автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Литературное наследие Омара Шораякова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Литературное наследие Омара Шораякова"

РГБ О* ч Ь ДО

КАЗДК'СТАН РЕСПУВЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 АБАИ АТЫНДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба к,¥Кында

МЛНСУР ЭЛЖАНУЛЫ К, Л Р Ж АУ О В

ШОРАЯКТЫН. ОМАРЫНЫН, ЭДЕБИ М¥РАСЫ 10.01.03 — казак, эдебиетшщ тарихы

Филология рылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

АЛМАТЫ, 1996

Жумыс К,аэактыц мемлекетпк кыздар педаготк институ-тыныц казак эдебиет! кафедрасында орындалды.

Рылыми жетекии

— филология гылымдарыныц докторы,

профессор С. НЕГИМОВ

Ресмн оппопенттер!

— филология гылымдарыныц докторы

е. КУМ1СБАЕВ

— филология гылымдарыныц кандидаты,

доцент 0. ЭБД1МАНОВ'

Жетекии уйым — 1\ожа Ахмет Иассаун атындагы Турюс-тан халыкаралык, казак, — тур1к университет!. ^

Диссертация 1996 жылы » Уи^лАД сагат

/\\ о~

Абай атындагы Алматы мемлекегпк унцрерсптетппц (480100, Алматы каласы, Достык дацгылы, 13) жанындагы филология гылымдарыныц кандидаты гылыми дорежесш алу ушш диссертация коргау жеш'ндеп К-Н.05.05 мамяпдандырылган ке-цест1ц мэжшсшде коргалады.

Дпссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекегпк упи-всрсптетшщ гылыми ютапханасында тапысуга болады.

Автореферат 1996 жылы ^ У^г".и-'^^аратылды.

Мамаидандырылгаи ксцестщ гылыми хатшысы, филология гылымдарыныц кандидаты, доцент

С. М. Л\АК,ПЫРОВ

аушстын жалш силаттамасы

lataPSniHtj üsribítJlíílirii XIX гаеырдыц etitui жартысы мен XX гасырдын бас *eai Сцр ед:нде, соныц иинде, эсгресе, К^хмазсшы-Арал 9ц:р1кде "Сьгр сглейлерг'атанып журген сез енер! еацлак-тарыкъги тлкек 6ip тобы дтииегв келген «езец болда. Еинияз сал мен Балки Базар, Жиенбай icen Кете Ercin, Нуртугаи иен Турмагам-бвт тэртэдт ipi тулгаларга Омар а*ьгн устаз тутщан алдакгы годный жане 63Í аг Кулагин TexecTÍpin, тзенг^ес жтрген тустарын цоскаяда, ел аупьгна хлгххен айтулы а^ындардан, саны отуэдам аса-ду егек. Омар гайъф сезшен айтканда," халых iaÍHAe к*Д*рл1, тивм-Д1 басгсан ^адамы, тиыеген керго табаны тецселгвн не бip торга бар, "олар: "Шерняяэ, Будабай.СарыбаЯ Сэд1р, Эзхлкез, бн Bgxia, Сарманинн уды Аягак, Толыбай, 12егебай, дгр Окгар, Дарасакал Ергмбвт. Аманжол, СтйкЫбай, Стй1нд1к, ^улиазар, Топтан, Эд1бай, Srcin" ora* коса" соэдер1 суду пшгмдх ж&ца ергм жтйртк бозбада байдауда тур-ран тага бар'.'1

"Казац эдебивт1 тарихында азды-каптх орни бар, tíipaj; шгар-малары буд гтнге де5Нн íktsíííztí зерттелтп, ташдып бодмагдн ацындар TÍ3ÍMÍ аз емес. Содардыч 6ip тобы OrrrYcrix Дазгщстанда жасаган шайъфлар. >ЗХ гаецр мен XX гасырдац алгапщы вкфегхндэ ем гр кешкен мундай акиндардац гдхен шогнрын атап квреетуга

О

бопада,"4_дэйд! гадкм Р.Берд1баев жэне сод топткц Ш1ндр йорая;-тыц Омарин да жилы лебгзбен атап втедк

Шораякты» Смарыныч иыгармалары гецест1К дэухртндэ жарьсс гврв алмай келу1Н1ч басты себебх - аг;инныц сол кеадзг1 звана KY~ рылыс^а ден кеймауы, Tinri хептеген шыгармадарында ашлстан-ажкц карсы болуы едк Егекенд1кхе кол жет*13Г9Л1 srpin хатцан

Х.Шорагасов Омар. Шайыр. Алиаты,' "Жазуш", 1984. I&-6. 2.Р.Берд1баеЕ.1\л1стаинып булбулддры. Адмати, "£аэувы",1970.124-б.

- 4 -

кайта ттдеудтц ар^асында улы тулгалар ем1рге цайта оралып, назад

адебиет1не бага жегпес асыл муралар косылуда.

Бул е«бегт1ц де тацырыбыныц ажтуальдШМ Омар ацинныц жа-рыдпд ныгып, халы* игШг^не айналып отырган эдеби мурасына ка-«аша кезнарас тургысынаи баса бер1п, тарихилыч скпатин жан-жан-тн ашып кврсететшд^шда.

Зертто^дхн ма^аттары менмIндеттер1. Шораяцтыц Окарыныц еда-би мурасын зерттеуде алга чойгаи ыацсатьмыэ-ачынныц бурын жарии-ланСаган енбектерЫ жинау, оныц иыгарыалариндагы да/тр шындагын, тарихи квр{нхстерд1 айдындап, ар туындысына талдау жасау, тэрбивл}к таглымдак иэн!н жэне керкемд« ерекшед^терш ашу, сол арпылы Шорая^гыц Омарыныц Сыр сглейлер1 арасында жэнв назад эдебиет1и!ц кврнект1 октлдерх арасында алатын ориын айкындау болда.

Осы нег!зг1 ма^сатка сзйкес ыынадай мшдеттер алга цойылда: -Шораяптыц Омарынын мир {не цатысты соны деректер жинау; -ацын шыгармаларьгнан дэу!р шындагын айкындау, шыгармаларыныц тарихнлш? сипа ты» ашу;

-Оаар тйренген а^ындад ыектептерд1 айкындау; -ацынныц айтыскерлтк енердг дамытудагы цос^ан глест керсету; -ацынныц бм:рге, кзгамдык курылысца дегвн ой-толганыстарыныц мэн-магынасын ашу;

-ацын шыгармаларыныц керкеыд1к ереюпелхктерше, елец пурылы-сына талдау жасау. Осы тургыдд жумыс нег:з1нен екг тарауга бел1нд1:

I.Шораяцтыц Омарыныц емхр1 мен шыгармаларыныц тарихилык сипаты,

II. Омар а^ын шыгармаларыныц жанрлыц жэнв керкендгк сипаты.

Гылкми жацалыгы. Артына окнам аса кисса-дастан, квптеген термв-

толгаулар, мысал жэне есиет олендер, келемдг айтыс елевдерп! калдарган Шоралитыц Омары осы козге дрйш аэдаган шыгармаларьмен, квбпгесе тзрмелер1мен жэне айтыстарымен рана белгШ болып келдт.

Оныц тагы б1р себеб1 жалпы Сцр сулейлерЫ1ч шыгармаларьшыч твж соцты жылдарда зерттеле басталганы болса, ек1нанден, Омар ацынны^ гумцрыныч цысца болып, вэ шыгармаларын гезшде бас па бет1нде шыгара алмагандыгы. Оган аласапыран дауылын ала келгвн гасцрымыздыч басцы кезец1 дв себеппи болса керек, адын алгашцы икреНнде гана ем1р кевгт1.

БтМнгч тачда Опар шыгармаларыныч зерттелу! жацарган кез^арас кезеч^не сэйкес кел1п отцр, сонддатан ацынныч аума-тежпе зоманда-гы ой-толганыстарын осы тургыдан зерделеуге багыт усталда. Бул зерттеу Шораяктын Оиарьгныц цолга тиген шыгармалары ттгел цам-тылып талданган алгашцы диссертациялъпс жумыс-

гыльми

ецбек Шораяптыч Омарыныч поозиясы нег1з1нда цазац поэзиясын-дагы 1^азан течкертстнде деЙ1шч жалгы агымда жэнв алгюцы соввт-т!к курылыс кезЬ1дег1 оган царсы ережшэ идеялых квзцарастарды айцын керсетвд!, Омар мен одан бурынгы жэне оган тустас а^ындар шыгармаягылыгындагы дэст*р уласуын, еткенгв жзне ез кезецхне кез-нарас жагдайларын ашып айтады. Диссертацияныч нег1зг! мал{мет, тужцрымдарын цазап адебиет: тарихын жацажа жасауда, сондай-ац XIX гасырдыч аягы мен XX гасырдыч басындагы н^эад эдэбиет1 бойынша дэр1С оцып, семкнардр, арнаулы курс еабацтарын впизгвн кезде хане оцу орынддрыныч филология факультеттергнв арналгам оцулыцтар мен оцу цуралдарын жазуда пайдалануга болада.

Зевх12*_1еадахц.. Ел аузындагы лацапка, бурынгы-сочгы апын-гыраулардач леб1эдер1не цараганда, Шораяцтьщ Омарыныч 1р1 тулгалн а^ин еяен1 ар яерде белгх бэр}п туратын, Они а\ын туралы б1рд{-екШ шагын зерттеулер да растай ТУседК "Окггсттк еч!р{н1ч бэлгШ акыны Омар Шораяхулыныц аты анда-санда б:р

аталыл,К1и;1-Г1р1и макалалар жазиягаии болмаса.эл! кунге женд: зерттелмай келгеи ipi акындардин б:р1"Адеген кыска да Оолса куска бага бер1Л1п,ек1-УШ елец1 адгая per жинакка екгчзыгек. Одан баска Шораяктыц Опарины« шыгармалары женшде imiHapa ni-к1рлер айткая белгхл: эдебиетай галымдар cUimep Токмагамбетов, Ы.Дуйсенбаев.Е.Ысмаилов.Э.Теж:баев,журналистер Ш.слмырзаев, З.£анед1лсв жэне белгхл1 адебиетш! гальш Р.Ьерд1баев болды. Казак ауыз эдебиетЫ.оныц 1ш1нде Сыр сулейлерхнщ ткгармаларын жинактал,жарык керухне айтарлыктай е^бек Сергеи белг1л! эде-биетшх М.Ьзйдхлбаев 1984 жылы Шоралктыц Омарыныц "Шайыр" атты жинагын шгарды.Осьиарга коса Казакстан Республихасы Улттык Гшым Акадеыиясьшыц Ы.О.йуезов атындагы едебиет жэне енер инс-титутыныц колжазба корында Омар акдкныц ашгармалары жинактал-Г6Н 1Ь колжазба материал бар.жинаушылар-й.Наурызбаев.Ь.Ысцаков, К.Есжанов жэне х&п улес коскан А.Нуркенов.

Соцгы уакытка дейхн Шораяктыц Омарь.кыц шыгармалариныц не-risri- бал1г: жокка саналип келдх.Отизынаы жылдарда кат-кабат келген ашаршышк пен саяси наукая кезхнде шайыр цо^жаэбалари жогальи кеткен.Апайда "ел iuii кен1ш"де»!;ехш1,ел1не ардакты болган акын шгармалары iacia жогалмаган.Кенекез кариялардыц ауызынан жазылып алынганы бар.акьшныц агайын-туыстарыныц кол-дарьмен жазылып,сакталгакы бар,1994 жилы Шораяктыц Омарыныц бурын жариялалбаган жалпы келеы: 150 бетт1к уш калын дэптерге жазьиган 70 шыгармасы табылды.Оны оадеп,баспага аз1рлеп журген акынныц атал&с туысы.оньщ эдеби мурасыныц жанашары оху-агарту саласында кап жыл ецбзк cinipreH зейнеткер.тарих гылымдарыныч

I ."XX гас up басындагы казан здебиет1" .Жинак.Идз.ССР i'a, М.О.суэзов атындагы эдебиет жане енер институты мен Казак «емлекеттхк университетами казак эдебиет1 кафедрасы,1%3 ш.

кандидаты Эбжан Айсауытов2 сол ^билган иатериалдар негЬхнде Шораяктыц Омарыньщ "Сейле.тШм.жосылып" атты жа^а жинагкач шыгарды.Бул тыгармалардыц хюгнде акынны^ "hau СулеЯмен""Маймыл; "Магауия","Эбу ШаЬыма" атты келемдх к,исса-дастандары,"Ыухаммед", "Калимулла","Уш кулше",''3ул Залал" атты иагын ккгсаяары,"Тау ел1на " атты арнау дастаны.ондаган тормелер1,толггхулары,мысал жэна всивт влевдер1,вз эамандастарына арнаулары.жумбактары жане акын Карасакал Ёрхмбетпен узац айтысшшн соцн бар.

"Уш гасыр жырлаЯдыи,яБес гасыр жырлайды","Айтыс" жинактарына eHriainreH Омар акынныц б1рд1-вК1Лi терме-толгаулары "Шайыр" жинагында тугел бар.

Омардыц соцгы табылган колемд!. эдебн мурасын жинал-терген-дэр: олиулы Мэшарап.Куацбайулы Ид ратай, Ндйнарбаев Ьлку&т синдч аэаматтар Кармациы orçi púmj тургындары.Сол шыгармаларды уи кальщ дэптерге тусхргп.узак жылдар бойы сантал кедген Токсан-байулы Айтбай.акынньщ туысы,Шоралктыц 6a6in:ecineH туган Кхрбет-TÍ4 баласы.Айтбай а^сакалдыц айтуьшша.Окар шайырдыц оз колжаз-балары 1932 жылгы конфискация кез1нде боскын агайындарьжиц колинда Ауганстанга etin кеткен.

Ыетодика_жэне_методологиЯдДиссертациялык зерттеудЬ{ теорил-лык жэнз методикалыц nerÍ3Í -республикалык белгхлх здобиет зерттеувилершхц жэне фольклористерхнщ гылыми ецбектер1,сон-дай-ак шет ел эдебиетш: галымдарышн тужырымды ofl-niKipaepj болып табылады.

¿иссертациянын_снннан_от^г.Диссертацияныч материалдары не-г1з1ндо ЫбыраЯ Шакаеэ атындагы Кызылорда агроэнеркзсхп omtfpici инженерлерг институтыныц профессоряыц-окытушылык цурамыяыц Абай КунанбаевтЫц туганына 150 жил толу мерекесхне арналган

^ilrJilíi 'jyi^iiii. jyïÎffiJÂitt ШЯйШ UUJl. Хтян мма_ жа с м дщ 19У4,5_ ма- . 2.оГпган АПс?уытов Кызыл орда каласы.Шпченко к-сх,103 Уйде турады.

шр. 1995 жылдыц сау:р айында сол мерекеге арналган ыек-твп иугал!илвр1н1ц о <5 лыс тын конфврвнциясынла баяндама салды.

Диссертация Каэактыц вдэдар педагогтчк мнститутышц казак эдебиетх кафедрасында пане Алматы иемлекетт1к уни» верситетшщ казак эдебиетх кафедрасында талкыланып, коргауга у сыпи л ды.

ЖШСТЫН, НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

Шрхспвдв диссертация такырыбыкыц актуальдхлхг1, мак» саты иен мхндеттери гылыми вацалыгы, зерттеу квздер! йен багыттары айкышюлады.

Бхрхнш тара/. "Шораякта Омарщныц выхр1 май шгар» ыаларыныц тарихилык сипаты.

Бул тарауда ашнньщ вскен ортасы, яастык шаги, тур=> мыс жагдайы жэне сол кеэгег: елеуметт1к жагдай, Омардыц акындык внергв кулаш ура бастауы свэ болды. Омар мектебх -халык ауыз ддебиеть Шыгыс адебиеть Абай явно Сыр сулой« яер1нхц аадндык дэстурлерх кенхнен айтылып, акынныц ал» гаш№ кыгариаларина талдау васалады.

"Шайырлык жолы шартарап, Болганыы кок тгсшхп. "Пал г, жоргам, дурыс1" - деп, КвНЛ1МД1 КОЙДЫЦ 6С1р1П

Квцл1ЧД1, халдам,аулаСын, Сеэ саумалын хЕирхп..."

/"Свйлв, Т1л1м, жосылып!"/

Эрх карай акшгац кедейлхкте еткен вм1р1н1ц влецде= ршде врнек табуы, сол аркылы когамдык кезкарасыньщ ка= лыптаса бастауы нег!ЗД1 баяндалып, шгармаларь* талданады.

Омар шайыр, оныц тустастары орыс эдебивтЫен Уйрвнгп, улг! алды лей алмаймыэ, эйткенг бул кезец эл1 ЦЬгыс эде-биет1н{ц халык авдндарына кушп ыкпальш тиГ181П турган кв31 вД1. Сонда да болса халыктардыц ту роде - тагдырында уксастык болгандыктан улкен ахындардыц ундвр1ндв уксастыц болу зацды ку былые тар13Д1. Эйтпесе, "Мен гэргп К,азахышч букарасы, мекен1м - Куандария сахарасы" двген Омар ауЦлыиа Некрасов ун1, Некрасов идеясы алх зете койган яок одг. Сонда да орыешц улы халык акыны:

"Увы! Пока народы

Влачатся в ниарте, покорствуя бичаы Как тоерте стада по скоиенным лугам, Оплакивать их рок, слуяить им будет муза",-/"Элегия"/ десе. Омар пайыр:

"Сахарада мал баккан Сорлы казак санамыз. Баптаусыз пгскен егпией, Жайылган кулан кегЫдей... Ецбект1ц кврмей зейнэтш, 6м1рд1ц коихп бейнет!н, Шыдадык кеп жыл буган да, Босанбай яаудан яагаимз, -деп^газак холкышщ турмысын, ошц ауыр хадж аиына сурвт» тейдх.

Оиа^дыц адандык яолда алгаш устаз туткашшн бхр1 у»! Абай боллы. Эсхресе.онын сатиралл? шагын щунактари улы акынмен сар^ндас. Йамантхк пен Итцарага /я1г1тт1Кт!Ч К0М песш былгап аурген яаыан бойдактар/, "Есеняолга" /бег» пактакчен а та шдан келботС1Э замандасы/ "Пудинга",

- ю -

неге", "KYMicÖaBra", "Таубайдыц ÄvciöiHe", "Болыска" таги баска терт жолдык вленлер1 мэн^мазмуны кежфмейттн euipmen туындылар. Мысалы:

"Дудардай шаш коясьщ карыс калып, Бутаца кидщ шалбар «абыстырып. Орысша, казакшаны тггел б!лывй, Сейлейсщ шалдыр»шалдыр шабыстырып"

/ "Кулахметке"/

деген елец1нде Омар акын казак тШн:ц кеп узамай=ак муш» кхл халгв TYceriHiH сол кеэдег1 жастаржц мшез-кулюжан коре бглгендей.

Омардьщ exiHoi бip улкен акындык мектебг - Шигыс еде« биет!. Бул саринда адан онга тарта апикашк дастендар я аз» ды. Оньщ iniHie "Мухаммед","Ьак Сглеймен", "Ыагауия", "Эбу ffiahuua" дастандары ыусылман дшЬпц сагасында турган пай» гаыбарлар, олардыц жактаствры мен душпандарыньщ арасындагы ipt дактыгыстар туралы. "Ыайыыл", "Калимулла" дастандары адзыки ертег1»акыз сюжеттерЫе курылса, "Уш кулше" дастанин-да адаы боЗДндагы жекелеген шектен тыс зулиидык касиет» тер шебер эшкереленед1. "Tay ел1не" арнау дастанында улквн когамяык итдде бар. Бала»шаганыц камымен сауда жасап барган казак шаруаларын бузы к то г. тар талай берген сон, Омар акын Kepai ыусылман елдерхнхн улкендер1 мен ахсакалдарына туп» к: туыскандыкты, дхннщ 6ipjiriH айтып, ел арасында тыныш«* так сактау, бвйб1т тхрпплгк ету идеясын таратады. Омардын во: беделдх supay »iöepin, бул дастанвдц бзбек, Туркмен елдергнде орындалуын iHici Абаика тапсырган.

Шоравктац Омарынын эдеби мурасыныц ауяуыяы б ip бел1» гг - окыц айтыстары, колга тускен айтыс елендершщ esi

900 жолдан астам. "Айтыс казак inbue, acipece, бурынгы улы жуз аталган бвл1гшде ж.зне Сыр бо&шыч елдерхнде квп айтыл» ган.., толы к сакталган" - деген заманымыздыц улы жазушсы кемецгер ралым Мухтар Эуезовтхц ceaiH Шораяктац Омары eiiip сурген кезецлег1 &гын=жыраулардьщ дэстурлерг айадн далел» Д9ЙД1. Кайыы айтасы, туре айтас, суре айтыс деп жхктелген айтыс etrepiHiH бул турлер1 Сыр елх аадндарыныц саз ошр1Н= дв кецхнен дамыды, ауыэ едебиетгнен жазба адебивтхнз втудв-ri кизу кезец, енердегх врлеу iayipi болды.

Шораяктац Омары да айтас енерхнв ерте ара лас ты я а но аркалы акын карсыластарына лес бермей отырды. Омардыц Эбш, Нурмакан акынлармен айтыстары, ШэкеЯ салмвн жумбак айтысы кез1ндв букгл ел болып дазыга тыцдаган улкон б ip хикая. Ал Карасакал Ерхмбет аф1нменкйтасы узак та драмага толы свз барымтасы. Екг акын жет1 жыл айтыскан. Ерхмбетт1Н Омарга кайтарган б ip жауабыньщ eai se?i аолдан астам,

Уакыт озбак, базар тархамак. Ел ini кулак wpin отарган нагашлы*жиендх екг а?ьшкин бул узак айтысы Омар саГйф ай» тасыкыц соцы болды. Сокымен катар буган дейхн баптаулы сгхндей иайкалган Сыр бойы акындарыкьщ айтыс en.epi де хэп узамай, басецсхп барып басылган тархзД1. Оныц себебх - жаца заманга байланыста езгерген екердегг жацака багыт - "Typi улт1ыц, мазмуны ссциалиспк" махениет пен енердщ epic алуы едЬ Бхрак ол айшстардан нускалы сез, вл GMipiKeH meatipe калды: "Тебетте Бодакай мен Еурбай stti Нускалап айткан арлеп сездщ нагын. Курманай, Тэремурат, вттх Нурым

_

М.Эуезоз. Ц&гармаларынкн толык жинагы. Алмата, 1985. T.I8, 180=6.

- 12 -

2ел с80д:ц есб1р вакнак кермей дагын... Келекех ^аракосек, молда Суй Ж Тулпардай тартдан танап жер жырагын. Ээхлкеш, Сарыбай СаД1р, Балщ Базар Ткндырган тырп снизбей карамагын.-деп, Карасакал Ер1кбет авдн аЯткандай, ар рудан, ар атадан, улан=байтак казак елшен в&ккан ерен тулгалар яеншле бага» ды дерак калды.

Иорякктац Окаршьщ эдеси арнасы кец, таглымдыкмзк! ау= кшды дуние. Лкншыц о баста кокхрегхн карип даккан аартан идеясы - халыкка калткысыэ вдзмет ету, "кептхц игында болу, елге ецбек ету". Бул аолда муратка жеткгзетхн кудхрвттх касиет - ЭД1ЛД1К. "Эдхл гс - агын судиц арнасындай, адхл сез - болат семсер алмасындай" дейдх ащн. "Эдгл 1с" термес1 бул такарыптага ец еоктыгы бихк шгармасы.

0нерд1 кастерлеу, оку=б1л1мге талпыиу, ецбек суйг1ет1к -Омар акын таглыимньщ тага бхр езектх саласы. "йарлц Талт" дастаныкын бастауи.чга "Эр панда б1р максатка етсе талап, ацлри деген екек кету: анык" десе, "2аста-рга есиет" елен= дергнде:

"Эй, калкан, гибрат ал айплн сэзден, Деген бар зволга маман жэЬан кезген. Озп^.е ыктагсрдыц турган сакта Эр тсрлх гайр-ляттац жолин 1зден", -лей кел1П, "Уйрсксец экср=гб1лхм етес кура таусылмас тау кенхнхц корласыклай" деген заман агымыка карай яацакга тен,э.у= мен анктаЛа.'.

Бул тарауда сокымен :71тар акын онгр сурген кезендег1 эдеукетт1К жагдай, закан езгерхсх жак=окакы айталады, еГ;т=

- 13 -

кенi "Зазугы /ашн/ оз ÄayipiwßH байданысты, оныц халлста» ги - тарихи opi дашп о тара тын категория" . XX гасырдыц бао tcesiaseri элеукэттхк яагдай Омар агеян пыгармаларына да улхен эсер STTi. "BipiHmi т1лек Т1лец13 бхр аллага иазбаска" дап Бухар згырау уагыздагандай, osi окымыста молда болтан Омар naßjp екх сэзхшц 6ipiHxe ел öip;iiri,ohuh Kexerari мусыл® иандык аолын 6epiK устауда деи бweii. Заман esrepiciH ай* та келш ол:

ГаПуры Д1ннщ макса-ш -Колдан келсе, койгызгал Нундай 6ip азгын сумдыкты. БэЬамдап, ерлер, байкаидар, Богей ме деген Kayin бар Д1н сагасы Еыргыкта, -деп,келетакие деген ойын кудхктокэ туйшдойдх. Акынныц бул кудiriHiH KarisÄi екенхн уаадттац 03i дэлелдеди

Омар ашнньщ эзх OMip сурген кезеге деген когамдык хездарасы "Бул хундэ оемзн пгарты" деген толгауынан айкын кврхкед1.

Бул кунде гамак парта байкалып тур -

ТйгШп толы сауыт пайкалып г/р...

Сармвсе алла авдргж, кобзйтхп тур

Ерлорд щ ала*кула буирллсм.

Ys кун лег, тортiних кун тура сагып,

Келед: öipiu=öipi куырг^сы, -деух ход у адат ornoi'-aii халих басина тоаген саиси наукак« сал'.^н л«б1 т^рхздi.

"М.Зуезоа. ПЬгаркалар^ныц толык яипагы. Алчати, 1985, Т. 10, 57=6.

Екхншх та pay. Омар акын шгармаларыньщ жанр лык жэне керкемД1к сипата. Бул тарауда Омардыц акындык болмысы, оныц терме, толray, жырларыныч, мысал, есиет влвндерх мен дас» тандарыныц тхл керкемдхгх, курылысы, акын поээиясына тан баска да теориялык ерекшелхктер туралы айтылады.

"Сыр елi - жыр ел:" деген бейнел1 сез соцгы жылдарда кеч тарап кеттх. Бул бейнелх сездхч шыгуына б^рде'нябip ce« беокер - свз empiHfleri ерен жуйрхктер - Сыр сулейлерх. Бул свз "Аркашч акиык энвдлерх", "Жыр сачлактари", "Зама» на булбулдары" деген гылымга 6epiK eHin кеткен тхркестер» Д1Ц катарында вз1ншв б ip шок жулдызддй белек тур.

Сол сулейлердш есхмх«елге кечгнен тарами, акындык енардхч бихгше кетерет1н бхрден=б1р к^дхрет - терые жанры. Шораяктач Омары да акындык адымын осы термеден бастап, ел ау« гына ерте iniari жане бул жанрда квптоген кунды туындылар калдырды. "Атаыыэ aàic болганмен", "SiriTvep", "Шайыр", *8pén жуйрхк жиырма 6ip", "Ат&лык кечес", "Жастарга есиет" тага баска тврмелер1 Омар шайырдьщ букхл ел cyftin тычдайтын, арынды акындык шабыттан туган ете кунды дуниелер.

Одан баска акынныч ондаган толгаулары бар.."бмхр ернек» тер:", "Дуниягв.", "Ecine ал келешектх, жора=«жолдас" тагы баска толгаулары философиялык терец ой«толганыстарга ку» рылып, керкем тхлмеи ернектелген пьгармалар.

"Жазган сез хм оддырды Орал менен Торгайды. Хорезм журты хабардар, Шорахан, Терткел, Шымбай да, Knie уйлх казактац

- 15 -EcíTKeH »épi ceaimi Аяк ас ты »¿лмайды", -деп ту^ндейдх акын "Шелмек" толгауында. Бул аданнын аспай» саслай езхно берген эдхл багасы. "Квтвдв Шораяктан Омары ет» ti, елгенше елек*жырды жогары erri" деган акын ел:, KefliHri урпак ол багаш ecipe ггсед!.

8лец=жырларын врнектвудв Омар тайыр тецеудхц кел»квс1р айяыктарын жасайды: "Сарыбай Caxip, Эзхлкеш яэнв я&т би Бекш-тап салмагын таусылып сагасы терец арналар", нУа, да» рига, етт1 Толыбай - соз жнвв4н жуйесЫ тивген дулыгалы куба нар" /"Устаздарым" елендерхнде/. Ел eiMipiHÏH, TipmbiixriH eseri - арка, сол кездег1 суы мол, ы^рсып аккан сулу Сыр 6?eHÍHÍH арнасы. Немесе, адам баласын комында аркалап, та» рих кепцнен ótkísíii келв жаткан к^ба нар. Оган дулыга киг13« генде, киел1 жануардьщ бойы бихктей, tycí сустана тускендей. Aw»ih тецеулершщ Hsrisi- TipaiíiK кездвр1 - терт тулхк мал, шурайлы жер, езен«кел, балык, кус, жыл мезгхлдврх ывн таби-гат KepiHic-repi. "lirÍT - жылкы, жоктак - боран, сокса кой» мае ол жудетпей", - 63íhíh кедейлхкте эткен туршсынан ал» ган бейнол1 cesi. Немесе, "Бэйген1 басым жуйрхк кайтсе де алар, алысып ауыздыкшзн жулгежбай=ак" /бмхр врнектерг/ дей» ai акын, ейтхен1 акындык енер иелер1 ортасында Омардыч osi кезге урып, жулка тартпаган адан.

"Арна" c83íh адан твцеу ерекшл^тер^е карай бхрнеш рет колданады. "Эд1Л хс»агын сездхц арнасындай" - агын су» дьщ жолдан таймай бхркалыпта агуы: "Capwwpan астан»уст1н сатырмайды, дариякын казарын, сал суына аккан" - сабыряы, байсалды болу: "Аса артак аккмакка ашу öirep арнаныц бурып

- Ió -

аккан ормаскндай" - ашусан адамды токтатудын юшндыгы. Торт ТУЛ1К мал, уан=жануарды да м:нез»кулыктарына карай орынды колданады. "ZiriTKe жангалактык жараспайды сшрдыц тайында cíireH ардасындай", "Tüрыскай терге карап арык койка, бip иайдан яурген яоксы томен^ыен де", "BÍ3 акымак зэредей ма» сахат кореек, ";-,айдайлап" sep бауырлап жатамыз егхзшедей иатага.н,1' "Mi»¡«3i курсын Сэйкен1ц сауыскандай ушкалак", "Сазандай жьигысыца зиянсыз бол, эдлуасы курсын вортан, дала» гайдыд",' "Ас 6epi аралаган хойдай болып, аскер! Ыагауиякыц кетт! тозып".

Акын iorí дуниелерд1 табигаттан осей KepinictepiHe, жакан-сылыкты ошц дулей куттерхне тецейдк "Миуалы, мысалы, дарак ол езизлер, eye с бог» эркхм гул1Н Tepin едг" - бул - Омар, Оспан TapisÄi ЭД1Л патшалар. "Бурынгы ата яолга Караганда, бапдыз» сы.ч базарындай пузыл гулд1Ци - сыйластак, туыскандык cesiw. "Бь-лалык вил кусы яинак конган кел сек1лД1, яиырма бес - мараан такка>г гашктардыч шолпысындай", "Отз - ор кабактын ойкылын» дай" - эл! ср еыес, аякты К1лт еткхзер ошц жиегх гана, бтрак енгр nariHÍciHÍH алгашвд хабарлысы. "Кыр&к - кис нывдны ¡щр» куйек", сакайга щрау ту се бастады, яЕлу~казаншц кара ty= кох булты", жаугалу тур, "Алгас - суы кепкен сункыр, нет« nie пен сексен - купгцдх саршп алар cerí, токсин - куркылыай кулал TYCKOH бзитерек" Ал "с yo к ас ni ц :¡Y3í курсын, кылуи г.: о к » бар откек &Mipñ; tííp пулда11=ак".

6üip едЫ тура.и толгашс niiFuCMa-

ларындьги ей i хоздесетш тьдоривтард^ц tíipi. Омар ::аГ.ир да охсряе sai еско олап, озгонщ де ее ins силыя oiupa.m. "А Г:.;р-~ «&к б«л&панм йти«апааьн бул олЬд карлы :л1цбир борасындай" ~

- 17 -

жетхмдхктщ аякипты хаЛ1. "Еурорсхц копте да Я i к квнд!ге алз май,колайсыз дастарканга тартан яецке" - г.анасыздыктаи ту= ган жалтактак. Бул атаннын элер алдынлагы бэйбхигес ímsh кcz> таскандагы айткан cssi. Нец}ц жыртак болса, коп ixinze да.с-тарка.мга кол созудын osi кандай киын! Халы к айтатак кодей= лпстщ бrp KepíHíci - гыртак гец.

At-Ь'ннык "Калииулла" дасташ кстастайдудыктурадьг. Казак« тец соцгы T^yip асын "конак глл1п калса" деп сактаЯтын^г.а--шаннан кале жаткан урдхе. Омар caEup да "атш^дая олдкна тус асте аяндап, кецсецо енбек кун i келсо копан, Ke:.ín¡iin холоця кенлi míнлог тп/я, укгле;'! бала?; /tyhíh нуруе токап" деЯдх до, конагынди 6ip кеса сумйн, 6ip ауыз гили созп^.;эн болса да сь;н кецлin,мен карей ал лея онеге аЯта/л;.

Омар акын окуябхлхмд1, енердх ^астарга унзмх уагиздап отаргы. " TV г. с i з ой, ту pa кс ыз ic, öLiiwcio куз - удлбиган каракоиныц жалбасиндай", "BLirenre бхлхм байлык багасы ар-тык, салмагы сан жстпейт1н коргасындай", "Уйрзнсеч, о:;ор= еапес мура, таусклкас га у кенхнщ ::ордасында>1" де::, замана тал-'йына карай .^ица тсь;оуу.ен аяхтайдч.

Акын эпитет, метафора, эс1релеу, ирония, сарказм д i сездхц корксидег1Е куралдарын ете г;абср ку рас ты раду. "Как шлган айналасы, сырты сабат, шырайль: Сыр бойишц ваз бон ky3i", ""аргган tic, пхете мугкн, курадай кэз, аузынан ар кан co3i секер кен бал? "Аталык кецес" толгауыкда улу A6a:t уд-гхсхкде тэрт асыл кдеиеттх орнектзп калтхредп "Алгазки :-.'гу= пар - а1:,'Л, екinsici - эд:лд1К, упхнщех - ар.---уят, тортхк-шi :гау1-ар - гд.чагат".

"Койзсхк в ir íttíktih ластап яур "{амалтхк Иткара мен га;дак бсАдьн", - Topic м i коз гас тар турадк кзндай осыиди да o.v.ip=

- 18 -

л i сез! Ал ешй Kepicimne: "Кмэыл тхл, киял бабын ipKe ту-рып, азырак хикаяпъщ шарб-этЫ к/й", - дегенде, кез алдыцыз-

дан ертегхдей Шгыс ель ошц "Мьщ б tp tyhí", немесе Омар я/

Ьаям, Хожа Хафиз ctfiew енар жулдыздары елее 6epiri еткендей болады.

"Ащу - шайтан ecKepi", "Дем öiTCe, кесер баста ажал алмас", "Ажал - ерт, адам - хамыс", "ÄiriT - жылку, жоктак -боран" - к&ндай суета суреттеулер.

Агон тенеу мен метафораны к&бат колданып, сом=сом бей* нелер жасайды:

КекШн KencipiriH яауып тураР. Отаудай омырткасы бгткен кайнап. Ж1герЛ1 куйма туях, Ж1Л1ншктер MinicKe арымайтан журсе до айлап, -деп, авдн нагыз шаруа атыныц Tipi бейнесхн кез аидыцызга акеледх.

Эсхрелеу - ауыз эдебиетхнде, acipece, 'Батырлар жырына да" жих колданылатан создхц керкемдегхя хуралы. Омар шаЕыр устаэдарк мен тустастары дегенде жыр exniHÏH эс1релеу ар» вдлы таскундата туседх:

Есенжол, молла Hycin - жуйрхк солар, Алдынан ор пикса да бурылмаган! -кандай дамба т бага:', оны естхген Есенжол мен молла ¡aycin Омар шайыр алдында калайша бас имеске!

"Керкхкен нар алгандай карацга тун" деп,ахын б1рде сулулык.та эсем суреттеуде езхнше *аца бейнелг сез жасаса, "¡Дыганга пкгып суы абат болмак, ащлга гылым - дария бе«= гелгенде" деп-тагы да нусхвлы сезД1Н таскынын жасайды.

- 19 -

"Терецнен барып тер rayhap, акыл мен бШм косылып", - сез enepiHin аса киындыкпен келетхнЫ бхлетхнЫ жзне оны акын* ныч ардак тутатышн айдан бейнелейдь

Кейде свз1мтал адан ете нэзёк деталъдар&ркылы адам жа-шна терец эсер берерлхк суреттер жасайды. "Ereci Эл! Шерд1 кимагасын, eciri етегхнен «дг дагы" - бул Эз1рет Элгнгк елер алдындагы Уй1нен соцгы рет шыгып бара жаткандагы сэтх. Асыл жанды eciK екеш eciri де елгмге кимайды, "барма" два айтарга тхл! жок.

Сол сиякта емхрден кврген - ТУйгенх квп Омар ашн eaiH» ше наедл свз, афоризмдер де жасайды. Бул, acipece, ои>щ ай» •шстарында мол. "Керкейме кур келецкеч течелгенге", "Ауэы айдгк, irai тардьщ ícíh етпе", "Карта асырап, хаз Ёлер де« ме", "Шылбыр тартты елец жазып", "Дыр»дырыц басылмады ди1р» мен тасша", "'^уманда таппас Уйхн С1лтвгенмен^ тал tycts тура жолдан kím адасса", "Ечбектхч хеке аспагы exi талай тап бандап тас кешеде аттай желсеч", "Квзго айткан котвметтщ Keperi не, ер болсац, ердхч алхн сырттан сурас", "Жауырга комдыктагы нардай пыдас", "Береке 6ipnwiKTÍ4 казакында", "АЧДаганга алые жол жаксы мен жаман арасы", "Аз гана сой» леп, кеп -шчдар асыл эаттац баласы", "Эр нэрсего ащрында болмай коймас Öip токырау", "Жайдак атха мша шабу", "Ба-сын бйккан паПда етер", "Халык - таразы", "Kícíhíh миы то» лыхтак- mihi емес", "1шшде квп миуаныч турганмонен, белг1» Л1 бiлгeндepгe райхан г/л", "Артымда, esiM KeTin, C93ÍM ка-лар", мхне булардыч кеб ici Сыр бойы ел ine кеп тарап кеткен, журтгшлык эчгчме*дукен курган кездерде "Шораяктын Омары айткан екен" деп,мысалга келтхрш отаратын Омар цгайырдан калган аталы сездер.

- 20 -

Сол сняты "Бай - бай емес, бай- канагат" /"Уш кудшв"/, "ÓpTÍHO 63i жаххан esi жанып" /сонда/, "Эйелщ жаман болса бажыхдаган KipepciH кундв керге казылмаган" /"Эйелдер тура« îai"/, "Шын ceßiCTep ат кояр жел1Двг1 кулынга" /"Аталык к©» цес"/, "Сор жерге коркем кия иыккан емес, жауганмен кара

ц

несер канаа саоап" /"0сиет"/, "Эр аеде бip нэрсеге втсе та» лап, акыры леген екен жечу! анык" /"Жарлы Тэлш"/деген но« ^лдарыныц кеб ici елге кецхнен тарап кеткен,

Атан халык макал»мателдер1н де елен-жырларында жих пай» даланып oui рады."Орынга ерец жетпос электенбей, шамасын бай* кап квсхл керпечгздщ" /айтыс/, "Деген бар кеп тхлегх кел болады", "Келмейдх Сырдын суы сирагыкан" /ecHerrepi/, "Деген бар жолга маман жаЬ.ан кезген".

"Акын=жыраулар поэзиясындагы бейнел{ сеэдар жуйес^ч, су» реттеу, мэнерлоу к/ралдарыныч, сез колдану тебврлтнхч, ces саптоу^ерекшелхгЫщ, сулулык элемЫхч жумбак купиялары ала-ботен" , - ДОЙД1 эдвбиотйх галым С.Негимов. Шораяктэд Ома-рыкьщ да шгармаларыныч керксцд!к сикыры, aceMsïK сыры мол. Bis оган алгаикы кадам жасадык« оцфиан кешзхл1К келевекте ол сырды ал i до asa бермек.

Сонымен колда бар адоби мурасын топтап Караганда, Шор» аяктыч Омарыкын Сыр сулейлерх imittae дара турган, еэ1не тэн ерехгилхктерх мол тулгалы акын eiceHi айьын KopiHefli. Ол ерек»

т

АС.Негимов. Акын=*ыраулар поэзиясыньщ бейлелШгь Алмаш, "Гылим", 1991, 3*6.

^Еулай дэйтш coöeÖiMis аюж мурасын кинауша Токсанбаев Айт^ай ахс&калдыч айтуынщз., Щораяктыч Оиариге»ц Кчолжазбалари 1932 кылгы конс|искация Kösiiac шекара аскан туистарьмен óip= геАуганстамга eïin кеткен. Олай болса, олде де »ода сыгарма» лары табидуы mymkíh.

пюлтктергн атап айтсак:

Б1р1нщден, Омардын акынлык дарыныныч агыл=тег1л молдыгы мен куаттилыгы, сол дарышн халыктац муц=-муктажын, келеюзгхн яырлауга арна^уы.

Ек1нш1ден, улттач поэзиягсщ жанрлык турлерг! кецЫен пайдаланыл/ы: кисса-дастан, терме, толгау, мысал, есиет, йум» бак, айтас.

Уи1нш{ден, сыгармаларшсиц ой теренд1г1мен, мазкун бай» лыгымен о^ушсын озгне баурап алатындыгы, тхл ку н арлылы пы, келемдх шыгармаларынын езхнде саз кайталамай epxiH косглуг.

Тертхнлцден, уакиганы баяндау Ейберлхгь УйлэсплД1 композиция кура öixeTiwiri. "1ергектз Kos« Керпзп жата тур= сын, Аудырш ^арекецд! ап кетолн:" Tapi3si халык аырларыида» гыиег1н1Стердх орынды колдануы: "Иес1эел гзабыркап ката туря сын, сейлей1кСултан лактан хикаятты", "Keftinri ол яагыкыц келд1 рет1, аиумен яатсын таксыр сэл KiÄipin". /Ь.ак Сулей« мен/. Осындай тегппстер, соны бастаулар "Иагауия", "Tay елхне" тага баска сюжетке курылган шгармаларанда уйлесшд1 колдчшлалы.

Бесшшхден, елец курылысына, тецеу, эпитет, метафора тагы боска сездщ коркемдегш куралдарына деген талгаыпаз* дыгы , мазмунына карай уйкзс, курылыс таба бглуi. Scipoce, елец тармактарындагы бунак. санын керксм сэзбен мукият сак= тай бхлух выгармаларына ауешй ыргак берхп отарады.

Аятыншдан, Кезхнде халыки*ц рухани ерлеу1Н1ц нагхзх болган араб, парсы тхлдерше сауатхылыгы, ол сездерд1 ма= гынасы мен елец уйкасына орай орынды колдана б iлуi.

Жет1нш1Ден;акынныц стильД1К ерекшзлхг1Н1Н даралыгы,

- 22 -

таглым бе-йлыги. Awh 6ykí^ пыгармаларында »Yare тарта бей« нел1 свз, афоризмдер жасайды. Сонымен катар, ашншк маде® ниеттх жогары сактай 6^yi. "байгенг басим жуйр!к кайтсе де алар,, алысып ауыздыкпен жуЛ1данбай=ак" деген еэ багосына бе-pix-riri, аркашан "rapin Омар" деудвн api бармауы. Бул жагы* нан улы Абайдьщ "Иен етерм1Н емгрден тук бермой" деген ха» лык алдындагы парызын жогары коятан максаттылыгимен yйлесу i.

Осы тектес баска да i3ri касиетгерг Шорапктн Омарын Сыр сулвйлерЫщ арасында жане казак адебиет! тарихында esihth thíctí орнына кетередь 6йткен1 üi^ih ез даухрхнде халыктак адебиетт1 вркендвтуде, Сыр елЫде жыр кгмбезш са» лысула бар акындык дарынын багыш еттг.

Корытнды.Шара.яктк Омары ауел1 взхнен бурынги жане 93Í тустас анын=жыраулар TapisAi, халык ауыз адебиетж одан api еркендетт, байыта т*суде улкен улес косса, екжппдэн.вз тустестарынам белекве когамлык кезкараста болды. Ак>шдык енержщ кемелденген Ee3i аума-твкпе заманга тура келген Омар шайыр мусылман дшх бузылса, елдж келешегх буэылатынын ашына жырга кости.

Сез внершде Омар адан жазба айтсы енергне улкен улес коста. Сол кезечде суырып салма айгас-ш жазба айтысыиен уластыру дастурге айналган едх, бул салада Омар Шайыр еркхн К9С¿лin, ез тустастарыкан оза ввпты. Оныц айтьс еленлерппч тагы 6ip кунды ервкшел1Г1 - ел тарихынан, енер иелер1 же= ншде мол дерек 6epin отрады.

Эпикалых кисса«даств 1 ндарында да a»JH epxÍH кесШп, уакига яелхсгн керкем тьчмен шебер дамытп отрады.

Омар вши мысал, есиет еленлерге де ете шебер, накил созбен кестелеп отрады.

- 23 -

"Елу жылда ел жаца" деп халкымыа аЯтдандай, Шореяктыц Ома* ры тэрхздх казак арыстарыныц замада жацадан туып отар. Ахщ, Магжан, Жус1пбек, Шакзрм, Шржадап тагы баска у ли тулгалар-дыц ката рында Сыр сулей1 Омар акл! да дгниеге кайта кадам басты. 8з1не тэн азаматтых унхмен адандык енердх бихк саты-га катерген Шораяктын Омары казак эдебивтх тврихында халык аюны ретгнде орын алмак.

Диссертация ташрыбы бойынаа мы над а й мак&лалар жарияланды:

1. Дур Омар. "Парасат". 1995, >9, 22-бет.

2. Омар Шораякулыныц айтыстары. "Мен жазбаймын влендх ер" мок ybih" , Абай атындагы АлМУ. Абайдыц 150 жылдыгына ар« налган жинак. Алматы, 1995, 88«100»беттер.

3. Омар Шораяул! шыгармаларыныч тгд квркемд^. "Казахстан жогары мвктеб:* халыкаралыц журналышц "1зденхс" гылыми ко-сымшасы. 1995, #3, 30«=33«беттер.

4. "Кай жерде болмай жатыр казак кулк1". Шораяктык Омарыньщ жогарыдан табылган шгармаларына волу. "Ака т1лх" гаэетх, 1994, »27.

5. Дур Омар. Агынкыц тугашна 115 жыл. "Сыр бойи" газет!, 1993, »128.

Резюме.

Диссертационная работа на соискание ученой степени кандидата фоологических наук "Литературное наследие Омара Шораякова" посвяшена всестороннему изучению и глубокому

аналиау жизни и творчества поэт*, раскрывает еше одно белое пятно в истории казахской литературы начала XX веха. Творческая биография позта Омара Шораякова научена во взаимосвязи со сложившимися общественными явлениями того времени. Соискателем приведены оригинальнее и глубоко обоснованные сух« дения о его поэзии, бурном таланте, художественном уровне произведений, также дана оценка творчеству Омар - ваира с позиции новых исторических взглядов и подходов.

SUnnAKY

ins di»«ert»tlon work tor the scienti-tic degree oi ttnaidatB o* science ^ Phyiology) •• ine ) iterwy legacy of Umar bhorayahov" 1« u»cJicat»a to Mil- round invc>tig«tion end ocep anatyeis ot и+в and creative won о» tm poet,reveals on» тог» white spot in the history ot iitrraturt in worly 26 th century• Umar unorayakov,s creative biography lb iluiiitu in connection with.

inci compound public phenomena of that time. Ihere are tome original and thoroughly grounded Jnogement* about hit poetry, great talent, artistic level of me works ana at is also given an epprecation ot и mars creativity - genre from the new historical аррыасп.

Itirai widely describes trtittic oeatures of the poets work».