онхр аз як манобеъ шохдц оварда шудааст, ба дурустй тавзех,нашудаанд.
4.Х,арчанд ки забони форсии нав идомаи мантикди забони форсии миёна аст ва ташаккулу инкишофи он аз асрхри 1Х-Х огоз ёфта бошад х,ам, дар асри ХШ ба дарач;аи камоли худ мерасад. Муайян ва дак,ик, намудани робитаи муродифии вожах.0, ки дар ин давра бо вусъати доманаи маъноии худ аз к;арнх,ои аввали форсии нав тафовут х,осил кардаанд, ба дурустй возех, нагардидаанд. Омузиши хддафмандонаи ин масъала зимни ташаккул ва тахдввули маънои вожахо, ки дар даврах,ои гуногуни таърихи забон баробар ифода нагардидааст, ахдмияти бузурги илмиву амалиро касб хохдд кард.
5.Шуморе аз вожахре, ки чуз маънои бунёдии худ дар осори ин давра бо таъсири воситахри мачрзй маънои тамсилй ва киноявй хрсил карда, шомили чанд занч.ири муродифй гардидаанд, мутобикд забони меъёрии хдмон давра маънидод нашудаанд ва доираи корбурди онхр аз дидгох,и имруз махдуд мондааст. Гузашта аз ин,дарки х,ама гуна тагйирпазирих,ои маъноии вожах,о, ки дар шакли духураву мач,озй баён гардидаанд, аз доираи фах,миши мух1ак;к;ик,он берун мондааст.
Рамуз ва мафхумхри ихтисосие, ки тавассути онх,о низоми аслии маънои вожахо тагйир ёфта, яке аз вижагих,ои мух,имми сабки осори ин давра мах,суб мегарданд, дар бештари фарх,ангномах|ои кухдн ва муосир маънои дак;ик;и онх,о тибк,и маънигузорию маънихох^ии муаллифон тавзех, наёфтаанд.
Сарфи назар аз мавч,уд будани пажух,ишх,ои густурда дар ин ч,абх,а омузиши пах.лух.ои гуногуни масоили муродифот дар забоншиносй то х,ануз мавриди бах,си донишмандон кдрор дорад. Агар ба таърихи тахдик;и ин масъала назар афканем, аксаран баррасихри арзишманд ва крбили тавач,чу>^ дар забоншиносии рус анч,ом гирифтааст. (Винокур, 1929, 10; Звягинцев, 1968, 138; Григорьева, 1959, 7-8; Апресян, 1974, 220; Булаховский, 1954, 38-43; Гречко, 1966, 118-134; Бережан, 1967, 15-18; Сиротина, 1960).
Бояд тазаккур дод, ки баррасии мавзуи муродифот дар пажух.ишх.ои донишмандони рус аксаран мутафовит к,арор дошта, хдмчун мафх,умх.ои «х,а\шаъно ё наздикмаъно» ва мафхумхои «х,амдигаривазкунанда» ташрех,
гардидааст. Бархе мухдкдркрн, аз чумла Григорьева А.Д., танх,о аз вижагии хдмгунй ва ё хдммаъноии вожах,ои муродифй ёд карда, наздикмаъноии онхрро ба назар намегирад (Григорьева, 1959, 7-8).
Бархе дигар пояи асосии муродифшавии вожах,оро дар вижагии бар ивази хдмдигар корбурд гардидани ощо марбут донистаанд. Аз чумла Апресян Ю.Д. дар таълифоти пурмух.тавои хеш «Проблема синонима» овардааст: «Танх,о он вох,идх,ои л\тавй чои хдмдигарро ивазкунанда ё бо хдм муносибати муродифотй дошта дониста мешаванд, ки бо наздикмаъной хддди акдл дар як сохтори умумй истифода мешаванду ьдтсман бо хдм мутобикдт доранд. (Апресян, 1957, 87).
Ин нукта мусаллам аст, ки наздикмаъной ва ё кдсман ба хдм мутобикдт доштани вох,идх,ои лугавии забон ч,ихдти асосиест, ки хдмдигарро иваз кардани онх,оро таъмин менамояд.
Аммо, он чи ки аз натичдгирихри чонибдорони ин акдда бармеояд, бар ивази хдмдигар корбурд гардидани вожах,ои муродифй дар се самт фарохдм омадааст:
1 .Ифодаи баробари маъно дар мавк,еи хдмдигар бар пояи маънои бунёдй ва ё комилан вижагии муродифй доштани вожах,о.
2.Корбурди фаъоли вожах,о бар ивази хдмдигар. х,ам ба маънои бунёдй ва х,ам бо тобишх,ои гуногуни маъной.
3.Робитаи маъной х,осил кардан ва бар ивази хдмдигар корбурд гардидан дар дохили матн.
Дар хдкдекдт, ин се омил, ки хосияти муродифии вожахр аз онх,о тафх,им мешавад, бар пояи вижагих,ои маъноии вожах,о ба амал меояд. Вобаста ба ин) х,ар як ч,узъи занч,ири муродифй бо дигар ач,зоъ бо дарназардошти вижагих,ои услубй ва тобишх,ои маъноие, ки дар матн зохдр мекунанд, х,еч, гох, баробар буда наметавонад. Мах,з х,амин тафовути мафхумй ва услубй боис мегардад, ки дар майдони маъноии забон имконияти бар ивази маънои хдмдигар омадани вожах,ои муродифмаъно нобаробар к;арор бигирад. Аз ин лих,оз; робитаи х,аммаъноии вожах,о, ки дар навбати аввал, аз хдмдигарро иваз кардани онх,о равшан мегардад, бояд пурра ва нопурра тавзех, дода шавад. Дар пажух,ишх;ои
солх,ои охири забоншиносии рус асосан храмин вижагии вожахри муродифй мавриди назари мухдккикрн к,арор гирифтааст.
Масоили тахэдик^ вожатой муродифй дар забоншиносии точи к ба таври чудогона аз тарафи Мух,аммадиев М. ва Мирзоев Ш. анчрм шудааст (Мухдммадиев, 1962, 157; Мирзоев, 1999, 22). Дар пажз^ши Мух,аммадиев М. асосан худуди муродифии вожахри мансуб ба хдссахри номии нутк, муайян гардида, омилхои пайдоиш, ташаккул ва навъу намудхри онхр тахдиьди судманде шудааст. Дар партави хдмин пажух,иши пурдомана аз тарафи мухдвдик, соли 19Я5 «Лугаги мухтасари синонимхри забони тоники» ва соли 1993 шакли мукаммалтари «JlyFara синонимхри забони точикй» тартиб дода шудааст. (Мух>аммадиев, 1985, 154; 1993, 272).
Дар рисолаи номзадии Мирзоев Ш., ки ба тадьдшди муродифоти яке аз забонхри шаркни эронй- забони шурнонй бахшида шудааст, таваччу^и аслии мух,аккик; ба омузиши муродифхри мутлак, ва ё комил нигаронида шудааст. Хамчунин дар ин пажух,иш аз таъдоде зан^ирхри муродифии дуаъзогй ва бисёраъзогй ёд шуда, масоили вуруди вожахри иктибосй, ки дар ташкил ёфтани баробарихри маъной замина мегузорад, низ баррасй гардидааст.
Бояд ба назар гирифт, ки ро^хри гуногуни ифодаи як маф^ум ва ё муносибати муродифй дар системаи забон тамоми к,абат\ои онро фаро гирифта, х,ам дар доираи вохидхри лутавй ва хам дар сатх,и во^идхри грамматикй мушохдда мешавад. Дар забоншиносии точи к чуз тадк;икрти марбут ба х,аммаъноии во^идхри луравии забон, инчунин мухдкда^он дар атрофи муродифхри вохддхри грамматикй мулох^изаронй намудаанд. Дар пажух,иши Камолиддинов Б. мушкилоти муродифхри грамматикй дар крлибх;ои синтаксисй баррасй гардида, заминаи хдммаъной, имконияти синтаксисиву услубй ва тафовути маъноиву шаклии онхр баён гардидааст. Дар ин пажух,иш дар як сатх, ё дар сатхдои гуногуни грамматикй вок;еъ шудани вох,ид^ои х,аммаъно таъкид шудааст.(Камолиддинов, 1986, 9-10) Вале, бояд гуфт, ки ин вижагии муродифхри грамматикй хоси муродифхри лугавй набуда, дар онхр назаррас нест.
Дар макдлаи Мачдцов X. «Синонимияи лугавй» крнунияти мав^удият ва истеъмол, доираи алок,амандих,о. робитахр ва ч,их,атх,ои маъноии муродифхои лугавй шарху тавзех, ёфта, х,амчунин тафовути онх,о аз дигар анвои муродифх,ои системаи забон баён гардидааст. Муаллифи макрла бо дарназардошти мундаричаи маъной ва бархурди семантикии калимахр чамъи муродифхои лугавии забонро ба гурухдои а) синонимхри мафхумй; б) синонимх,ои услубй; в) синонимхри эх,сосотй; тасниф менамояд, ки мавриди эътибор буда метавонад.
Дар забоншиносии точуик вижагихри унсурхри муродифй дар рисолаи Исмоилов Ш. «JlyFara шеваи Кдротегин» низ баррасй гардидааст. Дар ин рисола омилхри пайдоиш ва густариши вожах,ои муродифии лахдаи мазкур мушаххас гардида, аз нигох,и мансубияти сарфй тах,кдк, шудаанд. Ба андешаи ин мух,ак,к,ик; системаи муродифх,ои забон аз занч,ирх,ои муродифии дуаъзогй ва бисёраъзогй иборат буда, ба ду гурух,: а)занч,ири муродифх,ое, ки дар х,ама гуна маврид х,амдигарро иваз карда метавонанд; б) занч.ири муродифх.ое, ки вижагии муродифии 0HX.0 дар х,ама гуна маврид устувор набуда, бо тобинщш сабкй фарк, мекунанд; чудо мешаванд, ки итминонбахш аст.
Ба фикри мо, дар боби шинохти муродифхри забон пеш аз х,ама, дак,ик, намудани ч.анбаи маъноии вожах,о дорой ах,амият хохдд буд. Аз ин ру, бо дарназардошти он ки аксари муродифх,о маъной баробар доранд, робитаи х,аммаъноии ч.узъх.ои занч,ири муродифх,о дар таркиби л у рати забон такрибан аз ин к;арор аст:
а) аз ч,их,ати маъно пурра ва ё комилан дар х,ама гуна маврид баробар будани вожах.0.
б) аз ягон ч,их,ат ба хам наздикй доштани онх,о.
в) дар партави пурмаъной бо яке аз тобипщш маъноиашон к;аробати маъной х,осил кардани вожах,о.
г) робитаи хдммаъноии мувакдатй х,осил кардани вожах,о тавассути матн.
Он гуна ки дида мешавад, таадик^ масоили муродифот дар забоншиносии
точ,ик асосан бо забони адабии имруза иртибот мегирад. Пиромуни омузиши ин мавзуъ дар заминаи осори классикии забони форсии тоцикй ч,уз чанд к;айду
мулохдзаи мухдккжон Саидов И., Давронов А., Хошимов С. ва Кабиров Ш. тахдакд мукаммали илмие ба амал наомадааст (Саидов, 1959, 107-118; Давронов, 1974, 78-80; Кабиров, 1983, 55-61; Хошимов, 1971, 34-36).
Мавзуи рисолаи хрзир ба тадк,ик,и хдмин масъала бахшида шуда, му^тавои он баррасии муродифоти яке аз шох.асарх.ои адабиёти классикии форсии точ,икй «Маснавии маънавй»-и Ч,алолуддини Румиро дарбар мегирад.
Бояд к;айд кард, ки дар миёни \ама намояндагони забони форсии нав Чалолуддини Румй мавкеи вижае дошта, дар шумори дах, тан аз фарзонамардони чахрни фархднгй шинохта шудааст. Эътирофи бузургии каломи шоирро 32 шарх.и чрмеъе, ки аз чрниби муфассирон пиромуни «Маснавии маънавй»-и у ба амал омадааст, тасдик, менамояд (Дар ин маврид ниг: Насриддинов, 1991, 24-25).
Пиромуни арзиш ва зарфияти маърифати осори Ч,алолуддини Румй дар байни мухдкдикрн ихтилофи назар вучуд надорад, аммо к;азовати мантией он аст, ки аксари пажухиш^ои анчрмгирифта чднбаи адабиётшиносй ва фалсафй доранд (Зарринкуб, 1366; Фурузонфар, 1332; Дехдудо, 132:, Одилов, 1964, 106).
Яке аз пажух,ишхри арзишманде, ки чан баи забонии осори шоирро мавриди баррасй к,арор додааст, таълифоти донишманди эронй Сайд Содик;и Гавхдрин бо унвони «Фарх,анги лугат ва таъбироти маснавии Ч,алолуддин Мух,аммад бинни Мух,аммадх,усайни Румй» махруб мегардад. Дар ин таълифот асосан масоили лугатшиносии «Маснавии маънавй» таджик; гардида, хддафи аслии мух,ак,кдк, ба тавзехд маънои л\тати асар равона шудааст.
Дар забоншиносии точдк па^лухри гуногуни тадк;ш<;и лугати осори Чдлолуддини Румй мавриди тавч,ех,и мух,ак;к,и^он Касимова М. ва ЧуРаз°Да Ш. кдрор гирифтааст (Крсимова, 1995, 106-110; ЧуРаз°Да> 1998, 144).
М^тавои м акр лай Крсимова М. тавзехд мухтасари бархе калимаву иборахри лугати осори Чдлолуддини Румиро дарбар мегирад. Дар ин макрла якчр бо шарху тафсили калима ва иборахри чудогона дойр ба вижагихри забон ва сабки баёни шоир маълумот дода шудааст.
Рисолаи Чуразода Ш. ба тадкдои хусусияти лугави-грамматикии «Маснавии маънавй»-и шоир ихтисос дорад. Мундарич,аи ин рисола тадк;ик;у
тавзех,и гурух,х,ои лугавй-маъной, мансубияти истеъмолии лугатхр, таъини лутатхри ик,тибосии арабй ва тахдили вижагихри грамматикии унсурхри арабии «Маснавии маънавй»-ро дарбар гирифтааст. Аммо, шеваи таадик^ масоили илмии бахшхри рисола хусусияти обзорй дорад, зеро баррасии нихрии вижагихри лугавй ва грамматикии «Маснавии маънавй» дар доираи як мавзуъ бисёр густарда ба назар расида, ба таври дакик, натичдгирй нахох,анд шуд.
«Маснавии маънавй»-и Чалолуддини Румй дорой мазмуни ирфонй буда, дар суннати тасаввуф хдмчун китоби муътабар ва дархури андеша к;арор дошта, дар осор ба унвони «Куръони пахдавй» ёд гардидааст. Ин к,азия бо байтхри зерини Шайх Бахрй мустанад мегардад:
Ман намегуям, ки он оличдноб, Хает паЙБамбар, вале дорад китоб. Маснавии маънавии Мавлавй, Хает к;уръон дар забони пахдавй. Маснавии у чу куръони мадил,
Ходии баъзеву баъзеро мазил (Маснавии маънавй, 1