автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Лексика земледелия в татарском языке

Текст диссертации на тему "Лексика земледелия в татарском языке"

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАГИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ

ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

ФИРАЯ ФАЯЗ КЫЗЫ ГАФФАРОВА

ТАТАР ТЕЛЕНДЭ Ж,ИР ЭШКЭРТТ ЛЕКСИКАСЫ

10.02.02—Россия Федерациясе халыклары теле белгечлеге буенча

(татар теле)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжр алу очен тэкъдим ителгэн диссертация

Фэнни ж,итэкче: ТР ФА корреспондент эгъзасы, филология фэннэре докторы, профессор Ганиев Ф.Э.

Казан — 1999

ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА им.Г.ИБРАГИМОВА АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН

На правах рукописи ГАФФАРОВА ФИРАЯ ФАЯЗОВНА

ЛЕКСИКА ЗЕМЛЕДЕЛИЯ В ТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

10.02.02 — языки народов Российской Федерации

(татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата

филологических наук

Научный руководитель: член-корреспондент АН РТ, доктор филологических наук, профессор Ганиев Ф.А.

Казань — 1999

э ч т е л е к

КЕРЕШ................................................ 4

1 БУЛЕК. Татар телендэ Ьэм тюркологиядэ вдр эшкэр-

туга каратан терминологиянец торышы, ей-рэнелу тарихы..............................15

1.1. Термин ясау чыганаклары....................15

1.2. Татар телендэ терминология тезу пробле-масыныц куельппы............................17

1.3. Тюркологиядэ дар эшкэрту атамаларын ей-

рэну тарихы................................31

2 БУЛЕК. Щир эшкэрту атамаларын номинациялэунец

теп принциплары Ьем ысуллары................37

2.1. Атамаларны номинациялэунец теп максаты

Ьэм принциплары............................37

2.2. Атамаларны номинациялэу ысуллары...........43

3 БУЛЕК. 2Цир эшкэрту атамаларыныц татар телендэге

тоткан урыны, аларныц тезелеше Ьэм ясалыш ысуллары...................................57

3.1. Дир эшкэрту атамаларыныц структурасы.......58

3.2. Дир эшкэрту атамаларыныц ясалышы...........66

3

4 БУЛЕК. 1ир эшкэрту атамаларынын, генетик

катламнары.................................103

4.1. Дир эшкэрту атамаларына чагыштырма-тари-

хый анализ................................103

4.2. Гомумаптай катламына караган щр эшкэрту атамалары..............................110

4.3. Гомумтерки катламга караган щр эшкэрту атамалары..............................141

4.4. Татар теленец уз щрлегендэ барлыкка килгэн щр эшкэрту атамалары..............160

4.5. Алынма щр эшкэрту атамалары..............168

ЙОМГАК..............................................177

КЫСКАРТЫШЛАР......................................185

КУЛЛАНЫЛГАН 8Д9БЙЯТ.................................187

5.1. Чыганаклар................................187

5.2. Библиография..............................194

К Е Р Е Ш

Теманыц актуальлеге, Татарстанда яшэуче хапыкларньщ теллэрен устеру, татар теленец дэулэт теле буларак статусын кутэру юлларын курсэткэн теллэр турындагы дэулэт сэясэтен Ьэм аныц чараларын билгелэгэн теллэр турындагы дэулэт программами тормьшка ашыру ечен алып барылган эшлэр татар теленец функциялэре кицэюгэ мэмкинлеклэр бирде. Дэулэт сэясэтен-дэ милли теллэргэ игътибар кечэйде. Болар исэ халык ху^алы-гыныц Ьэм мэдэниятенец барлык тармакларьгада да милли терми-нологияне булдыруга ихтыялщы арттырды. Терминологияне эшкэр-ту, устеру зарурияте туды. Моньщ эчен татар теленец электэн килгэн, калыплашкан терминнарын туплап, ясалыш урнэклэрен, термин ясау калыпларын билгелэп, аларны кулланышка кертеп щбэру зарурлыгы барлыкка килде. Шуныц эчен дэ хэзерге ва-кытта татар тел гыйлемендэ терминологияне эйрэну Ьэм устеру актуаль проблемаларныц берсенэ эйлэнде.

Терминнар - фэн, техника, сэнгать элкэсендэ, рэсми 1"1эм иж»тимагый-сэяси тормышта, шулай ук берникадэр кенкурештэ дэ тегэл бер тэшенчэне белдерэ торган махсус атамалар. Ул дэм-гыять тормышыныц мэгълум бер акыл яки физик хезмэт элкэсенэ каратан махсус гыйльми тэшенчэлэрне атый торган тел берэмле-ге, ягъни суз яки тотрыклы сузтезмэсе.

Термин - тегэл фэнни атама, ул - тешенчэнец эчтэлеген мэмкин кадэр тулы, ачык билгелэргэ, кыска Ьэм туры мэгънэле булырга тиеш, шушы тэшенчэ ечен уз элкэсендэ терминныц башка варианты булмаска тиеш. Фикерне тегэл эйтудэ терминныц эЬэ-мияте зур. Менэ ни ечен Ьэрбер телдэ терминнарны ясау, ка-миллэштеру Ьэм куллануныц модель-калыпларын билгелэу эЬэми-

ятле булып тора. Татар эдэби тел нормаларын тэртиптэ тотуда, телне аралашу чарасы буларак гамэли куллануда Ьэм аны фэнни ейрэнудэ да шушы нигездэге кагыйдэлэргэ таяныла.

Термин ясау ихтьщы тормышта туып торган яцалык Ьэм уз-гэрешлэргэ бэйле. Яца эйбер, куренеш, вакыйга барлыкка килэ икэн яисэ мэгълум эйбернец, куренешнец, вакыйганьщ берэр яца ягы, билгесе, сыйфаты ачыла икэн, шул хакта фикер йертер Ьэм хэбэр итэр ечен яца атама - термин билгелэнэ. Димэк, термин-ныц теп вазыйфасы - тешенчэне тегэл итеп атау, фикерлэу Ьэм арапашуга, ягъни сейлэм оештыруга хезмэт иту, э терминология кагыйдэлэре югарыда эйтелгэн талэплэрнец утэлуен контрольдэ тота Ьэм аныц утэлешенэ булышлык итэ. Шул ук вакытта терминология кагыйдэлэре Ьэм термин ясауныц тегэл калыплары эдэби тел нормаларын тэртиптэ тотуда, сузлеклэр тезудэ дэ гаять эЬэмиятле. Боларныц барысы ечен дэ терминнарны тел берэмлеге буларак ейрэну зарур.

"Татарстан Республикасы халыкларыныц теллэре турындамгы законны тормьшка ашыру юлында татар тел гыйлемендэ аеруча эЬэмиятле Ьэм меЬим проблема булып терминологияне ейрэну Ьэм устеру бурычы бетен катгыйлыгы белэн килеп басты. Бу юнэлеш-тэ аерым тармакларга караган щтди тикшеренулэр булуга кара-мастан, татар телендэ гомумэн терминология тиешле югарылыкка лщткэн Ьэм тармак терминнары ныклап ейрэнелгэн дип санап булмый. Шулай да татар тел гыйлеменде терле тармакларга караган терминнарны тикшеру зше бервакытта да тукталып торма-ган, суз яки термин ясалыш калыпларын ачыклап аерып чыгару буенча шактый гына мэкалэлэр, монографик кулэмдэге хезмэтлэр дэ эшлэнгэн, диссертадиялэр якланган, терминологик сузлеклэр тезелгэн. М.З.Зэкиев Ьэм Й.М.Низамов (1991, 9 авг.; 1993, 31

дек.; 1994, 30-37), Ф.А.Ганиев (1992, 12-16; 1997, 14 гыйнв.; 1997, N4, 35-36); Р.А.Юсупов (1995, 24 февр.) М.З.Зэкиев (1997, N4, 32-35); хезмэтлэрендэ терминнар тезу буенча гомуми бурычлар билгелэнгэн булса, Ф.С.Фэсеев "Татар телендэ терминология нигезлэре" (1969, 200), М.С.Сэгыйтов татар терминологиясенец усешен (1971, 67-75) ейрэнгэн. Татар тел белемендэ аерым тармакларга караган З.М.Вэлиуллина философия терминнарын (1953, 16), В.Х.Хаков беренче рус револю-циясе чорындагы рщтимагый-политик лексиканы (1961, 19), Г.Ф.Саттаров татар ономастикасын (1970, 87), М.Б.Хайруллин татар телендэ интернадиональ терминологияне (1975, 23), Г.С.Насыйров биология терминнарын (1978, N5, 45-47), Р.К.Рахимова Ьенэрчелек лексикасын (1983, 159), Р.Г.бхмэтьянов Идел буе халыкларыныц рухый heM материаль культурасыньщ гомуми лексикасын (Ахметьянов Р. Г. , 1981, 144; 1989, 200), И.А.Абдуллин беренче болыпевистик басма хезмэтлардэге *щти-магый-политик терминологияне (1986, 220), И.М.Низамов хэзер-ге чордагы илстимагый-политик терминнарны (1990, 28), Ф.Г.Га-рипова Татарстан гидронимнарын (1991, 294), Д.Б.Рамазанова туганлык терминнарын (1-2, 1991, 190), Ф.С.Баязитова гаилэ йолалары атамаларын (1992, 298), Т.Х.Хэйретдинова ашамлык атамаларын (1993, 142), З.Р.Садыйкова зоонимия лексикасын (1994, 130), Г.И.Одинокова юридик терминнарны (1995, 19), Г.Г.Саберова усемлек атамаларын (1996, 130), А.Г.Хайруллина математика терминнарын (1996, 22), Р.Р.Шэмсетдинова медицина терминнарын (1996, N4; 1997, N1, 73-74) тикшергэннэр.

Татар теленен, борынгыдан килгэн атама-терминнарын сис-темалы анализлау - хэзерге лингвистиканын, меЬим бурычларын-нан берсе. Терле лексик-семантик группаларга караган тармак-

ларнын, терминологиясендэ электэн килгэн атама ясау урнэклэ-рен билгелэу элеге проблематиканьщ аеруча басым ясалырга ти-ешле мэсьэлэсе булып тора. Бу яктан аеруча дир эшкэрту ата-маларына нык игътибар иту сорала, ченки щ> эшкэрту атамала-ры татар теленец борынгыдан ук килгэн сузлек хэзинэсенен, зур бер элешен тэшкил итэ. Алар махсус ясалган терминология бу-лудан бигрэк, барлык татар халкы эчен дэ андаешлы гомумхалык лексикасыныц бер елеше буларак халыкнын, табигый тел узенчэ-леклэренэ нигезлэнеп, инде бик куптэннэн формалашканнар, термин ясалышында башка тармаклар ечен дэ урнэк була алырлык калыплар барлыкка китергэннэр. Татар телендэге щр эшкэрту атамаларыньщ иц беренче узенчэлеге нэкъ менэ шунда. Ьэрбер халыкта тупланган сузлек байлыгы ул халыкнын, борын-борыннан нинди кэсеп белэн кэн итуен характерлый, анын, матди мэдэния-тен, рухый дэньясын куз алдына китерергэ мемкинлек бирэ.

Татар тел гыйлемендэ щр эшкэртугэ каратан атамалар лексикографик планда шактый эшлэнгэн булса да (терминологик сузлеклэр: 1924, 1931, 1935, 1939, 1950, 1971, 1995 еллар), кыска кулэмле мэкалэлэрне исэпкэ алмаганда (Бурганова Н.Б., 1982, 45-51; Рахимова Р.К., 1992, 107-118; 1993, 36-50) махсус монографик планда тикшерелмэгэн, бер бэтен система буларак эле эйрэнелмэгэн. Щир эшкэрту атамаларынын, тарих башы, Ьичшиксез, халыкнын, узенен, борынгы тормыш-кэнкурешендэ. Мец-нэрчэ еллар зщелган, шомартылган тэшенчэ Ьэы атамаларны туп-лап, аларны фэнни эшкэртеп эйлэнешкэ кертеп щбэрунец буген-ге кэндэ эИемияте зур, чэнки халык сэйлэшлэрендэ искиткеч зкданак, тэгэл атамаларны куплэп табарга мэмкин.

Аерым очракларда щр эшкэрту атамалары лексикологик, диалектологик, этимологик, этнографик хезмэтлэрдэ купмедер

чагылыш тапкан. Эмма бу кузэтулэр татар теленец барлык лек-сик хэзинэсе эчендэ аерым фэнни мэсьэлэлэрне тикшергэндэ гена ясала, анда да нигезда бары гади сузлар гена телга алына, а кушма атамалар я мисаллар рэвешендэ, я булмаса татар Ьам терки телларда кушма сузлар ясалышын Караганда мисал буларак кына китерелэлер (Ахметьянов Р.Г., 1973, 45-48; 1981, 144; 1989, 200; Баязитова Ф.С., 1982, 59-67; 1995, 158; 1997, 222; Хайретдинова Т.Х., 1984, 120-129; Уразманова Р.К., 1984, 145; 1992, 96; Рамазанова Д.Б., 1990, 118-129; 1996, 239; Гарипова Ф.Г., 1991, 294; 1992, 147; 1993, 140; Саберо-ва Г.Г., 1996, 130 h.б.), а нинди да булса таркем итеп алып теге яки бу юналешта тикшерелмилар.

Хэзерге вакытта жир эшкарту атамаларын ейранудаге тагын бер кыенлык хэзерге эдэби телдэге дэреслеклэр, кулланма-яр-дэмлеклэр, белешмэлэрнец турьщан-туры татар телендэ язылган-нары аз булуында (Фаткуллин А.И., 1965, 449; №аншин A.A., Эйлиуллин Р.А, 1974, 128; Максудов Н.Г., Зимагулов 9.Х., 1977, 215). Аларньщ кубесе белгечлар тарафыннан башта рус телендэ язылып, аннан соц гына татар теленэ тэрдемэ буларак тэкъдим ителгэннэр (Кобезский В.Л., НищукС.М., 1963,314; Механизатор белешмасе, 1971, 240; Кудрявцев Н.Е., Угаров А.Д., 1976, 319).

Дир эшкарту терминнарын система итеп алып махсус haM эзлекле айрану, эйткэнебезчэ, зур эЬэмияткэ ия, ченки телнен, лексик байлыгында шул халыкныц матди мэдэнияты усеше, дэмгы-ятьтэге 1щтимагый Ьэм икътисадый манэсэбэтлэр тарихы гына тугел, а аныц тел закончалыклары да чагыла.

Идел-Кама буенда вдз эшкарту борынгыдан килгэн кэсеп булганга курэ аныц терминологиясе дэ борынгы чорлардан ук

барлыкка килеп, зур узгэрешлэр кичергэн. Моны гомумтерки бо-рынгы язма истэлеклэре дэлилли. Терки теллэрдэ бу атамалар hap телнец уз фонетик узенчэлеклэренэ ярашлы рэвештэ фонетик яктан аерымланса да, хэзер дэ бер ук семантикада кулланылып киле Ьэм уртак тарихнын, курсэткече булып тора. Жир эшкэрту лексикасын ейрэну халыкньщ тарихын, рщтимагый усешен билге-лэу ечен аИамиятле. Кыскасы, бу елкенец лексикасы л^ентекле, щтди фэнни тикшеренулэр сорый. Хезмэттэ нигездэ щр эшкэрту терминологиясе тикшерелэ. 9мма щр эшкэртугэ каратан барлык лексик системаны терминологиягэ кертеп бетереп булмый. Шуньщ ечен дэ бу хезмэтне "Татар телендэ щр эшкэрту лексикасы" дип атау теманы тулырак чагылдыра дип уйлыйбыз.

Куелган максатлар haM бурычлар. Татар телендэ хэзерге вакытта кулланышта йергэн щр эшкэрту атамаларын мемкин ка-дэр тулырак туплап системалаштыру, номинациясен ачыклау, ясалыш калыпларын аерып чыгару, аларныц терки Ьэм терки бул-маган теллердэге таралышын кузэту хезмэтнец теп максаты булып тора. Шушы максаттан чыгып тубэндэге бурычлар куела:

- татар телендэ гомумэн терминологиянен,, шул исэптэн щр эшкэрту терминологиясенец торышын haM ейрэну этапларын билгелэу, hep этапка хас узенчэлеклэргэ анализ ясау;

- щр эшкэрту атамаларыныц татар эдэби телендэге мемкин кадэр тулы бер бетен системасын барлау, тезу, фэнгэ керту;

- щр эшкэрту атамаларыныц номинадиялэу принципларын haM модельлэрен ачыклау, аларга лингвистик анализ биру;

- морфологик анализ юлы белэн щр эшкэрту атамаларыныц структур типларын ачыклау, хэзерге татар эдеби теленде актив кулланышта булган ясалыш ысулларына анализ ясау heM, хезерге

эдэби тел талэплэреннэн чыгып, иц продуктив саналган термин-нарныц ясалыш калыпларын, модельлэрен билгелэу Ьэм шул ни-гездэ башка тармаклар ечен дэ урнэк була алырлык калып-мо-дельлэрне тэкъдим иту;

- терки щр зшкэрту атамаларыныц терки Ьэм терки булма-ган теллэрдэге таралышын кузэту, аларныц генезисын билгелэу.

Хезмэтнец фэнни яцалыгы татар эдэби телендэге лщр зшкэрту атамаларыныц беренче тапкыр лингвистик аспектта систе-малы рэвештэ монографик планда ейрэну объекты итеп алынуын-нан гыйбарэт. Шулаи ук щр зшкэрту атамаларыныц номинациялэу принципларын ачыклау беренче мэртэбэ башкарылды, атама ясау модель-калыплары ачыкланды, аларга лингвистик анализ ясалды. Дир зшкерту атамаларыныц генетик катламнары, терки лщр зшкэрту атамаларыныц терки Ьэм терки булмаган теллэрдэге тара-лышы кузетелде.

Тикшерену алымнары. Хезмэтнец фэнни-методологик нигез-лэрен тасвирлама, кара-каршы куеп чагьпптыру-типологик, тари-хый-чагыштырма алымнар тэшкил итэ. Атамаларны анализлауда теп метод булып тасвирлау алымы тора. $ир зшкэрту атамаларыныц ясалыш калыпларын ачыклау ечен структур-морфологик, генетик катламнарга буленешен тикшерудэ Ьэм синхроник, Ьэм ди-ахроник алымнар кулланылды.

Хезмэтнец фенни-практик эЬэмияте. Диссертация татар те-ленец лексикологиясен ейрэнуде лаеклы елеш булып торачак Ьэм дэ татар телендэ щр зшкэртугэ караган дэреслеклэр, ярдэм-леклэр тезудэ, лекциялэр укуда, практик дэреслэр оештыруда

- и -

кулланыла ала. Татар телендэ андатмалы Ьэм тэр^емэ сузлеклэр тезудэ эзер материал буларак файдаланылачак. Татар телендэ терле тармак терминологиясе тезу белэн шегыльлэнучелэргэ дэ хезмэт файдалы булачак, ченки анализланган материалныц фэнни нэтщэлэрендэге аерып курсэтелгэн модель-калыпларны башка тармакларда да кузэтергэ мемкин, чэнки бу модельлэр, татар теле ечен борынгыдан килгэн суз ясау калыплары буларак, ин, табигый, ин, актуаль Ьэм ид актив булып торалар.

Диссертациянец материалы 1) терле елларда денья кургэн терминологик тармак сузлеклэреннэн; 2) татар телендэ чыккан авыл хулщыгыныц щр эшкэрту тармагына караган дэреслеклэр-дэн, кулланма-ярдэмлеклэрдэн, белешмэлэрдэн; 3) татар теленец андатмалы, шулай ук татар, терки, фин-угыр теллэренец тэрдемэ, этимологик сузлеклэреннэн тупланган бай фактик материал тэшкил итэ. Пэм тагын да матур эдэбият, вакытлы мат-бугат, терле жанрдагы халык аваз рщаты, борынгы терки язма истэлеклэрдэ теркэлгэн щр эшкэрту атамалары да файдаланыл-ды. Билгеле, авторныц уз кузэтулэре дэ исэпкэ алынды.

Хезмэтне апробадиялэу. Фэнни конференциялэрдэ тикшере-ну нэтрщэлэре буенча 10 доклад укылды (шуларныц берсе Халык-ара фэнни тюркология конференциясендэ, 1992 ел, икенчесе Татарстан Министрлар Кабинеты каршында оештырылган конферен-циядэ, 1998, калганнары Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият 1"ш сэнгать институтыныц йомгаклау конференциялэрендэ, 1992 - 1999 елларда ясалды). Хезмэт Г.йбраЬимов исемендэге Тел, эдебият Ьем сэнгать институтыныц лексикология Ьэм лексикография булегендэ тикшерелде. 1995 елда чыккан "Авыл хулщыгы

хезмэткэрлэре ечен русча-татарча сузлекчэнец" щр эшкэрту елеше вделган материалга нигезлэнеп эшлэнде. Сузлекчэдэ материал м1ир Ьэм туфрак белеме", "Авыл худалыгы культуралары Ьэм аларны игу технологиясе", мТэп авыл худалыгы машиналары Ьэм кораллары" дигэн тематик булекчэлэргэ булеп бирелде. Тема буенча 7 мэкалэ басылып чыкты Ьэм 2 мэкалэ басмага тапшы-рылды.

Диссертациянец структурасы. Хезмэт кереш элештэн, дурт булектэн, йомгаклау Ьэм библиографиядэн тора. Кереш элештэ теманыц актуальлеге дэлиллэнэ, максат Ьэм бурычлар билгелэ-нэ. Дир эшкэрту атамаларын беренче фэнни тикшеру буларак, хезмэтнец фэнни яцалыгы, эйрэну алымнары, аныц практик эЬэ-мияте, материал що чыганаклары курсэтелэ.

Беренче булек татар тел белемендэ гомумэн терминология-нец, шул исэптэн щр эшкэрту терминологиясенец торышына анализ ясауга багышлана, татар тел белемендэ Ьэм тюркологиядэ щр эшкэрту терминологиясенен, ©йрэнелу тарихы бирелэ. Милли телдэ терминология тезу проблемасын беренче тапкыр татар тел гыйлемендэ К.Насыйри кутэргэн булуы курсэтелэ. Ул беренче тапкыр, гарэп Ьэм госманлы терек телендэге атамаларны сэйлэм телендэге сузлэр белэн алмаштырып, аларны саф татар теленэ кучерэ Ьэм термин буларак тэкъдим итэ. Телдэ эзер сузлэр талмаган очракта узе ясалма терминнар тэзи. Милли телдэ суз табылмаган очракта калькалаштыру методыннан файдалана яки рус Ьэм халыкара терминнарны кулланышка кертэ. Ул тэзегэн география, геометрия, арифметика, щр гыйлеме атамалары хэ-зер дэ кулланышта йэруен дэвам итэ. К.Насыйри куйган бу принциплар милли терминология усешенен, барлык этап�