автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексические синонимы в поэзии Лоика Шерали

Текст диссертации на тему "Лексические синонимы в поэзии Лоика Шерали"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН Худжандский государственный университет имени академика Б.Гафурова

На правах рукописи

042.01 2 67955 "

Хакимова Шоира Исламовна

Лексические синонимы в поэзии Лоика Шерали

Специальность: 10.02.22. - Языки народов зарубежных стран Европы,Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук Научный руководитель: кандидат филологических наук,

профессор Абдукадыров Абдусаттор

Худжанд -2012

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ Ч,УМХ,УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК B.FAOYPOB

Ба х,укми дастнавис

JÇ,акимова Шоира Исломовна

Муродифоти лугавидар назми Лощ

Шералй

Ихтисос 10.02.22.- Забощои халкдои кишварх>ои хори^аи Аврупо, Африко,Осиё, бумиёни Амрико ва Австралиё (забони то^икй)

Рисолаи илмй барои дарёфти дарач,аи номзади илм^ои филологй

Ро^бари илмй: номзади илм^ои филологй, профессор А. Абдуцодиров

Ху^анд - 2012

Мундари^а

Муцаддима........................................................................3

Бобиякум. Муродифотилугавйдар сарчашмацои забоншиносй. ..18

1.1. Муродифоти лугавй дар асархри илмии назариявй............18

1.2. Муродифоти лугавй дар асар^ои таълимй.......................29

1.3. Муродифоти лугавй дар со^аи услубшиносй.....................43

1.4. Муродифоти лугавй дар лугатнома^ои синонимй..............49

1.5. Хулосаи дастовард^ои илмй ва масъала^ои х^алталаби муродифоти лугавй....................................................................52

1.5.1. Дар бобати истило^оти асосй ва мо^ияти он^о................52

1.5.2. Дар бобати пайдоиш ва хелх^ои муродифоти лугавй.........61

Бобидуюм. Муродифоти исмйдар назми Лощ Шералй..................66

2.1.Муродифоти маф^уми муцаддасот, олам, кайхрн, зодго^....67

2.2. Муродифоти маф^уми инсон, а^нос, сарнавишт................78

2.3. Муродифоти маф^уми инщ, х>усн, ёр...............................86

2.4. Муродифоти маф^уми сур, чашн, фарах,.........................101

2.5. Муродифоти маф^уми гунох>, макр, ранч,, ^асрат.............107

Боби сеюм. Муродифоти сифатй дар назми Лощ Шералй............117

3.1. Муродифоти маф^уми аломатх,ои бузургй, далерй,

\

пойдорй..................................................................................119

3.2. Муродифоти маф^уми аломатхри назокат ва зебой........125

3.3. Муродифоти маф^уми ранг дар ифодаи х>усну тароват ... 133

3.4. Муродифоти маф^уми аломатхри андух, ва озор............140

3.5. Муродифоти маф^уми аломатхри бемехрй, ка^исобй,

ко^илй....................................................................................143

Хулоса....................................................................................150

Руйхати ихтисорот....................................................................154

Фехристи адабиёт....................................................................155

Муцадцима

Забони адабии то^ик аз забон^ои щадима ва ганоманди ^а^он ба шумор меравад. Он дар тули садсола^о пайваста дар раванди тагйиру та^аввул к;арор дошта, хидмати халци то^икро адо карда меояд. Забони то^икй нишони шуур, тафаккур ва олами маънавии точикон аст, зеро он ма^сули зе^нии ин миллати щадима ва бофар^анг ба шумор рафта, сат^и сохторию маъноии цисмат^ои он аз дара^аи маърифати со^ибони забон бармеояд.

Дар системаи забон мавцеи пешбар доштани калима, пеш аз ^ама, бо он муайян мешавад, ки аз вазифа^ои мурими забон - ном бурдани маф^ум ва ифодаи э^соси гуянда ё нависанда, ки фикр тавассути он сурат мегирад, бар души калима аст. Сервазифагии калимаро аз он ^ам дарк кардан мумкин аст, ки он, аз як тараф, чун во^иди лугавй, аз тарафи дигар, ^амчун во^иди сарфию на^вй баромад мекунад.

А^амияти хоса доштани калимаро дар системаи забон аз мавк;еи забономузй низ пай бурдан мумкин аст. Чунонки маълум аст, пештар дар мактабу мадрасах,о забон ба сифати фанни чудогона омузонида намешуд, забонро аз адабиёт - цироат ва азбаркунии порах,ои осори адибон меомухтанд ва суханвари хуб ^ам мешуданд. Дар он маврид асоси корро лугатомузй ва лугатдонй ташкил мекард. Имруз, ки дар мактаб^ои миёнаву олй забони то^икй ба сифати фанни мустак;ил даре дода мешавад ва аз к;исматх>ои гуногун иборат аст, х,амоно калима (лугат) мав^еи пешбар дорад.

Дар тах,к;ик;и забони адабй ва ба^о додан ба забону услуби шоирону нависандагон, ки устоди сухан ба шумор мераванд, аз ^амин назарго^ наздик бояд шуд.

FaHOBaT ва сифати забону услуби гуянда ва нависанда бархурдор будан аз теъдоди зиёди сухан, бохабар будан аз маъно ва Чило^ои маънии вожа^о ва мавридшиносона, дар мавцеи муносиб корбаст намудани онх,о бармеояд. Чунин андеша^о аз ^ониби олимону адибон низ баён гаштаанд. Масалан, олими маш^ури Эрон Парвиз Нотили Хонларй дар бораи «фак;ри забон» - и баъзе аз нависандагони имрузи мо навиштааст: «Фак;ри забонро аз маъдуд будани шумори лугате, ки дар он роич, аст, метавон дарёфт. Агар намунаи навиштахри ин замонро... бардорем ва лугат^оеро, ки дар онх,о ба кор меравад, берун кашем, лугатномае хох,ем дошт, ки шояд адади лугати он ба 5000 нарасад. Нависандагони имрузи мо ба ин ма^муаи маъдуд ^ама чизро менависанд». (123,215) Х,ол он ки ин адад дар ^удуди меъёри лугатомузии хонандагони мактабхри миёнаи умумй дар омузиши забони дуюм аст. Чунончи, дар замони шуравй дар таълими забони русй дар мактаб^ои миллй «аз ч,ониби методистон фаъолона аз бар кардани на камтар аз 5000 калима дар назар дошта шудааст.» (135,123) Чунонки ишорат рафт, ин адад нисбат ба омухтани на забони модарй, балки забони дуюм дорад, дар айни замон сухан дар бораи забоне (русй) меравад, ки давраи нави он таърихи на зиёда аз 300 сол дорад. Вацте ки сухан аз забони ганоманди модарии то^икист, ки давраи нави он зиёда аз разору дусад сол собик,а дорад, он адад бояд ба маротиб афзояд, дар акси ^ол дар бораи гановату фасо^ати калом сухан кардан амри ма^ол аст, х^атто ба захираи фацири лугавй имкони фа^мидани шеъри классикони то^ик аз даст меравад. Дар забони модарии мо як маф^ум тавассути бемуболига дахдо ва садхр во^иди лугавй баён мегарданд. Масалан, бино ба сарчашмаи илмй Лоик; Шералй маф^уми «вафот кардан»-ро бо 100 во^иди фразеологй баён кардааст. (69) Ё ин ки классикони то^ик як маъно - тулуи офтобро бо 250 воситаи забонй ифода кардаанд (86), дар мацолае 350 муродифи вожаи «Худо» корбаст

шудааст (128), ки ин падида дар забон^ои олам, бешуб^а, назир надорад.

Дар илми суханшиносии мо ^амчунин ^одисаи нодир ин аст, ки халк;и то^ик, олимону адибони то^ик садсола^о теъдоди зиёди вожатой пурмаъноро дар адабиёти нафиса, лугатнома^ои бисёр ва х>офизаи худ ма^фуз дошта меоянд ва бо ин гановати забони миллй пойдор мемонад.

Ин 40 суоле ба миён меояд: дар мавриде, ки дар хонаи инсоният - олам, ки ашё, атрофу акноф барои миллатх,о айнист, чаро забонх,о ба дорою нодор к;исмат мешаванд? Яке аз сабабхри асосии он дарач,аи рушди забонхрст, ки он ба инкишофи ч,ах,они маънавй, аз ч,умла, тафаккури бадей алок,аманд аст. Вазифаи асосии калима ном бурдани ашё, аломат, адад, хрлат, амал ва монанди инх,о мебошад, ки инро бори маънй мегуянд, вале калима дар айни замон ифодагари х,иссиёт ва муносибати гуянда ё нависанда низ мебошад. Як калима к,одир нест, ки дар як вак,т эхросот ва муносибатхри мухталифро ифода намояд, ногузир бо нигахдошти асли маъно, муродифи вожа ба вуч,уд меояд, ки аз ягон ч,их,ат - доираи маъно, тобиш^ои маънй, ифодаи эх,сос, дара^аи истеъмол аз калимаи пешина тафовут дорад. Муродифоти лугавй (МЛ) ^амин тавр пайдо мешаванд. Аз ин лих,оз забоншиносон солх,о дар фикри онанд, ки оё дар забон далелхре х,ам х,астанд, ки калимах,о, х,атто ду калима (муродиф) бо х,ам аз х,ар ч,их,ат - мазмун, ифодаи эх,сос, мавк,еи истеъмол айнияти комил дошта бошанд? Чунин х,одиса ба забон хос нест, зеро дар мавриде, ки ин ё он калима матлаби гуянда ё нависандаро ба пуррагй баён месозад, зарурати «таълиф»-и вожаи хдммаънои нав аз байн меравад. Вожаи нав вак,те пайдо мешавад, ки калимаи маъмул матлабро табъи дил ё ба тавре ки гуянда ё нависанда мехох,ад, ифода карда наметавонад, дар натич,а ба ёрии каломи маъмул вожахри нави муродифй меоянд ва хдмин тавр сухане бар сухане зам шуда, таркиби лугавии забон ганй мегардад. Яъне бойигарии'забон,

пеш аз х,ама, ба мавк,еи MJI вобаста мебошад. Ба ин муносибат яке аз мух,ак^,ик,они сох,аи муродифшиносй A.A. Брагина дар асари ' монографии худ «Синонимх,о дар забони русй» навишта буд: «Х,ар , дафъа, вак,те ки аз гановати забон дар давраи муайян сухан мекунанд, одатан х,амчун далели раднопазир ба арзишмандй ва рангорангии синонимхр ру меоранд.» (19,5) Чунин акдда, яъне х,амбастагии ■ мафх,умх,ои MJ1 ва рушди забон дар манбаъхри тозатарини илмию таълимй низ тазаккур меёбад. Чунончи, лугатшинос В.Д.Черняк дар • китоби нави худ иброз медорад: «Синонимия хосияти х,амаи забонхри мутарак^й буда, имкониятх,ои муассирии системаи забонро дар худ • тач,ассум менамояд. Серч,абх,агии ин хрдисаи забонй аз вазифаи коммуникативии синонимхр, ки ба робитаи мутак,обилаи умумият ва тафовути семантики асос меёбад, бармеояд». (134,3) Боз дар поёнтар таъкид месозад, ки «К,азияи синонимия яке аз проблемахри абадии ^и^ати семантикии забоншиносй мебошад, ки бо вуч,уди кушишх,ои пайдарпайи назариявй ва амалй, аз он ч,умла, танзими лугатх,ои синонимй, х,ануз х,алли худро наёфтааст.» (134,5)

Масъалаи нокифоя омухта шудани к,азияи синонимия аз ч,ониби олимони дигар низ дар сатх,и асарх,ои ч,амъбастии х,ам академй ва тадк,ик,отии мансуб ба забону услуби адибони ч,удогона к,айд гардидааст. Чунончи, дар сарсухани мач,муаи макрлахри мутахассисони сох,аи муродифшиносй «Синонимх,ои забони русй ва хусусиятхри

"V

онхр», ки бо му^ри Академияи улуми собик, Иттих,оди шуравй ба табъ расидааст, тазаккур ёфтааст, ки «ба пайдоиши мацолах,ои бисёри . назариявй ро^еъ ба масъалаи синоним ва синонимия нигох^ накарда, ин к;азия минбаъд низ бояд мавриди омузиш к;арор бигирад. Барои ^алли он нисбат ба пештара ба далел^ои зиёд ру овардан зарур аст». (108,3)

Рисолаи илмии С.В.Римар яке аз тадк,ик,отх,ои тозаест, ки ба • муродифоти лугавии шоири бузурги рус A.C. Пушкин бахшида

шудааст, дар он х,ам омадааст, ки «омузиши синонимикаи забони нависанда мавзуи нав нест... Дар айни замон дар манбаъхри забоншиносй оид ба синоним нук,таи назари ягона вуч,уд надорад. Масъалахри асосии синонимхр ва вазифахри онх,о дар забон ва нутк, бах,сноканд. Мафх,уми «синоним» ба таври мухталиф ташрех, меёбад.»

(103,3)

Табий суоле ба миён меояд, ки сабаби бо ин к,адар тавач,ч,ух,и олимон кушода нашудани «чигил»-и к,азияи муродифоти лугавй дар чист? Баъзе аз мух,акдик,он ч,авоб додаанд, ки мураккабии масъала аст. Инро забоншиносони точ,ик низ таъкид кардаанд, чунончи, муаллифони «Лугати мухтасари русй - точ,икй ва точ,икй - русии синонимхр» навиштаанд, ки «синонимия яке аз мушкилтарин проблемами забоншиносй ба шумор меравад». (160,5) Х,.Мач,идов онро «аз категориях,ои нихрят мураккаби забон» (68,75) к,аламдод кардааст. Чунин хулосаи мутахассисон комилан дуруст аст, вале мох,ияти ин «мураккабй»-ро аз куч,о бояд ч,уст ва ташрех, кард? Аз назари мо, он ба чанде аз омилхри дохилии забон вобаста аст:

1. Дар илми забоншиносй х,ануз масъалаи -маъно (семасиология) б а пуррагй тах,к,ик, нашудааст, х,ар чй дар бораи маънои калима мегуем ё маъноро асоси таснифоти калимахр к,арор медих,ем, мафх,уми хеле умумии маъно ё ба истилох,и забоншиносии ' умумй «семантика» мебошад, алх,ол х,удуди маъно ва тобишхри маъной ва принсип, асос ё меъёрхри муайян кардани онх,о кор карда нашудааст.

2. К,азияи МЛ бо як к,исмати забоншиносй махдуд нест, он масъалаи муштараки лексикология, семасиология ва услубшиносй мебошад.

Дар болотар мушкилоти илми маънишиносй (семасиология) номбар шуд, ки он аз нокифоягии тах,к,ик,и масъалаи асосии сох,а (семантика) бармеояд. Бо сох^аи услубшиносй вазъият аз ин х,ам

мушкилтар аст, зеро, аз як тараф, ба к,авли академик В.В. Виноградов «услубшиносй к,уллаи тах,к,ик,и забои, асоси назариявии рушди нутк,и мадании миллист» (25,5-6), аз чрниби дигар, дар корбурди сухан услуби интихоб ва нигориши х,ар як адиб хосияти инфиродй дорад, ки аз ч,ахрнбинй, диди эстетики, сатх,и лугатдонй ва услуби нигорандагии сохдбкалом бармеояд. Аз ин ру, равшан аст, ки дар.? илми забоншиносии ягой халк, омузиш ва зиёда аз он ч,амъбасти арзишхри маъноию услубии адибон ба сомон нарасидааст. Гузашта дз ин, муродифшиносони номии рус А.П.Евгенева, Е.А.Иванникова, В.В. Розанова, Л.П. Алекторова, С.Ф.Геккер ва дигарон дар мукдддимаи китоби дастч,амъонаи дар боло зикршуда иброз доштаанд: «Барои муваффак, шудан ба назарияи умумии муродифоти лугавй дак,икрна омухтани масъалахри хоси синонимхр дар забонхри гуногун зарур аст. Танхр дар х,амин сурат имкон пайдо мешавад, ки к,онуниятх,ои умумй ва махсусиятхри муродифоти лугавй дар забонхри алох,ида нишон дода шавад». (108, 5)

Дар баробари ин дар забоншиносй фах,миши махдуди дазияи МЛ низ ба назар мерасад, дар ин сурат на тафовутхри маъноию эх,сосии вожах,ои х,аммаъно, балки умумияти семантики ба назар гирифта мешавад, ки онро хонанда ё шунаванда бидуни матн низ эх,сос мекунад, одатан лугатномахри синонимй дар х,амин замина танзим меёбанд. Масалан, забоншиноси рус Т.Г.Винокур иброз доштааст, ки «ба ном сининимияи воситахри забон, агар бо мавх,умотфурушии забонй машгул нашавем, балки ба забони зинда ва реалй кордор бошем, бо он забоне, ки феълан вуч,уд дорад, ба ч,уз х,арза чизи.-дигаре нест. Синоним то даме синоним аст, ки дар лугатнома к,арор дорад.» (26,85) "

Тавсеаи доираи MJI дар тадк,икрти мансуб ба забоншиносий точ,ик низ ба назар мерасад, ки мо онро дар боби аввали кор дар мисоли рисолаи Ч,ураева С.Б. (137) нишон меди^ем.

Дар тах,к,ик,и MJI як масъала комилан бебах,с аст: дар муайян кардани маъно ва вазифахри истеъмолии вохдцхри лугавй матн нак,ши бориз дорад. Мах,з дар матн хусусиятхри маъноию услубии калима рушан мегардад, аз ин сабаб заминаи ивазнопазири к,исмати услубшиносй матн ба шумор меравад. Бечиз нест, ки олимон муродифотро аз масъалахри асосии услубшиносй донистаанд. Масалан, А. И. Ефимов онро «проблемаи марказй ва мох,ияти илми услубшиносй» (37, 245) номидааст.

Вак,те ки сухан аз захвати нигорандагй ва мактаби эчрдии шоирону нависандагон меравад, боз х,ам дар марказй диктат интихоби калима аз к,аторхри синонимй гузошта мешавад ва хеле чрлиб аст, ки ин мазмун аз забони х,ам олимон ва х,ам худи устодони каломи бадей сад о медих,ад. Чунончи: «Зах,мати эчрд, - навиштааст услубшинос М.Н.Кожина, - ин бештар «захвати синонимхр» мебошад». (59,116)

Олим ва адиби мандури Эрон Мух,аммад Так,ии . Бах,ор «интихоби алфоз»-ро масъалаи асосии сабкшиносй мешуморад. (15, 5) Дар гуфтаи зерини шоири номии точ,ик Мирзо Турсунзода бо Йстйнод ба андешаи шоири рус В.Маяковский мох,ияти машак^ати нигор^андагй хеле равшан баён гаштааст, ки марбут ба интихоби калима аз к,аторх,ои муродифй мебошад: «Вак,те ки ба навиштан мешинй, ана, он гох, кори душвортарини ч,устучуи сухан мисраъ ва вазн cap мешавад. Мах,з ана ин вак,т, чй тавре ки Маяковский гуфта буд, аз х,азорон тонна маъдани сухан як калимаи ягонаю аникро (таъкидоти мо - Х..Ш.) интихоб кардан лозим аст». (114,8) Дар х,ак,ик,ат х,ам В.Маяковский «из тысячи тонн словесной руды» гуфтааст, яъне барои дарёфт кардани «як калимаи ягонаю аник,» ин микдор вожахрро тагуру намудан лозим аст. Тагуру кардани тоннахри сухан маънои мачрзй дорад, зеро сухан дар зех,ни суханвар чрйгузин аст ва дар вак,ти эчрд «он чй дар дег аст, ба

кафлез меояд». Бойигарии лугати асар шарти аввалини гановати забону услуби нигоранда, нишони мух,ими асари хуб ба шумор меравад. Дар адабиёти ч,ахрн ягон асари хубе, ки бо забони фак,ирона ё бад навишта шуда бошад, вуч,уд надорад. Сифати забои х,амеша сифати асарро муайян мекунад.

Тачрибаи нависандагони варзида нишон медихдц, ки барои суханвари бузург донистан ва ба кор бурдани захираи лугавии забои х,ануз кам аст, х,ангоми эчрд вусъати афкори бадей зарурате ба миён меорад, ки суханвар бо назардошти меъёр ва крнуниятхри забони халк, бар души каломи маъмул мазмун ва тобишхри тозаи маъной «бор» кунад, дар мавридхри муайян вожаи нав офарад. Ин раванд, аз як тараф, боиси ганомандии захираи муродифоти лугавии забони осори адиб (дар мач,муъ забони миллй) гардад, аз тарафи дигар, тахди^и он дар назди илми услубшиносй вазифахри нав ба нав мегузорад.

Забони адабй мафх,уми мубх,ам нест, он тасаввуршаванда буда, ба таври мушаххас, к,абл аз х,ама, дар мисоли эчрдиёти шоирону нависандагон ба тасаввур меояд, зеро мах,з онхр устодони сухан ба шумор мераванд: забони халкро меомузанд, ба кор мебаранд, онро сайк,ал дода, бо асарх,ои худ боз ба халк, - сох,иби забон манзур месозанд.

Забони шоирону нависандагони бузург намунаи олии забони миллат мах,суб меёбад. Хусусиятхри забони адибон дар мач,муъ вазъи забони адабиро дар ин ё он давра муайян менамояд. Аз ин лихрз хох,ем, ки забони адабии хрзираро тахдик, намоем, бояд забон ва услуби адибони сох,ибтачрибаи муосири точ,икро биомузем, ки дар ин миён мероси адабии шоири номии мо Лоик, Шералй макрми хоса дорад.

Лоик, Шералй аз намояндагони бузурги адабиёти муосири точ,ик аст, ки ба бахри баландтарини олимону адибон сазовор гаштааст, ин бахр ба ч,их,атхри х,ам гоявию бадей ва ^ам забону услуби баёни у

мансуб мебошад. Ба ин мазмун бисёре аз онх,ое, ки мухлиси ашъори Лоик, буданд ва аз файзи сух,батх,ои у бах,ра б�