автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему: Лексические ассоциативные поля в белорусском и русском языках

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексические ассоциативные поля в белорусском и русском языках"

БЕЛАРУСИ ДЗЯРЖАУНЫ УШВЕРС1ТЭТ

УДК 808.26 - 3(043.3) + 808.26 - 541.2(043.3) + 808.2 - 541.2(043.3)

. ПАТТЕЙКА Анатоль Анатольев1ч

V * ° -a wVô

у^

ЛекЫчныя асацыятыуныя пал i у беларускай i рускай мовах

Сиецыяльпасць Í 0.02.19 Лгульнае мовазиаусгва, сацынлшг шстыка, пталж! iticn>i¡;;i

АУТАРЭФЕРАТ дыссргацьп на атрымагше вучонан cryncui кандидата фшала! ¡чных наьук

MiiiCK — 2000

Праца выканана у Беларусюм дзяржауным ушверсптэце Навуковыя к1раун1кк

доктар ф1лалапчных навук прафесар А.Я.Супрун

доктар фшала! тчных навук прафесар Б.Ю.Норман

Афщыйныя апаненты:

доктар фшалапчных навук прафесар А.Я.Млхнев1ч

кандидат фшалапчных навук прафесар В.П.Красней

Апашруючая аргашзацыя:

Маплёусю дзяржауны утверс1тэт ¡мя А.Куляшова

Абарона адбудзедца 200СК у .!". гадзш на пасяджэнн

савета па абаронс дысертацый Д.02.01.11 при Беларуск1м дзяржа$?ны\ ушверитэце па адрасу: г. Мшск, вул. К.Маркса, д. 31, т.226-55-41

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Беларускап дзяржаунага ушверс!тэта

А^тарэферат разасланы 2000 г.

Вучоны сакратар савета Д.02.01.11 па абароне дысертацый доктар ф1лалапчных навук

прафесар

1-С.Роуда

АГУЛЫ1АЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Пс1халшгв1стычны падыход у даследаванш еемантык: (слова) за апошшя дзесяцподдз! набыу значную папулярнаспь; рэферыраваная дысертацыя прысвечана- парауналт.наму даследаванню~леке¡чных аса-иыятыуных палёу шэрагу слоу у беларускай i рускай мовах.. У аспову працы пакладзены пс1халшгв1стычны зкелерымент на свабоднае аса-цьправанне з HOCbóiraMi беларускай i рускай моу (апрацоувал1ся адказы на 200 слоу-елымулау для 500 шфармантау у межах кожнай з названых movJ. нраведзены аутарам у лютым - красав1ку 1998 года на базе вну гарадоу Мамлева i MiHCKa, i створаиы па яго вышках "Беларуека-русю асацыятыуны слоушк".

Актуальнасць тэмы дыссртацьп. Актуальнасць тэмы даследа-вання вышкае з неабходнасц1 праяснення складанай ciTyaubli белару-ска-рускага бьтшппзлгу па тэрыторьп Рэспубл^ю Беларусь. Слова як адзшка мовы мае неадназначны, супярэчл1вы характар; месца кожнага канкрэтнага слова у лекс1Чнай сктэме, яго семантыка i функцьп падчас маулення вызначаюцца не толып узаемаадносшам! naMi/K лекс1чным1 адзшкам1 у межах аднаго лекс!кону, але i узаемадзеяннем з вербальным матэрыялам пппых моуных аетэм. перш за усё зых. якля. акрамя адной асноунан, з'яуля101ша для носьсмтау значпымг з пункт) ¡леджання ажыццяулення камушкатыуных актау. Алзначы.м. шго моуная спуацыя ¡íc з" я v л 'л с ц ц а статычнан. яна харак^ары'1 у^,тца ^мси ч ^í ^ ifT^tír* чяг\ ¡ nía таксама гапормць пра актуальнасць працы, ¡¡адрыхьаванап аутарам на с у ч а с н ы м мощным матэрыяле.

С у м я ib працы i буйны mí навуковы.Ч! ираграма.м!, тэмачь Праца выконвалася у рамках тэмы кафедры тэарэтычнага i славянскага моптнпуства К е л лт яржу ni в ср с ¡тэ т а "Моуныя алзшк! i артанпапыя гэксту у беларускай i ¡ншых славянсюч мовах''. Тэма распрацоуваенца калектывам кафедры тэарэтычнага i славянскага мовазнауства Белд-зяржушверитэта з 1996 па 2000 г. Дзяржауны рэпстрацыйны нумар 19962103: шыфр 12.21.51.

Мэта ¡ ¡адачы даследавання. Асноуная мэта дадзенай працы за-ключана у высвятленш i фшеацьп устойл1вай асацыятыунай нормы беларускай i рускай моу нры адлюстраванш у ей М1жмоунай спецыфш слоу, выкарысгааых у якасщ стымулау. Для дасягнення названай мэты неабходна было вырашыць шэраг задач:

1) выбар i упарадкаванне зыходнага cnica стымулау, складанне анкет i правядзенне апытання шфармантау, падл^к атрыманых даных i абагульненне ix у новым "Беларуска-pycKÍM асацыятыуным слоушку";

2) разгляд методик даследавання семантыкл (слова) 1 адбор з ¡х карысных для адлюстравання падабенства I адметных уласщвасцей прызначаных для супастаулення моу;

3) практичны аналхз матэрыялау "Беларуска-рускага асацыя-тыунага слоушка", тлумачэнне \ абагульненне атрыманых даных.

Аб'скт 1 прадмет даследавання. Аб'ект лраведзснага даследавання - лекс!ка беларускай 1 рускай моу (на прыкладзс некаторых яе фрагментау). Прадметам даследавання з'я^ляюцца асабл1васщ яе с1стэмнай аргашзацьп у свядомасщ носьб1гау азначаных моу. У сва1м пошуку мы зыходзШ з таго, што: 1) беларуская 1 руская мовы, няглед-зячы на бл!зкароднасныя генетычныя aднociны \ пэунае падабенства розных узроуняу аргашзацьп моуных структур, маюць своеасабл1выя рысы шстэмнай пабудовы 1 функцыянавання; 2) тэта адметнае у спстэмнай аргашзацьп лекс1ю здольна праяуляцца падчас эксперименту на свабоднае асацьправанне.

МетадалоНя 1 метады праведзснага даследавання. 3 пункту гледжання метадалогп асабл1вую кашто^насць для праведзенага дысер-тацыйнага даследавання мае пс1халшгв1стычная методыка свабоднага асацыятыунага эксперименту. Акрамя гэтага, выкарыстоуваюцца ста-тыстычны метад (падл^к частаты вербальных рэакцый у асацыятыуным пол1 стымулу), метады кампанентнага (вылучэнне найменшых элемен-тау лекс1чнага значэпня) 1 пара^нальнага (супастауленне даных па фрагментах лекс!к! беларускай \ рускай моу, адлюстраваных у натпым слоушку) анализу.

Навуковая навйзна 1 значнасць атрыманых вьппклу. Нав1зна, навуковая значнасць працы заключана: па-першае, у атрымашп даных па нормах асацьправання для носьб^ау беларускай I рускай моу на сучасным этапе развщця моунай ситуации на тэрыторьп Pэcпyблiкi Беларусь; па-другое, у высвятленш адрозненняу норм рэагавання раз-намоуных шфармантау 1 семантык1 лекс1чных адзшак дзвюх моуных сктэм (беларускай I рускай) пры м1жмоУным супастауленш; па-трэцяе, у пашырэша магчымасцей пс1халшгв1стычнага даследавання семантыю за кошт увядзення у зыходныя сшсы стымулау шэрагу новых для надобных эксперимента^ слоу.

Практичная значнасць атрыманых вышкау.

Першае. Як праца, у аснову якой пакладзена непасрэднае уза-емадзеянне з носьб1там1 беларускай 1 рускай моу, дадзенае даследаван-не можа рэальна дапамагчы у праясненш складанай с1туацьп беларуска-рускага бшшгв1зму на тэрыторьп Рэспубл^ Беларусь; сабраны у "Бе-ларуска-руск1м асацыятыуным слоушку" матэрыял з высокай ступенню

дакладнасщ адлюстроувае яе стан на канец XX стагоддзя i дае магчы-масць пошуку сучасных адказау на цзлы шэраг пытанняу лшгва-педагапчнага i лшгва-кулг.турнага характару.

Другое.-Асацыятыуны слоушк----добры--¡ндыкатар- дынам{чнг,тх ~

змея семантыю (слова): лараунанне дааых розных гадоу дазваляе вы-сасиаць змеиы у пабудове ианяцшнага поля, як тыя. як1я ужо ад-бы.'пся. так ¡ з магчымасто р'лрасиекшл! ti i нрагнозч . У сувяз! еа сказаны« робпша мэгазгодхшм неаднаразовае (psi>лярнае) лравядзенне надобных тксгтерыментау для атри.маиня даных. "kíü належащ. да розных часавых зрэзау.

Трэцяе. Асацыятыуны слоушк можа дапамагчы пры складапш слоуликаУ шшых тыиау: иеракладных. тлумачальны*. фразеадапчных.--гым самым выконваючы важную ролю у дынамщы ¿снаваиня моунай нормы i ажыцпяуляючы "адзаротную сувязь" з Hocb6ÍTaMÍ беларускай i рускай моу на тэрыторьп РБ. Даслсдуючы стан лекпчнай Ыстэмы, асацыятыуны слоушк дазваляе вызначыць нак1рунак жывых працэсау, як1я належаць як да сферы лекс1калогн, так i да шшых галш навую" пра мо-ву (граматыка, фанетыка i шш.).

Чапвёртае. У якасш аллюстранания с i у п с гт; злмацаваиаеид пзуных значэнняу за шм ni ¡ншым словам асацыятыуны слоушк. исаи-пна ,4¡v>x- i lum a i моу н ы, здолъны у б ы р л ^ и i = ■

шматл1клх пытанняу. як1я датычаина практыкл псракладу (н: ¡дзе размена ппл пррпктад лпаратурных творау. ni маенна на увазе авалодваннс jpvroif \говагг на базе рсынай ттадчас навучання).

Пятае. Як матэрыял, яю абагульняе у некаторай ctvíichí уяуленш ;юсьО!тау мí;;>ы upa muüídí зкстралthí bicилчныя рэалн, асацыяз ь;уны слоушк з'яуляецца асновай для вызначэння факта паталоги ва умовах клппчнап пс!хадыя1 ностык! i зыходным пунктам для практычнай ncixai jparrii: магчыма выкарыстанне атры.мапых na.MÍ даных i у laaiHe крымшал1стыкк

Аспоупмя палажэшп, якая выносяцца на абарону.

1. Вызначаныя пры :\пжмоуным cynacray.ieiiHi разыходжант у Г)еларуска-руск1.м асацьправант рэдка выкл1каюцца адной прычынай Л1нгв1стычнага ni зкетралштвктычнага характару, i для тлумачэння асаб;пвасцей асапьправання мэгазгодна разглядаць нскалькл нрычын у сукупнасш; пры гэтым даныя, атрыманыя з дапамогай практычнага вы-карыстыния розных метадау даследавання семантыю, характарызуюцца пэунай суаднесенасцю.

2. Для беларуска-руск1х бшшгвау нават бл1зк!я щ тоесныя ьпжмоуныя экв1валенты з'яуляюцца адносиа самастойным1 словам!

(кожнае - у сва1м уласным лекс1чным асяроддз1), а не толыи "перакла-дамГ' з адной мовы на другую.

3. Займеншк! (прынамсь некаторыя), нягледзячы на сваю прына-лежнасць да лексжа-граматычнага класа з абагульненай функцыяй "сродк1 указвання", характарызуюцца наяунасцю устойл1вага па-няцшнага ядра, якое паддаецца вызначэнню падчас пс1халшгв1стычнага зкспсрымснту на свабоднае асацьправанне.

4. Даныя, абагульненыя J "Беларуска-pycKiM асацыятыуным слоушку," у поунай ступсн1 пацвярджаюць лынам1чны характар лекс1чнай сктэмы пры ix супастауленш з даным! падобных паиярэдшх эксперыментау нават у адносна невял^х (20-25 гадоу) часавых рамках; пры гэтым для icTOTHbix змен асобных частак с1стэмы лекст f свядомасщ бшшгвау у выпадку м4жмоунага параунання могуць быць патрэбныя адрэзк1 часу неаднолькавай працягласщ.

5. Праведзены кантрастыуны асацыятыуны эксперимент праз выявление м^жмоуных асабл^васцей асацьправання дае падставу Becni размову пра пэуныя адрозненш пам1ж носьб1там} беларускай мовы з аднаго боку i, з другога, носьб1там1 рускай мовы на узроуш мен-тадпэту.

Асаб1сты уклад су1скалыйка. Асноуныя BbiHiKi даследавання i раепрацаваныя у дысертацьп палажэнт атрыманы падчас самастойнай працы. Усе BbiHiKi даследавання падрыхтоувал1ся да Друку шдыв'дуальна.

Апрабацыя вышкау дысертацьп. Асноуныя BbiHiKi дысертацьп прайшл1 апрабацыю на наступных навуковых канферэнцыях:

1) IV М1жнародная (устаноучая) канферэнцыя "Современные проблемы лексикографии" (Гродна, чэрвень 1998);

2) М}жнародная навуковая канферэнцыя "Мова - JlixapaTypa -Культура" (Mihck, верасень 1998);

3) Г/Пжнародная навуковая канферэнцыя "Валентностная грамматика в структурном и коммуникативном аспектах и ее выразительные возможности в языке и речи" (Маплёу, кастрычшк 1998);

4) М1жнародная навуковая канферэнцыя маладых вучоных "Актуальные проблемы исследования языка и речи" (Мшск, л1стапад 1998);

5) III Л^жнародная навуковая канферэнцыя "Язык и социум" (MiHCK, снежань 1998).

Апублжаванасць вышкау. Па тэме дысертацьп выйшла 6 дру-каваных прац (3 - артикулы i 3 - матэрыялы канферэнцый); ёсць матэ-рыялы, яюя знаходзяцца у друку. Агульная колькасць старонак

апубл1каваных матэрыялау складае 20.

Структура 1 аб'ём дыссртзцьп.

Структура працы: 1) уступ; 2) агульная характарыстыка; 3) ас-ноупая-частка; 4) заключэнне; 5) б1бл!яграф!я; 6) ладатак (том 17). ---------------

Поупы аб'ём дысертацьп (разам з дадаткам) складае 324 старинка У дадатку змяшчаецца "Ьеларуска-руск1 асацыятыуны слоутк" (142 старонк!). а таксама таблшы са сгпсам! сткмулау ; даным; па люс-тарковым рэагаваши шфармантау у беларускай 1 рускай частках эксие-рымсшу (8 старинак).

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Асноуная частка »-кладаениа з няступны* раздзелал*:

Глава 1. '"ЛекЫчная астэмнасць 1 пс)хал)нгв]стычныя метады яе вывучэння".

§1. "Лекс1ка як моуная смстэма. Агульная характарыстыка мега-дау даследавання лекст". У параграфе даецца агульная характарыстыка лекс1^ як мо^най Ыстэмы, прыводзяцца асно^ныя падыходы да яе анал1зу (кампанентны анал13, тэматычнае вывучэнне, дыстрыбутыуны I

статыстычны анал'п. параупальна-тыпала1 ¡чн/л аналп, пстарычкас д«о-ледаваине, пс1халшгв1стычиы падыход): найболыная увага засяроджиа-еина на пс 1 хал 1нгв1 стычных метадах кыв\чэння семаи 1 ик1 ¡слова;.

§2. "Асацыятыуная лексчкаграф1я: л псторьп развщця. Прызпа-чони^ ! ир ак тг.тчна я каштоунаст- ясаччятыуттт.ту с поутп кн V М "Ьеларч-ска-руска! а асапыятыунага слоун>ка у лрыпатнасш")". Праеочана псторыя 1снавання пс^халшг в1сты1и як павук! 1 развщцё тэорьп 1 ирак-П.1К1 склалшия исапыятыуных слоун!кау; адзкачаиа практичная каги-тоунасць дасягненняу асацыятыунай лексжаграфп, аднамоунай ¡, асаб.пва, дв^'х- 1 шмят.моунам.

§3. "Складанне беларуска-руска! а асацыятыунага слоушка. Ад-бор лекспк1 1 правядзенне эксперыменту на свабоднае асацьправанне". Падрабязна разглядаюцца ^се этапы правядзення нашага эксперыменту, начынаючы з распраноук! анкет 1 уласна асапыягыунага апытання да па;шку даных ! абагульнення ¡х у вышковым слоушку асацмяцый.

Глава Л. "Праблемы лекичнай тыпалоги беларускай \ рускан

моу'\

§1. "Некаторыя агульныя праблемы славянскай тыпалоги". Вы-лучаюцца некальк1 магчымых падыходау да стварэння тыпалоги лекс1конау, анал1зуюцца пытанш, якхя узткаюць падчас сунастаулення лексгконау па розных параметрах (колькасная характарыстыка аб'ёму лекс1кону, наяунасць у лекс1коне розных семантыка-тэматычных сфер

лекст, статыстычная структура лекЫкону, функцыянальна-граматычнае размеркаванне слоу па часцшах мовы, марфемна-словаутваральная характарыстыка лекс1кону, семантычная структура лекст, стыл1стычная стратыфшацыя neKciKi, здольнасць лекс1чных адзшак утвараць пэуныя спалучэнш, знешняя структура слова, асацыя-тыуная характарыстыка лекс1к1).

§2. "Фрагмент тыпалапчнага ашсання беларускай i рускай моу". Праводзщца супастауленне лекс1к1 беларускай i рускай моу па некато-рых вызначаных у першым параграфе гэтай главы параметрах, ьчюст-руюцца падобныя i своеасаб1Йвыя моманты аргашзацьп мощных с1стэм (беларускай i рускай).

Глава III. "Анал1з асацыятыуных сувязей у свядомасщ носьб1тау

моу".

§1. "Люстарковае асацьправанне у "Беларуека-pycKiM асацыя-тыуным слоушку". Падрабязна разглядаюцца i анал1зуюцца выпада люстарковага асацьправання (у тым л1ку безэкв1валентнага пры м1жмоуным супастауленш) пам1ж стимулам! ycix семантычных груп, рэмийсцэнтныя i шшыя асацыяцьп; асноуны акцэнт зроблены на ад-метных, своеасабл1вых рысах пабудовы лекс1чных асацыятыуных палёу у межах розных моуных сктэм.

§2. "Адлюстраванне асацыятыуных сувязей стымулау семантыч-най групы "чалавек, асоба". У параграфе анал!зуюцца асабл^васщ аргашзацьп лекс!чных асацыятыуных палёу стымулау акрэсленай семан-тычнай групы.

§3. "Адлюстраванне асацыятыуных сувязей стымулау семантыч-най групы "пачуцщ, стан чалавека". Разгляд асабл]васцей захавання лекс1чнага матэрыялу f свядомасщ носьб1тау беларускай i рускай моу на матэрыяле асацыяцый беларускамоуных i рускамоуных шфармантау на азначаную трупу стымулау.

§4. "Адлюстраванне асацыятыуных сувязей стымулау-дзеясловаУ". Анал1з даных, атрыманых падчас анкетавання на стыму-лы-дзеясловы у межах абедзвюх частак (беларускай i рускай) нашага эксперыменту.

Пасля кожнай главы у кароткай форме фармулююцца найбольш значныя высновы, зробленыя на падставе анал1зу разгледжанага У адпаведным раздзеле матэрыялу.

Асноуныя BbiaiKi дысертацьп:

1. Для беларуска-руск1х бьчшгвау нават бл1зк1я ц! тоесныя м!жмоУныя экв1валенты з'яуляюцца адносна самастойным1 слова\п

(кожнае - у сватм уласным лекЫчным асяроддзг), а не толып "перакла-дамГ' з адной мовы на другую. Пра гэта сведчаць, напрыклад: •) рэмшкцэитпыя i люстарковыя асацыяцьп;

ЗОРКА: 105 - Венера; 99-неба (7 - на небе, 5 - у небе); 31 - ясная; 29_________

- ноч; 23 - яркая (1 - ярк-i); 13 евяцшь (5 - свешць); 12 - месяц; 1 1 -луна, мара (1 - мары); 9 - блтчыць (3 - 6л1шчэць); 8 - чырвоная; 7 -далёкая; 6 - планета, прыгожая; 5 - гарыць (! гарэць), кос.мас; ЗВЕЗДА: 66 - небо ( 4 - в небе, 1 - на небе); 62 - яркая (2 - яркий); 36

- солнце (4 - по имени Солцие); 25 - ночь; i 9 - планета; 17 - далеко; 16 - космос. 12 далёкая (1 - далека), свет, счастье (4 - счастья, ! -пленительного счастья); 11 - упала; 9 - красная (3 - красный), светит (3 - светить); 7 - горит (I гори, гори), мечта; 6 Полярная; 5 луна. [На етымул зорка самай частай рэакцыяй (105 адказау) з'яв1лася слова Венера, якое еярод устошйвых асацыяцый рускамоуных шфармантау наогул не сустрэлася; у той жа час трэцяя па частаце руская асацыяцыя солнце (у тым л]ку некальк1 адказау по имени Солнце) не сустракаецца еярод адказау у беларускай частцы эксперименту; як вышк - ¡снаванне У межах рускай частк1 эксперыменту пары узаемных асацыяцый звезда

- солнце (36 — 34): пра рэмплецэнтны характар названых аеаиыяпып > гмым выпадку дазваляе гаварыць ¡снаванне вядомых гворау ."птаратуры i песеннага мастацтва: пакладзенага на музыку верша Максима Багда-нов1ча "'Зорка Иенера" i uecui пылога Л1дчра рок-груцы "Kino" Bistapa Поя Звезда по нмсьи Солнце"' л адиайменнага альбома " руры 1Тры гэ-тым значная частка рэм! тпенонтных асацыяцый шбыта "надыктоу-ваецца'' мовай як часткай сацыяльна-культурнага аеяроддзя. i крыш-дам! для "цытавання" падчас асацьправання могуць з'яуляцца самыя розныя сферы функцыянавання мовы i культурнага жыцця яе носьб1тау: .Tiraparjpa. вусная народная гворчасць, радыё. тгтеоачанне. перыядыч-нг.г друк i г.д.: родны - кут (бел., 77 адказау; пакладчены на музыку верш Я.Купалы "Родны кут"), сэрца - на далон\ (бел., 15 адказау; ра-ман 1.Шамякша "Сэрца на далош"), богаты - пан (бел., 8 адказау," народит, тя казкт). мальчик - с паи,чик (руск., 73 адказы: народныя i лггаратурныя казк!), голубой - нагон (руск.. 16 адказау; песня з муль-тыпл1капыйнага фильма аб прыгодах Чабурагак! i кракадзкла Гены), дно

- Горький (руск.. 5 адказау; аутарам н'есы "'На дне" з'яуляецца шсьменнж М.Горю), улица - Сезам (руск., 14 адказау; назва перадачы на канале Расшскага тэлебачання), чистота - тайд (руск., 19 адказау; нагадаем, што рэклама гэтага пральнага парашку ¡дзе па тэлебачанш менав1та на рускай мове), частный - детектив (руск., 40 адказау; у гэ-тым выпадку маецца на увазе назва газеты)];

•) падл1к вел!чыш неэкв1валентнасц\ асацыятыуных лалёу [для падл1ку усю сукупнасць устойл)Вых адказау прымаем за 100% ! ад гэтай вел1чыш адшмасм паслядоуна удзельную вагу экЕйвалентных ус-тойл1вых асацыяцый на стимул, выражаную у працэнтах. У тым выпад-ку, кал1 удзельная вага эквивалентных рэакцый у межах дзвюх моуных с1стэм пры суластаулешп мае рознае значэнне, пад увагу прымаецца наймсншы Л1К. Атрыманыя у вышку паслядоупага адшмання л1чбы 1 з'яуляюцца працэнтным выразам "неэкв1валентнасщ" асацыятыуных палёу пары стымулау; на змешчаных шжэй дыяграмах бсльш светлы сектар абазначае сукупнасць адказау-супадзенняр ва устойл1вым аса-цьправанш на стимулы, а больш заценены выражае неэкв1валентнае устойлшае рэагаванне на гэтыя ж стымулы]:

думка - мысль любоу - любовь

•) лекЫка-граматычная прыналежнасць рэакцый да пэунай часцшы мо-вы, а таксаыа тыпалапчкае размежавакне асацыяцый на экв'валентныя пры м1жмоуным супастауленш стымулы: так, сярэдняя колькасць рэак-цый-дзеясловау иа стымулы-дзеясловы у беларускай частцы праведзе-нага нам1 эксперыменту меншая за адиаведны паказчык рускай частк1 прыкладна у 2 разы; у той жа час рэакцьп-прыметнШ на стымулы-назоунпа сустракал!ся часцей у беларускай частцы эксперыменту, што, мусщь, сведчыць пра адносна большую нак1раванасць беларускамоуных ¡нфармантау на сштагматычнае асацьправанне у параунант з руска-моуным1 (параун.: напрамак рэагавання "якасць, уласщвасць" у структуры асацыятыуных палёу стымулау душа (бел.) - душа (руск.) складае адпаведна каля 42 1 29 працэнтау, для стымулау лёс (бел.) - судьба (руск.) гэты ж напрамак займае адпаведна 36 1 13 працэнтау). •) колькасны I якасны склад спектрау лекс1чных асацыяцый на стымулы розных семантычных груп (у якасш прыкладу возьмем пару стымулау лёс - судьба; нумары напрамкау рэагавання на дыяграмах абазначаюць: 1 - жыццё; 2 - якасць, уласщвасць; 3 - прыналежнасць; 4 - лес; 5 -¡ншыя асобы; 6 - час; 7 - месца; 8 - наяунасць/адсутнасць):

пёс (бел.)

судьба (руск.)

40

30 Ш ?0

1С и

1

4 5 6

1 2 3 4 5 6 7 8

Акрам я етатычнага аспекту. абагулъпстшя у змешчапым у дадат-ку "Беларуска-русюм асацыяшуиым слоушку"" даныя пры ¿х супа-стауленш з даным1 падобных папярэдш'х эксперыментау закранаюш. дынаытчпы план ¡снавання лекс^чнай ектэмы 1 дэманструюць здоль-насць лекакону да давол1 1стотных змеи нават у адносна невялтх (2025 гадоу) часавых рамках. Так, парауноуваючы рэагаванне шфармантау на стымул грамадзян1н, адлюстраванае нашым слоушкам, з матэрыя-лам! "Асацыятыунага слоушка беларускай мовы" АЛ.Щтовай, мы адра-зу зауважаем у апошшм высокую частотнасць рэакцьп СССР -прыбл1зна 30% усёй сукупнасщ атрымапых адказау - 1 адсутнасць гэтай асацыяцып сярод устошпвых у беларускай часты нашага эксиерымен-ту. Няма сярод атрымапых нам! адказау ш у беларускай. ш у рускай частцы слоутп ка 1 рэакиьп савеикл (каля :'и у слоушку Д. 1.1 и г о ь а < 1 ¡0^ ж датыиынпа 1 адказу БССР (больт за паутара нрацэнтм). ВЬдавочна, гота тлумапыциз зменам! у дзяржауннч »'»»д! машай крат"- лбазняча-ныя словам! СССР \ савсцт рэалп фактычна страшл! спаю атстуаль-насиь на тэрыторьп очаенай Беларуси Рэакиьп чалавек. 1:ра1на, пат-парт. р>спуйл1ка у нашы.м эхеиерыменце прысутшчаюць у абсдзвюх частках (у рускай адпаведна - человек, страна, паспорт, республика), аде К' удчельная вага нерабольшвае частотнасць адпаведиых адказау у "Лсзцыятыуным слоушку беларускай мовы"; для слова чалавек -прыбл1зна У два разы, для слова рэспублгка - прыбл!зна У восем разоу [1;2].

2. Моуныя адзшю, яюя захоуваюпца у свядомасш носьбгга мовы як сктэма са сваей спецыф1чнай складанай аргашзацьтяй, пры свагм упарадкаванн1 у "'сховипчы моуиых адзшак" аб'ядноуваюппа не тольк1 па прынцыпе сэнсавай звязaнacцi, але ! з ул!кам граматычных характа-рыстык слова (род \ л!к для назоуткау, трыванне для дзеясловау \ шшыя). Так, граматычная падпарадкаванасць вял1кай колькасц! рэак-цый на стымул праяуляецца не тольк! у тым, што у якасш рэакцый прыводзяцца словы тых часцш мовы, як1я здольны уступаць са стыму-

2 3

лам у адносшы падпарадкавання, але 1 у тым, што вербальная рэакцыя падаецца у форме, адпаведнай форме слова-стымулу: адз1ночны Л1к, жаночы род:

ВУЛ1ЦА: 69 - широкая (1 - шырок!); 58 - дом (29 - дамы); 42 - машы-ны (16 - машына); 39 - дарога (1 - дароп); 21 - долгая (1 - доуп); 15 -вузкая (2 - вузк1); 14 - горад, дрэвы (3 - дрэва), людзц 9 - вял1кая, мая, зялёная (1 - зялёны); 7 - длшная, 1Сд1, чыстая; 6 - асфальт, пра-спект; 5 - двор, Касмана^тау (1 - касманауты), Лешнская, прамая. прыгожая;

УЛИЦА: 75 - дома (34 - дом, 1 - ряд домов); 46 - дорога (1 - дороги); 29 - машины (5 - машина); 20 - широкая; 17 - город (1 - в городе); 14

- Сезам; 13 - большая, движение; 12 - грязь; 11 - длинная, фонарь (2 -фонари); 10 - светофор; 9 - переулок; 7 - асфальт, двор, проспект, тротуар; 6 - деревья (1 - дерево), друзья (2 - друг), люди, моя, узкая; 5

- грязная, детство (2 - детства); адзгночны Л1к, нгяк! род:

МОРА: 55 - вада (2 - вады); 46 - Чорнае; 35 - сшяе (4 - спп); 23 -карабель (11 - карабль, 1 - караблО; 22 - глыбокае (2 - глыбокО; 21 -хвал! (5 - хваля); 19 - сонца; 14 - рыба (3 - рыбы); 13 — вял1кае (3 -вял!к1); 12 - соль; 10 - блаютнае (1 - блаютны); 9 - салёнае (1 -салены); 8 - ак1ян, пляж; 7 - па калена, плаваць, пясок; 6 -бясконцасць, лета, чайка (2 - чайкО, шырокае; 5 - адпачынак, бераг, блак!т;

МОРЕ\ 63 - вода (2 - воды); 39 - Чёрное; 35 - синее (4 - синий); 32 -волны (6 - волна); 27 - по колено (2 - колено); 19 - соль; 17 - солёное (1 - солёный); 16 - корабль (1 - корабли), рыба (4 - рыбы); 14 -глубокое (2 - глубокий); 13 ~ океан; 12 - отдых; 9 - голубое; 7 -большое (1 - большой), солнце; 5 - любви (1 - любовь), песок, пляж; множны лгк:

ГРОШЫ: 45 - к1шэня (2 - у кшэш); 43 - багаццс; 39 - кашалёк; 32 -многа; 26 - папера (3 - паперкй 1 - паперы); 19 - шмат; 17 - даляры (4

- долары, 1 - долар, 1 - даляр); 15 - мала; 14 - вялтя; 13 - л1чыць; 12

- магазш; 10 - б!знес, няма; 8 - манеты (3 - манета); 6 - золата, шчасце; 5 - мае, улада;

ДЕНЬГИ; 43 - бумага; 36 - власть, доллары (14 - доллар); 26 - много; 24 - большие; 18 - бизнес, кошелёк; 17 - богатство; 13 - золото; 12 -всё; 10 - работа; 8 - жизнь, карман (1 - карманы), мало; 7 - баксы, время, грязные, счастье, хорошо; 6 - банк; 5 - зелёные (1 - зелёное), машина.

Са сказанага вышэй лапчна вышкае, што падчас працэсу асацьпра-

ваняя магчымы i адваротны працэс, гэта значыць — форма стымулу-прыметшка у пзупай ступеш абумоУл1вае выбар шфармантам таго i<i шшага назоунша у якасш рэакцьп, i пры аднолькавай ступеш сэнсавай сувяз1- стымулу- i рэакпьтй-варыянтау-у-свядомасщ косьб1та мовы першачарговую рзал1зацыю агрымаюдь тыя рэакцьп-назоушкп чыя ирыналежнасць да катэгоры1 роду супадае з родавай формай стымуту. i аму i правамерна дапушчэине адноспа аб'яднання миуных адппак у свядомасщ носьб1ха мовы не юльш па прынцыпе сэнсавай звязанасш, fije i у л iK.iM г pa м а г ыч пых л ар а к гарыстык слоьа.

У святле сказадага вышэй робяцца зразумелым] i нскаюрыя, падчас давол1 значныя, колькасныя разыхолжанш у рэагавант эквивалентным! пры м1жмоуным eyiiacTay.ieHHi рэакцыям! на адпапедпыя стимулы. Так, на стымулы кгслы i кислый у межах абедзвюх моупых cicT3M бы.-ii еярод шшых атрыманы адказы яблык i rímoh (адпаведна яблоко и лимон у рускай частцы эксперименту), але пры адносна падобнай частотнасщ рэакцый л1мон (бел., 100 адказау) i лимон (руск., 110 адказау) рэакцьп яблык i яблоко (адпаведна 119 i 19 адказау) па колькасным паказчыку адрозшваюцца больш значна. Мусщь, апошняс у пэунай ступеш аоумпулена адрозненнем харакгарыс i ык сгымуллу яблык i яблоки у дачыпешп да катэгорьп роду: бел. яблык належыцъ да на'д>уniкау м\жчынсклга роду, а руск. яблоко да назоушкау HixKaia роду. i ia\i\ 1раматычна "больш падобпы да стымулу" варыят

ara?, a i; и я як i.'.: д i i i:: г; р адно льк др.ым адьч".)рнат ыучыч прыво,Т-пуся часцей.

Праведзены нам! каитрастыуны асацыятыуны эксперымент нраз выяуленне м1ж.моупых аеао.ннцецей асадьправаиия дас падетаву весц] размову пра пэуныя адрознент пaмiж HOCb6ÍTaMÍ беларускай мовы з ajuaro óokv i. з друт ora. !iocr>6¡TaMÍ пускай мовы на учроуш мешалкэту. Так, у адносшах нары сгымулау ляцець - лететь пры значным ипжмоуным падабенетве асацьправання наз!раецца щкавае адрозненне: у адказах рускамоуных шфармантау удзельная вага рэакцьп самолет у параунаню з удзельнай пагой рэакцьп птица болми прикладна па 6.5%; у гой жа час. бсларускамоугшя шфарманты давал! асацыяцыю самолёт еярод шшых прыкладна на 7% радзей за асацыяцыю птушка. Ka.'ii суаднесш гэтыя даныя з тыпам иывьдгзацьп i пэуным1 pbicaMi ментал1тэту, мы можам выказаць меркаванне, што свядомасць носьбпау беларускай мовы у некаторай ступеш больш звязана з прыродай, навакольным асяроддзем, чым свядомасць носьб1таУ мовы рускай, а ментал1тэт anouiHix параунальна больш вызначаны тэхшчна-шдустрыяльным бокам цыв1л1зацьп. На карысць

гэтага гавораць 1 факты у рэагаванш на ¡ншыя стимулы (у прыведзеных далей парах слоу першае з'яуляецца стимулам, а другое - рэакцыяй; у дужках абазначаецца колькасць таюх адказау на пэ^ны стимул) -параун.: бел. зялёны — лгст (92) 1 руск. зеленый - лист (54), бел. зялёны

- святлафор (7) 1 руск. зеленый — светофор (28); бел. капуста - грошы (14) 1 руск. капуста - деньги (43); бел. масла - карова (13) 1 руск. масло — корова (3); бел. памяць - камп'ютар (2) 1 руск. паглятъ -компьютер (27); бел. ствол - дрэва (236) 1 руск. ствол - дерево (166), бел. ствол - ружжо (79) 1 руск. ствол - ружьё (162); бел. чырвоны -святлафор (5) 1 руск. красный - светофор (39); бел. шып - кола (18) 1 руск. шип - колесо (54) 1 ¡нш. Вядома, далека не усе м1жмоуныя адрознент асацьправання у праведзеным нам! эксперыменце можна тлумачыць уласна непадабенствам двух ментал1тэтау, але бясспрэчна 1 тое, што "свядомасць нацыГ' не можа не уплываць на працэс ма^лення, на выбар лекшчных адзшак падчас стварэння тэкстау на пэ^най мове 1, як кышк,- на рэагаванне шфармантау, Таму асацыятыуныя слоушк1 I можна разглядаць як крынщу звестак пра "моуны ментал1тэт" (у нашым выпалку - беларуст 1 руск1), а иры Iх [сло^шкау] шматмо^най прыродзе - 1 як матэрыял для высвятлення адрозненняу менталлтэтау носьбхтау розных моу.

У той жа час адрозненш 5? рэагаванш, нават ¡стотныя, не пару-шаюць сэнсавага адзшства (падабенства) значнай частю экв1валентных сло$/-с"1ымулау у розпых мовах; напрыклад, мы бачым, што чатмры найбольш частыя рэакцьп на стымулы грамадзянт 1 гражданин, сумар-ная колькасць ЯК1Х у межах кожнай з моу набл!жаецца да паловы ушх адказау, маюць только нязначныя несупадзенш частотнасщ: грамадзянт'. чалавек - 105; рэспублЫа - 44; дзяржава, крата - 40; гражданин: человек- 109; страна-51 республика-40;государство-36 [1;6].

3. Займеннш (прынамс1, некаторыя), нягледзячы на сваю прына-лежнасць да лекс1ка-граматычнага класа з абагульненай функцыяй "сродк1 указвання", характарызуюцца наяунасцю устойл1вага па-нящйнага ядра, якое паддаецца вызначэнню падчас пcixaлiнгвicтычнaгa эксперыменту на свабоднае асацьправанне [асноуныя напрамю рэага-вання: "асобны чалавек", "група (аб'яднанне)", "адносшы пам1ж людзьмi", "сацыяльная роля"]; так, асабовыя займеннт я \ мы суадно-сяцца шфарманта\п са cтымyлaмi семантычнай групы "чалавек, асоба":

МЫ (383): 81 - людз1; 70 - сябры; 34 - разам; 22 - вы, студэнты; 20 - сям'я; 19-я; 18 - яны; 16 - усе; 15 - група; 13 - ты; 9 - многа; 7

- лзею; 6 - грамадства, клас; 5 - дружба, м\р, народ, сяброука,

сябруем;

МЫ (407): 89 - люди: 60 - друзья; 54 - все: 44 - вместе; 21-я; 20 - они; 19 - вы; 17 - общество; 12 - мир, студенты, ты; 1 1 - народ; 9

- группа: 6 --лети, сила; 5 - подруги; программа, толпа:---------------- ----

Я (342): 123 чалавек; 56 - ты: 39 асоба; 26 дзяучына: 19 мы: 14 - Л1чнасць: 11 - ён, сама (5 - сам), студэнт; 9 - студэнтка; 6 -дзяучынка, добрая (2 - добры), душа; 5 - мац! (2 - мама);

Я (336): 141 - человек; 54 - личность; 35 - ты; 29 - студент; 15 -мы: 14 он: ¡3 хороший (4 хорошая): 9 -- молодей, она; 6 сам (3 сама), студентка; 5 - местоимение [5].

4. Адлюстрананыя "ьеларуска-руснш асапыятыуньш слоушкам" лпжмоуныя разыходжанш у асацьправанш рэдка выкл1каюцца адпои прычыпай лшгвктычнага ш экстрал1нгв1стычнага характару; часта для тлумачэння асабл1васцей асацьправання трзба разглядаць некалыл прычын у сукупнасц! (несупадзенне ^нутраных семаптычных структур сло^-стымулау, наяунасць с1Ношмау, канатацыйныя адценш экв1ва-лентных слоу у розных мовах, граматычныя характарыстык1 стымулау I шш1. Прашюструем гэта спектрам! устойл!вых асацыяцый на стымулы мякк! 1 кpJг:la (у рускай мове адпаведна мягкий 1 стул)'.

К РОСЛ А: 73 мяккае (9 мяккП. 68 - сядчець (I - еяджу); 35 тллевпар; 21 - дыван; 19 мзбля: 18 - мякка; 15 - вя;пкае; 12 качалка: 10 - дом; 9 кватэра, кравапь: 8 - алпачынак, зручнае (1 - зручны): 7 — сюл. > \.; ; ] >т;; стул): 6 — ¡закон, епша (1 сгйнкГ). утулъпис; — глыбокас, зала (2 у зале), ложак, падчшка, прыгожае:

СТУЛ: 113 - сидеть (2 - сидит - 1 - сижу, 1 сиди): 86 - иод; 21

- дерево; 18 - деревянный, ножки (4 - ножка, 2 - четыре ножки); 16 -жидкий; Ы - спинка (2 - со спинкой); 12 - сломанный (3 - сломан): 10

кресло: 9 - мебель, табуретка, удобный: 6 - крепкий, мягкий, нога (3

- ноги), предмет, табурет; 5 - отдых, пол, сидение (2 - сиденье), стоит (2 - стоять);

МЯКК1: 152 - хлеб: 51 - пух (2 - як пух), снег; 45 - ложак: 26 -дыван, 20 - падушка: 18 цвёрды; 11 - характар; 9 - прыемны; 7 цапка; 6 - вата, кот, пушысты; 5 - стул;

МЯГКИЙ: 78 - диван; 54 - пух: 39 - уголок: 37 - хлеб: 25 - подушка; 21 - снег (1 - как снег), стул; 17 - характер; 12 - ковёр, кресло; 10 - вата; 9 - удобный; 8 - игрушка, человек; 7 - пушистый, твёрдый, шёлк; 6 - матрас (2 - матрац); 5 - угол, шерсть.

Як мы бачым, у рускай частцы эксперыменту наз1раецца люстар-ковае асацьправанне стымула^ стул - мягкий (6 - 21), якога няма у бе-

и

ларускай частцы: сярод устойл1вых асацыяцый адсутшчае пара крэсла -мякк1, таму што адказ крэсла як устойл1вы на стымул мяккг не сустра-каецца. У той жа час у якасц1 устойл1вай рэакцьп у беларусих анкетах на стымул мякк1 шфармантам1 быу дадзены адказ стул. Пэуна, для тлумачэння гэтага факта неабходна назвадь дзве асноуныя прычыны. Па-першае, гэта несупадзенне унутраных семантычных структур слоу крэсла (бел. мова) 1 стул (руск. мова). Так, названы вышэй беларуск! назоушк сумяшчае у адной гукавай абалонцы сярод ¡ншых значэнш: "шырок! прадмет мэбл1 для сядзення са спшкай 1 падлакотткамГ' (па-раун. з русом кресло), "прадмет мэбл1 для сядзення са спшкай, але без падлакотткау" (параун. з руск1м стул), а слова стул падаецца тлума-чальным1 слоушкам1 як "дзеянне к1шэчшка, спражненне". У рускай жа мове слова кресло мае асноунае значэнне "просторный стул с подлокотниками", а стул сумяшчае аматхпчныя значэнш "предмет мебели -сиденье па ножках со спинкой, на одного человека" 1 "действие кишечника, испражнение". Па-другое, гэта зноу жа несупадзенне родавай прыналежнасщ назоушкау крэсла (бел.) 1 стул (руск.) у розных моуных сктэмах: крэсла належыць да назоушкау шякага роду, а стул - да назоушкау мужчынскага роду. Як адзначалася вышэй, род стымулу-прыметшка абумоул1вае выбар шфармантам пэунага назоушка У якасц1 рэакцьп, нак1роуваючы увагу носьбгга мовы у першую чаргу на па-зо^ш^ мужчынскага роду. Мусщь, гэгыя дзве прычыны ! аказал1 ас-ноуны уплыу ка м!жмоукае пееупадзенне гсацьправання у парах мяккг - крэсла I мягкий - стул.

Адзначым пры гэтым, што даныя, атрыманыя з дапамогай прак-тычнага выкарыстыння розных метадау даследавання семантыкь харак-тарызуюцца пэунай суаднесенасцю. Так, вызначыушы па распрацаванай Ю.Д.Апрэсянам методыцы ступень узаемнага уваходжання слоу у се-мантычныя пaлi [мера уваходжання слова А у семантычнае поле слова В вызначаецца па формуле МАв=(пв-1)^, дзе пв - колькасць рэакцый В на слова А, а N - колькасць удзельшкау эксперименту], мы атрымаем для слова "чалавек" вел!чыню ступеш уваходжання у семантычнае поле слова "грамадзянш" М=(19-1)/500=0,036; для слова "грамадзянш" ступень уваходжання у семантычнае поле слова "чалавек" М=(105-I>/500=0,208. Як мы бачым, у адносшах пары чалавек - грамадзянш вядучая роля належыць слову чалавек, бо ступень уваходжання "сэнса-ва падпарадкаванага" слова грамадзянш у семантычнае поле парнага стымулу на парадак вышэй. Разам з гэтым прыцягвае увагу той факт, што асацыяцыяй, якая сустракалаея практычна на усе стымулы семан-тычнай груды "чалавек, асоба" як устойл1вая, з'яуляецца адказ чалавек.

Так, на беларусюя стымулы асоба, грамадзянт, мы, я i ix руск1я экв1валенты личность, гражданин, мы, я дадзеная асацыяцыя наогул з'яуляецца самай частан i займае да 30% (на бел. стимул асоба) усёй сукупнасц) адказау. Ц1кава, што слова "чалавек", якое дало назву усёй ~ ~ сэнсаваи групе. у якасщ стимулу выкл1кала найбольшую колькаснь (у межах гэгай груны) адказау; "Беларуска-руск1 асацыятыуны слоуш'к" змян1час 166 розных адказау на тэты стимул у беларускай частцы i 197 у рускай. Шуна, гэта сведчыць аб тым, што дадзены стымул у па-раунанш з шшым! стыму-лам! акр^слеиан ¡руды валодае напоолыи шы-Pokímí магчымасцям1 у набг.щш таго щ шшага канкрэтнага значэння; адсюль вышкае, што ён мае найбольш шырокае значэнне. з'яуляецца цонтральным у азначанай трупе стымулау. У той жа час устои.тпвыя асацыяцьп (як у беларускай, так i у рускай частках эксперыменту ix было нал1чана па 19) займаюць адносна не надта вял1кую частку агуль-най колъкасщ адказау (у беларускай - каля 62%, у рускай — каля 5 0%), характарызуюцца высокай ступенню розяанаираванасщ напрамкау рэа-гавання. Растлумачыць высокую частотнасць асацыяцьп чалавек (человек) сярод адказау на стымулы акрэсленай семантычнай трупы i знач-нуго розиаиак1раванасць асацьнравання нры выкарыстанн! гэтага слова у якает стымулу дапамагас паняцце семы як мпималт.най ад:пнк1 плана зместу. якая з'яуляецца аиерапыннай адзшкай метаду кампангп i Há¡ а анал1зу. Так, вылучыушы найменшыя a;uinKÍ. мы можам падаиь га-лол7нае лекс!т1нае значение слоу пр?з не^о ropvin с v и у п тт я с n i, c.e\t На-приклад, для слова брат сема.\п з'яуляюцца: "чалавек*". "мужчынсьд под", "r/рамая роднасць". ''кроуная роднасць", ''адио пакаденне". "агульныя бацьы : для слова муж - "чалавек", ".мужчынск« пол", "шлюбны партнёр". Галоунае лекс1чнае значэнне слова жанчына пера-даецца як "чалавек". ''жпночы пол"'; для слова дзяучынка вылучаюцна семы "чалавек", "жаночы пол:', "узросг", для слова доктар — "чалавек", "лячэнне як прафес1я" i г.д. Анал1зуючы прыведзеныя наборы сем, мы зауважаем, што другая i наступныя у кожным выпадку канкрэтызуюць, > дакладняюць першую, якая для слоу дадзенай групы з'яуляепна агуль-най: "чалавек". 1накш кажучы, "чалавек" для ¡ншых названых вышэй слоу з'яуляецца apxice.Maíí, якая удакладняецца дыференцыяльным1 (в1давы\п) семам1 [выкарыстоуваючы панянцс ппашмп як аднаго з ас-ноуных В1дау парадыгматычных адносш у семантычным пол1, мы можам канстатаваць суппашм1чныя адносшы пам1ж словам! асоба, брат, грамадз'янгн, дзгця, дзяучынка, доктар, жанчына, жонка, злачынца, король, муж, мужчина, поп, сям'я, солдат, хлопчык, я, мы, яюя У нашым эксперыменце выконвал! ролю стымулау; названия словы у дачыненш

да стимулу чалавек з'яуляюцца гшошмамй, слова ж чалавек у гэтым выпадку суадносщца з радавым паняццем 1 выступае як гшерошм]. У залежнасц} ад та го, якая з в^давых сем, на думку шфармантау, з'яуляецца асноунай, падчас эксперименту 1 адбываецца асацьправанне (параун. адказы: чалавек - /стота, грамадства, мужчина) [2;3].

5. "Беларуска-руск! асацыятыуны слоушк" як прадстаутк двух-моунай асацыятыунай лексшаграфн можа паспяхова выкарыстоувацца пры даследаванш комплексу агульнатэарэтычных 1 практычных праб-лем, звязаных з функцыянаваннем мовы; азначаны слоушк мае вял^ую каштоунасць для вырашэння шэрагу пытанняу л'шгва-педагаг'шиага \ лшгва-культурнага характару дзякуючы магчымасш праяснення скла-данай с1туацьп беларуска-рускага бшшгв1зму на тэрыторьп Рэспубл1к1 Беларусь на сучасным этапе моуната сукнавання. Праведзены нам1 свабодны асацыятыуны эксперимент, захаваушы традыцьп слоушка Кент-Розанава, давод1 значна пашырыу магчымасщ пс1халштв1стыч-нага даследавання еемантык} (слова) за кошт уключэння у зыходныя сшсы стымулау слоу, як1я раней у аеацыятыуных слоушках не сустра-кал)ся. Складзены па вышках нашага эксперименту 1 прыведзены у Да-датку "Беларуска-руск1 асацыятыуны слоутк" з'яуляецца двухмоуным асацыятыуным слоушкам значнага аб'ёму, створаным у Беларус! на бе-ларуска-руск1м моуным матэрыяле напрыканцы XX стагоддзя, 1 яго шматмоуны характар дазваляе не тольк1 разглядаць моуныя праблемы паасобку (з той прычыны, што моуныя cicтэмы не з'яуляюцца поунасцю незалежным1 адна ад адной, а знаходзяцца ва узаемадзеянш, таю падыход з'яуляецца некальк1 аднабаковым). але 1 высвятляць законы су1снавання моу ва умовах цеснага бшшгв1зму, ¿х агульныя рысы \ адрозненш [4].

СП1С ПУБЛ1КАЦЫЙ АУТАРА ПА ТЭМЕ ДАСЛЕДАВАННЯ:

1. Папе ii к а A.A. Адлюстраванне асацыятыуных сувязей некато-рых назвау "асоб-// "Вестк'БДУ! "Ссрыя""4." Фьчалопя, Журналистика, Псдагопка,- 1999. № 3,- С. 55-58.

2. Папейка A.A. Параунанне спектра? лекачттт.тх асапыяпый не-каторых слоу у беларускай i рускай мовах // BecHiK ЬДУ. С.'е-рыя 4. Фшалопя, Журнал1стыка. Педагопка- 2000. №2.- С. 60-63.

3. Напейко A.A. Ассоциативный словарь: личные имена и проблема присвоения названий ^ Акт\'алъныс проблемы: исследования языка п речи: Материалы мелсду народной научной конференции молодых ученых / Бел. гос. пед. ун-т им. М.Танка, 3-5 ноября 1998 г. Часть III.- Мн., Изд-во БГПУ, 1998,- С. 94 - 97.

4. Папейко A.A. Новый ассоциативный словарь: принцип построения и предполагаемая проблематика // Vocabulum et vocabularium. Сборник научных трудов по лексикографии / Под ред. В.В.Дубнчинского.- Харьков: Харьковское лексикографическое общество. 1998,- С. 116-117.

5. Папейко A.A. Свободный ассоциативный эксперимент: ЮО вербальных реакций на стимулы "я" и "мы" ;/ Валентностная I раммаТИка u vi р v к i > р н и м и ком м v Ни кй i nßii ил! aCncKiaA 11 Сс выразительные возможности в языке и речи: Тезисы докладов научной конференции / Могилевский гос. ун-т им. А.А.Кулешова, 14-15 октября 1998 г. Часть 1,— Могилев, 1998,- С. 37-38.

6. Папейко А. А. Свополный ас сониатпвныи экспсримекi: вербальные реакции и социальное окружение информантов // Язык и социум: Материалы III международной научной конференции / Бел. гос. ун-т, филологич. ф-т, 4-5 дек. 1998 г,-

Мипск: Изд-во БГУ, 2000 - С 347-349.

18

РЭЗЮМЭ

Паненка Анатоль Анатольегнч "Лекс1чныя асацыятыуныя пал1 у беларускай 1 рускай мовах"

Лекс1чная с]стэма, свабодны асацыятыуны эксперымент, асацыятыуны слоушк, стымул, м1жмоуныя экв1валенты, вербальная рэакцыя, напрамак асацьправання, спектр лекс1чных асацыяцый, асацыятыунае поле, люстарковая асацыяцыя, рэмипсцэнтная асацыяцыя, ступень ува-ходжання слова у семантычнае поле шшага слова, парадыгматычныя 1 сштагматычныя асацыяцьп, семантычная група, эквiвaлeнтнacць асацьправання.

Аб'ект праведзенага даследавання - лекс1ка беларускай 1 рускай моу (на прыкладзе некаторых яе фрагментау). Прадметам даследавання з'яуляюцца асабл1васщ яе с1стэмнай аргашзацьп у свядомасщ носьб^ау азначаных моу.

Асноуная мзта дадзенай працы заключана у высвятленш 1 ф1ксацы1 устойл1вай асацыятыунай нормы беларускай \ рускай моу пры адлюстраванш у ей м1жмоунай спецыфШ слоу, выкарыстаных у якасги стымулау.

Асноуныя метады даследавання: пс1халшгв1стычны (методыка свабоднага аСйЦЫЯТЫуНй га эксперыменту), статыстычны (падлпс часта-ты вербальных рэакцый у асацыятыуным пол1 стымулу), кампанентнага (вылучэнне найменшых элементау лекс1чнага значэння) { параунальнага (супастаулсннс даных па фрагментах лекст беларускай 1 рускай моу, адлюстраваных у вышковым слоушку эксперыменту) анал1зу.

Нав1зиа, павуковая значнасць працы заключана: па-першае, у ат-рыманш даных па нормах асацьправання для носьб1тау беларускай 1 рускай моу на сучасным этапе развщця моунай еауацьп на тэры-торьп Рэспублт Беларусь; па-другое, у высвятленш адрозненняу норм рэагавання разнамоуных ¡нфармантау 1 семантыю' лекс^чных адзшак дзвюх мощных йстэм (беларускай ! рускай) пры м!жмоуным супа-стауленш; па-трэцяе, у пашырэнш магчымасцей пс1халшгв1стычнага даследавання семантык! за кошт увядзення у зыходныя сшсы стымулау шэрагу новых для падобных эксперыментау слоу.

Атрыманыя даныя дапамагаюць у даследаванш дынам1чных змен семантьт (слова), пры складанш слоушкау ¡ншых тыпау, у практыцы перакладу тэкстау, пры распрацоуцы вучэбнай 1 метадычнай л1таратуры, магчыма ¡х выкарыстанне у галше пс1хадыягностык1, клш1чнай пихатэрапп, крым!налхстык1.

19

РЕЗЮМЕ

Папейко Анатолий Анатольевич "Лексические ассоциативные ноля в белорусском и русском языках"

Лексическая система, свободный ассоциативный эксперимент, ассоциативный словарь, стимул, межъязыковые эквиваленты, вербальная реакция, направление ассоциирования, спектр лексических ассоциаций, ассоциативное ноле, зеркальная ассоциация, реминисцентная ассоциация, мера вхождения слова в семантическое поле другого слова, парадшмагические и синтагматические ассоциации, семантическая группа, эквивалентность ассоциирования.

Объект проведенного исследования - лексика белорусскою и русского языков (на примере некоторых ее фрагментов). Предметом исследования являются особенности ее системной организации в сознании носителей названных языков.

Основная цель данной работы заключается в выяснении и фиксации устойчивой ассоциативной нормы белорусского и русского языков при отражении в ней межъязыковой специфики слов, использованных в качестве стимулов.

Основные методы исследования: психолингвисшчсский (ме-

(нодсчег частоты вербальных реакций в ассоциативном поле етм> и»), компонентного (выделение наименьших элементов лексического значения) и сравнительного (сопоставление данных по фрагмеиiим лексики белорусского и русского языков, отраженных в итоговом словаре экс-

Новизна, научная значимость работы заключается: во-первых, в получении данных но нормам ассоциирования для носителей белорусского и русского языков на современном этапе развития языковой ситуации на территории Республики Беларусь; во-вторых, в выяснении отличий норм реагирования разноязычных информантов и семантики лексических единиц двух языковых систем (белорусской и русской) при межъязыковом сопоставлении; в-третьих, в расширении возможностей психолингвистического исследования семантики за счет-введения в исходные списки стимулов ряда новых для подобных экспериментов слов.

Полученные данные помогают в исследовании динамических изменений семантики (слова), при составлении словарей других типов, в практике перевода текстов, при разработке учебной и методической литературы, возможно их использование в области психодиагностики, клинической психотерапии, криминалистики.

20

SUMMARY Anatoly A. Papeiko "Lexical associative fields in Belarussian and Russian languages"

Lexical system, free associative experiment, associative vocabulary, stimulus, interlinguistic equivalents, verbal reaction, direction of associativity, specter of lexical associations, associative field, mirror association, reminiscent association, extent of word penetration into the semantic field of another word, paradigmatic and syntag-matic associations, semantic group, adequacy of associativity.

Object of the research is vocabulary of Belarussian and Russian languages (based on some of its fragments). Subject of the research are peculiarities of its systematic organization in the minds of those who speak the above mentioned languages.

The main aim of the research is to find out and fix stable associative norms of the Belarussian and Russian languages as reflected in the interlinguistic specifics of the words, used us stimuli.

The main methods of the research are', psycholinguistic (free associative experiment), statistic (calculation of the verbal reaction frequency in the associative field of the stimulus), component (singling out of the smallest elements in lexical meaning) and comparative (comparing vocabulary fragments of the Belarussian and Russian languages, as reflected in the final vocabulary of the experiment) analysis.

The novelty and scientific value of the research is as follows: a) new data was recei ved on tiiC norms Ci associativity iOr uCiuT\issia.n crm Russian sp £ akcrs at present stage of the linguistic situation in Belarus; b) differences in reaction norms for speakers of the above languages and in the semantics of the lexical units in the two language systems were singled out in the process of interlinguistic comparison; c) possibilities of psycholinguistic research of semantics were increased due to introduction into the initial stimuli lists of the words, new for this kind of experiment.

The obtained data will help in recearching the dinamic changes in the semantics of words, in composition the vocabularies of other types, in translating texts, in preparing study materials; they can be used in the sphere of psychodiagnostics, clinical psychotherapy and criminalistics.