автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Медицинские термины "Хидоят-ул-мутааллимин фи-т-тиб" Ахвайни Бухорои

Текст диссертации на тему "Медицинские термины "Хидоят-ул-мутааллимин фи-т-тиб" Ахвайни Бухорои"

64; Of-/o/<//

Министерство образования Республики Таджикистан Таджикский государственный педагогический университет

им. К. Ш. Джураева

Юсупов Абдулло Исмоилович

« Медицинские термины « Хидоят -ул- мутааллимин фи -т-

тиб » Ахвайни Бухорои»

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, доцент

Сияев Б. С.

Научный консультант:член корр.АН РТ, доктор медицинских

наук, профессор Зоиров П.Т.

Душанбе - 2004

Донишгохи давлатии омузгории Гоникистон ба номи К-ШДураев кафедраи забони тоники

Юсупов Абдулло Исмоилович

ИСТИЛОХОТИ ТИББИИ « ХВДОЯТУЛМУТААЛЛИМИН ФИТ ТИБ»- И АХВАЙНИИ БУХОРОЙ

Рисола барои дарёфти унвони илмии номзади илми филология

Рохбари илми: доктори илми филология, дотсент |Сиёев Б.С.

Мушовири илми: узви вобастаи АИ Ч,Т, доктори илми тиб,

профессор Зоиров П. Т.

ДУШАНБЕ—2004

МУНДАРИЧА

Мукаддима................................................................................4-13

Боби 1. "Хддоятулмутааллимин фит тиб "-и Ахвайнии

Бухорой маъхази истилох,оти илмии забони точ,икй.......................14-94

1.1 .Назарияи истилох, ва номвожа.......................................15-26

1.2.Кддимтарин осори илмии форсии тоники.........................26-51

1.3.Накдш "Х,идоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бухорой дар ташаккули истилохоти илмии забони точикй.....51-66

1.4.Рохдои асосии истилох,созиву истилохдигорй дар "Х,идоятулмутааллимин"....................................................66-94

Боби 11.Истилох,оти форсиасли тиббии "Хдцоятулмутааллимин"-и

Ахвайнии Бухорой..................................................................95-115

11.1 .Истилох,оти анатомии асар.........................................96-100

11.2.Истилох,оти дорушиносии асар....................................100-107

11.3.Истилох,оти ифодакунандаи номи амроздолатх,ои

табий ва нотабиии андом..................................................107-115

Боби111.Истилох,оти тиббии шсгибосии"Хдцоятулмуталлимин".......116-166

111.1. Назарияи ицтибос ва калка.........................................117-123

111.2.Истилох.оти тиббии арабии асар..................................123-137

111.3.Истилох,оти тиббии юнонии асар.................................138-154

111.4.Истилох.оти тиббии х,индии асар..................................154-166

Хулоса....................................................................................167-171

Замима...................................................................................172-197

Фехристи адабиёт.....................................................................198-213

МУКАДДИМА

Балогати забони форсии точикй хамчун забони шеъру адаб зиёда аз сездах карн боз оламро тасхир кардаву тавонмандии он дар таълифоти осори илмй низ тайи хдзор сол кабл падид омадааст. Хдтто назари гузарое ба ин осор нишон медихдд, ки хднуз дар асрхои IX-X бо ин забон нигоришоти мукаммале дар илмхои таъриху фалсафа, риёзиву хдндаса, нучуму чугрофиё ва тиб арзи вучуд кардааст.

Зимнан иброз бояд дошт, ки забони услуби илмй ва истилохоти илмй инъикоси вокеъияти тавонмандии забони миллй, сатх,и рушду нумуи илм ва тафаккуру истикдоли миллат аст. Истилох, дорой хусусиёти махсуси сохтмонй ва маъной буда, натичаи тафаккури муаллиф, ки як чузъи чомеа мебошад, дар он ифода мегардад. Илова бар ин, системаи истилохот дар рохи ошной ба донишхои нави умумибашарй ва таъмини таносуби мафхуму ном замина ба вучуд меорад.

Зикр кардан ба маврид аст, ки дар шароити феълй бо дигар шудани авзои сиёсии чомеа ва афзудани ниёзхои интимоиву фархангии мардум, зарурати таълифи китобхои дарсй ва пажухишхои илмй ба забони модарй, корбурди вожатой нав барои ифодаи мафохими тозаи илмй харчи бештар ахамият пайдо мекунад. Дар чунин маврид тахкику таъйин ва пажухиши амики вежагих,ои вожаву истилохоти осори илмии гузаштагон аз як су, сабку нигориши ин осор, аз суйи дигар, хамчунин натичагириву корбурд аз он чавобгуйи ниёзхои ахди чомеа дар мархдлаи кунунй хохад буд.

Мутаассифона, пахлухои таърихи ташаккул ва тахаввули услуби илмии забони форсй-точикй, истикрору шевахои истилох,созиву истилохгузинй дар ин забон то имруз ба таври густурдаву амик,

мавриди пажух,иши забоншиносони Точикистон кдрор нагирифтааст ва зарурати интихоби мавзуи тах,кикоти мо низ аз пур кардани ин халой илмии мавчуда бармеояд.

Дар робита ба хдмин матлаб мо дар ин рисола истилох,оти тиббии "Хдцоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бух,орой, ки дар рисола ба таври мухтасар "Хдцоятул мутааллимин" номида мешавад, мавриди тахкдк, карор додем.

Манбаи тахкик: "Хидоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бухорой аз чумлаи нахустин осори илмии форсй-точикй буда,ба акддаи донишманди эронй Алии Кофй муаллифи ин асар аз кабили аввалин муаллифоне буд, ки "ба кори вожагузинй ва муодилёбй барои калимоти арабй пардохта буданд" (242.255).

Бояд зикр кард, ки дар бораи асари мазкур ва муаллифи он ба чуз чанд ишорае дар "Чах,ор мак,ола" (252) ва "Муъчази камй" (247) маълумоти дигаре дастрас нест ва ба таъкиди Чдлоли Матинй "ба чуз маъхази мазкур ("Хддоятулмутааллимин" -А.Ю.) дар китоби дигаре аз китоби "Хдцоят" зикр нашудааст" (212.11).

'"Хдцоятулмутааллимин" асари тиббиест, ки бахшх,ои гуногуни тиб, аз чумла сохтмони бадан, таснифи фаслх,ои тиб, сабабу пайдоиш ва пешгириву муоличаи амроз, гиё^шифой ва гайраро фаро шрифта, бо равиши тоза таълиф шудааст ва муаллифони баъдй, мисли Х,аким Майсарй, Муваффакд Х,иравй, ибни Синову Ч^узчонй онро идома додаанд.

Асари Ахвайнии Бухорой ба хдйси ёдгории забонй барои омузиш ва истикрору ташаккул, эх,ёву танзими услуби илмии точикии карнхои IX-X, ба хусус забони нигоришоти тиббии ин давра, истилох,от ва равобити фархднгхои мавчудаи он замон маводи пурарзишу вофир медихдд, ба ибораи дигар, он хдмчун сарчашмаи фарохдмоии

истило^оти тиббии забони дари метавонад бахши истило^оти забони точикиро так,вият бахшад.

Максад ва вазифахои тахкикот.Максад аз тахкики истилох,оти тиббии Х,идоят- ул мутааллимин" ташхису таъйини усулу шевах,ои умдаву маъмули истилох,созиву истилох,гузинй дар давраи аввали ташаккули забони илмии точикй аст, ки минбаъд барои тахдикд амику дакикл забони илмии форсй-точикй, вежагих,ои ин забон дар баёни матолиби илмй, танзиму истикрори микролингвистикаи тиб замина фарохдм меоварад.

Зимни матолиби мазкур мо пеши худ вазифа гузоштем:

осори илмии асрх,ои IX-X, ба вижа осори тиббии ин давраро мавриди тахлил карор бидих,ем;

- накши "Х,идоятулмутааллимин"-ро дар фарох,амоии истилохоти тиббй таъйин намоем;

мавкеи истилох,оти форсиасли тиббии асарро муайян кунем; мавкеи вожах,ои ик,тибосиро дар фароадмоии истилох,оти тиббй тах,к;ик кунем;

- бо таваччух, ба вежагих,ои дастурии забони форсй-точ;икй ва истифода аз маводи назарии мавчудаи илмй мафх,уми истилох, ва махсусиятхои онро ташхис намоем;

- мафхуми ик,тибос, истилох,оти ик,тибосй ва вежагих,ои онро ба риштаи тахдик кашем;

- бо истифода аз маводи мавчудаи асари мавриди тахкик, баъзе вежагих,ои тарчумаи иктибосии истилох.от(калка) ва анвои онро дар забони точикй муайян кунем;

- равишу шева^ои асосии истилохсозии забони точикиро дар давраи аввали рушди он таъйин намоем;

- вежагихои сохторй ва маъноии истилох,оти арабй, юнонй ва х,индии асарро мукаррар созем;

- маънои мушаххаси баъзе истилох,оти тиббиро тавзех, бидих,ем;

- тагйири маънй кардани баъзе истилох,оти асарро муайян созем;

- этимологияи баъзе истилох,отро мукаррар кунем;

- мавкеи истилох,оти иктибосиро дар гановати таркиби лугавии забони осори илмй нишон бидих,ем;

- муодилх.ои асливу иктибосии баъзе истилох,отро таъйин намоем ва г.

Барои ичрои ин вазифах,о мо коркой зеринро сомон бахшидем:

осори илмии асрх,ои IX-X-ро ба таври мухтасар тахлилу тах,кик. кардем;

- истилох,оти форсиасли "Х,идоятулмутааллимин"-ро чамъоварй ва ба се гурух дастабандй кардем;

истилох,оти анатомй;

истилох,оти фармасевтй(дорусозй);

номи амроз.

- ИСТИЛОХ.ОТИ иктибосй ва тарчумаи иктибосии "Х,идоятулмутааллимин"-ро гирдоварй, тасниф ва сохту этимологияи бархе аз онх,оро таъйин намудем;

- маънии мушаххаси бархе аз истилох,оти асарро бо рох,и киёс бо х,амгунаи арабй, юнонй ва хиндии онх,о мукаррар кардем;

- басомади бархе аз истилох,оти мутадовили асарро зикр намудем;

шевах,ои асосии истилох,созии асарро муайян кардем.

_ номгуйи муфассали истилохоти илмии "Хддоятулмутааллимин" -ро замима кардем.

Равиши тахкик.Тахкики рисола дар асоси усулхои тавсифй, киёсй ва эхсоиявй, ки дар адабиёти назариявии забоншиносй,ба вежа дар лексикология ва истилохсозиву истилохнигории муосир баён шудааст, такя мекунад.

Равиши киёсиву таърихй ва эхсоиявй хангоми мукоисаи гунахои форсиву арабй ва юнониву хиндии асар мавриди истифода карор гирифтааст.

Аснои таъйину ташхиси мафхуми истилох ва бархе аз истилохоти алохидаи тиббй мо тахк,ик,оти олимони забоншинос Д.С. Лотте(113), Т.Н. Канделаки(84), А.Д. Хаютин(189), В.В. Виноградов(44), Ж. Лазар(ЮЗ), О.Д. Митрофанова(122), Л.С. Пейсиков(148), А.А. Реформатский( 160), В.А. Лившитс(110), Н.П. Кузмин(97), Л.П. Смирнова(111), М. Муйин(245), Ч, Матинй(212), Я Х,умой(217), М.Т. Бахор(216), П.Н. Хонларй(225), 3. Сафо()233, М. Шукуров(202),М.Н.Косимова(102), Б.С.Сиёев(170), Д.Саймиддинов (168), Ш.Р. Рустамов (166), Т.Н. Хаскашев(188) ва дигаронро рахнамои кори худ карор додем.

Ахамияти илмй ва амалии тахкикот. Ахамияти тахкикот,кабл аз хама, дар таъйину ташхиси вежагихои забони осори илмии тоники, замина- хои фарохамоии истилохоти тиббй ва усулу шевахои мутадовили истилохнигории тиббии ин забои аз огози ташаккули он хулоса мегардад.

Натичаи тахдилу тахкики ин рисола дар халли масоили танзим ва эхёи микролингвистикаи тиббии забони форсии дарии

Афгонистон,форсии Эрон ва точикии Точикистон ба гунаи неку мусоидат мекунад.

Истилох,оти ик,тибосй ва тарчумах,ои ик,тибосй,ки дар хдмин рисола тахдик шудаанд,аз тамос^ои забониву фархангй ва илмии миёни форсизабонон, арабх,ову юнониён, хдндувон ва мардумони дигар шаходат медихднд.

Хдмчунин хулосахои ин тахкикотро метавон барои омузиши масоили назарй ва корбурди истилохот,вежагих,ои услуби илмй,таърихи ташаккули услуби илмии забони форсии точикй,таъйин кардани меъёрх,ои истилох,,рохдои истилох,созй,муайян кардани дарачаи корбурд ва вежагих,ои истилохоти ик,тибосй,тамосх,ои давраи аввали инкишофи забони форсии точикй,этимологияи бархе аз истилохоти форсиаслу иктибосй ва гайра истифода намуд.Баъзе кисматх,ои рисола барои тах,ияи фархангх,ои решашиносй ва чандзабониву истилох,ии форсй-точикй,китобх,ои дарсии манотиби тах,силоти х,амагонй ва олйдаълифоти илмии пажу^ишгоадои АУ Точикистон ва тартиб додани лугатх,ои тиббй,фармасевтй ва гайра мавриди бахрабардорй карор гирифта метавонанд.

Навгонии ин тахкикот.пеш аз хдма,дар он зох,ир мегардад,ки бори нахуст дар забоншиносии точик масоили услуби илмй,ба вежа забони нигоришоти осори тиббй дар давраи огози инкишофи забони меъёрии точикй ба миён гузошта,заминахои ташаккули истилохоти тиббии забони точ;икй ва шеваву колабх,ои асосии истилох,созиву истилох,нигорй дар ин забон дар мисоли "Хдцоятулмутааллимин"-и Ахвайнии Бухорой мавриди пажух,иш карор дода шудааст.

Дарачаи омузиши мавзуъ.Мавзуи истилох ва истилохшиносй яке аз масъалахои махимми забоншиносй буда.ба xvcvc баъди авчи инкилоби илмй-техникй таваччухи донишмандонро бештар чалб

кардааст.Забоншиносони маъруф аз зумраи Гринаф(177), Киттрин (189).Ж.Вандриес(177IB.B. Виноградов(43).Винокур Г.О.(46).Головин Б.Н.(55УДаниленко В.П. (601 Н.П.Кузмин (91), Л.Л.Кутина(98), Д.С. Лотте(1Ш. А.А.Потебня(154\ А.А.Реформатский(159\ А.Д.Хаютин (189) ва дигарон мавзуи мазкурро мавриди тахкику тахлил карор дода.оид ба назарияи истилох ва истилохшиносй ба хайси як бахши махсуси илми забоншиносй акоиди чолибу чозиб пешниход кардаанд Дар доираи забоншиносии точик низ перомуни ин масъала Косимова М.Н.(101:102).БердиеваТ.(27:29УШукуров М.(2(Ш изхори назар намудаанд.

Хдмчунин дар рисолахои номзадии Абдуллоев А.(2) "Истилохоти астрономй ва космонимияи забони точикй". Байзоев A.Q6) "Истилохот ва вижагихои услубии "Донишнома"-и ибни Сино". Бекмуродов М.(25) "Истилохоти сохаи бинокории забони точикй дар мукоиса бо забони англисй".Истамова М.(79) "Лексикаи саноати дузандагй ва бофандагии шеваи Самарканд". Мухаммадиева Х.(125) "Истилохоти касбиву сохавии каннодй дар забони точикй". Нуров П.Г.046) "Истикрор ва инкишофи истилохоти Физикии забони точикй".Султонов М.П76) "Истилохоти илмии "Аттафхим"-и Абурайхони Берунй". Турахасанов К.(180) "Истилохоти пешобшиносй дар забони форсй-точикй" ахли тадкик пахлухои гуногуни истилохоту вожахои сохавй дидаи тахкик духта.хар кадом пажухишхои арзишмандеро бар пояи зарофияту хаммияти худ руи кор овардаанд. Ногуфта намонад.ки дар бахши истилохоти илмии давраи аввали инкишофи забони точикй Сулаймонов С. (175) истилохоти илмии осори Абуалй ибни Синоро мавзуи рисолаи доктории худ карор дода.бори аввал дар забоншиносии точик оид ба ташаккули услуби илмии забони меъёрии форсии точикй тахкикоти мукаммал ва арзишмандеро анчом додааст.Вокеан.мавкеи

Ахвайнии Бухорой ва асари у "Хидоятулмутааллимин" дар тахаввул ва ташаккули ин ришта махсус буда.ба хайси поягузори истилохоти илмии забони точикй эътироф шудааст Мутаассифона,чанбаю пахлухои услуби нигориш ва истилохсозиву истилогузинии ин асар ва накши он дар ташаккули системаи терминологияи тиббии забони форсии точикй то хануз мавриди тахкики амику густурдаи донишмандон карор нагирифтааст.Дар доираи забоншиносии Эрон зимни тахкики масоили вобаста ба таърихи забон ва осори илмии форсй перомуни нигоштаи Ахвайнии Бухорой пажухандагоне чун Ч.Матинй(212). А.КофйГ242), А.Деххудо (229:230УЗ.Сафо (233\Ч.Хумой (228). М.Муйин (2091 М. Минавй (249). П.Н.Хонларй (223:224) танхо маълумоти умумй ва ишорахое пеш ниходаанд.

Ч,ои зикр аст,ки дар забоншиносии точик руйи ин мавзуъ аслан тахкикоте дар шакли мукаммал то имруз падид наомадааст.

Сохтори рисола. Рисола аз мукаддима, се боб, хулоса, замима, фехристи адабиёт иборат аст.

Мухтавои рисола. Дар мукаддима оид ба зарурати интихоби мавзуъ, манбаъ, максад ва вазифа, равиш, мухиммият ва навгонй, ахамияти назариву амалии тахкик ва дарачаи омузиши мавзуъ сухан меравад.

Боби аввали рисола "Хдцоятулмутааллимин" маъхази истилохоти илмии забони точикй" унвон гирифта, аз чор фасл иборат мебошад.

Фасли аввали боби мазкур "Назарияи истилох, ва номвожа" ном дошта, дар ин чо фишурдаи назарияхои дар хусуси истилох ва номвожа баён намудаи мухаккикони ватаниву хоричй оварда шуда,дар хамин замина таърифи истилох дода шудааст.

Фасли дуввуми ин боб "Кддимтарин осори илмии форсй-точикй", дар хусуси сабку услуби баён, ахамияти илмй, монандиву тафовути

услубии кадимтарин нигоришоти илмии точикй, истифодаву корбасти истилох,оти чудогонаи муштарак дар ин осор ва г. бо мисолхои мушаххас тахдикот сурат гирифтааст.

Дар фасли савуми ин боб, ки "Накши "Хдцоятулмутааллимин" дар ташаккули системаи истилох,оти илмии забони точикй" ном гирифтааст, оид ба мух,тавои китоб, рохдои фарохдмой, калимасозиву истилох,нигорй ва ибораороиву дигар хусусиёти вожах,ову истилохоти ин асар бахс мекунад.

Фасли чоруми боби мазкур тахкики проблемаи усулу шевахои асосии истилох,созиву истилохдигории асарро фаро гирифта, бо истифода аз далелх,ои мушаххас шеваву усулх,ои асосии истилохсозии забони точикй дар мисоли асари Ахвайнии Бухорой нишон дода шудааст.

Боби дуюми рисола - "Истилох,оти форсиасли тиббии "Хддоятулмутааллимин" - истилох,оти мазкурро аз лих,ози маъно ва фарогирии бихшхои тиббй мавриди тадкикот к,арор дода, шомили се фасл аст:

Фасли якуми ин боб "Истило^оти анатомии асар", фасли дуюм "Истилох.оти дорушиносии асар" ва фасли сеюм "Истилох,оти ифодакунандаи номи амроз х,олатх,ои табий ва нотабии андом" унвон гирифта, хдр кадом истилодоти марбутаро аз чихати сохтору маъно, дарачаи истеъмол ва f. таъйину тавзе^ мекунанд.

Боби_сеюм "Истилох,оти тиббии иктибосии

"Х,идоятулмутааллимин" ном дошта, масоили иктибос ва тарчумаи иктибосии истилохотро мавриди тах,кик к,арор медихад. Ин боб чор фаслро дар бар гирифтааст.

Дар фасли аввали ин боб мафх,уми иктибос ва истилохд иктибосй тахкик шуда, ду навъи иктибос ё иктибоси истилох,от, яъне ик,тибоси

дохилизабонй ва хоричизабонй таъкид шудааст. Х,амчунин, мафхуми гартабардорй (калка) ва накши он дар услуби илмй ва тавлиди истилохоти нав зикр шудааст.

Мавзуъх,ои бобх,ои дигари ин боб мутаносибан истилох,оти арабй, юнонй ва х,индии асарро баррасй мекунанд ва фарохдмоии онх,оро дар китоб бо мисолх^и мушаххас равшан месозанд. Илова бар ин, истилох,оти иктибосй аз чи^ати маъно ба истилох,оги анатомй, дорушиносй ва номи амроз гурух,бандй ва баъзе вежагих,ову махсусият, рохдои воридшавии онх,о ба забони форсй-точикй, инчунин тавзеху ташрех. ва этимологияи бархе аз ин истилох,от дар ин фаслхо баён шудааст.

Дар хулосаи рисола натичагирих,ои тахдик, ба таври мушаххас зикр ёфтааст.Дар замима тамоми (1235) истило^оти китоб и "Хидоятулмутааллимин" гирдоварй ва аз чи^ати маъно тасниф шудаанд.

Лозим ба ёдоварист, ки ба маъхазх,ои илмй ва осоре, ки дар таълифи рисола мавриди бахрабардорй карор гирифтаанд, пас аз овардани шохдд дар кавсайн ишора кардем. Шумораи аввали дохили кавсайн ба раками тартиби асар иртибот гирифта, шумораи дуюм, ки пас аз аломати нукта омадааст, сахдфаи