автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Многозначные глаголы в толковом словаре С.Айни

Текст диссертации на тему "Многозначные глаголы в толковом словаре С.Айни"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

{

На правах рукописи

0420.0 911610"

ТИЛЛЯХОДЖАЕВА МУХАББАТ НАБИДЖАНОВНА

МНОГОЗНАЧНЫЕ ГЛАГОЛЫ В ТОЛКОВОМ СЛОВАРЕ САДРИДДИНА АЙНИ

Специальность: 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель к.ф.н., доцент А.Давронов

ХУДЖАНД - 2009

вазорати маорифи чумх.урии то^икистон

донишгохд давлатии хунанд

ба номи академик b.faoypob

Ба xjkmh дастнавис

ТИЛЛЯХОНАЕВА МУХДББАТ НАБИЧ.ОНОВНА ФЕЪЛХ,ОИ СЕРМАЪНО ДАР «ЛУБАТИ НИМТАФСИЛИИ ТО^ИКЙ БАРОИ ЗАБОНИ АДАБИИ ТОЧ.ИК» - И САДРИДДИН АЙНЙ

Аз руи ихтисоси 10.02.22 - Забон^ои халкдои кишварх,ои хори^и Аврупо, Осиё, Африцо, бумиёни Амрико ва Австралиё (забони то^икй)

Рисола барои дарёфти дара^аи номзади илми филология

РОХ.БАРИ ИЛМЙ н.и.ф., дотсент А. Давронов

ХУЧАНД- 2009

МУКЛДДИМА

3-16

БОБИ1. JIYFA ТИАЙНЙВА ХУСУСИЯЩОИ ЛЕКСИКОГРАФИИ ОН......................................................17-52

1.1. Заминало ва зарурати танзими фар^ангнома........18-26

1.2. Хусусият^ои лексикографии лугат..........................26-52

БОБИН. ХУСУСИЯЩОИМАЪНОЙ, СОХТОРЙВА УСУЛИ ТАШРЕ^И ФЕЪЛХ,ОДАР ЛУГА ТИАЙНЙ.....................53-127

2.1. Тафсири феъл дар фар^анг^ои пешин.....................54-60

2.2. Гурухдои мавзуии феълх^о ва ташре^и он^о.............61-83

2.3. Тафсири феъл^ои сермаънои содца, сохта ва таркибй ...83-116

2.4. Усул^ои ташрез^и феъл^о............................................116-127

ХУЛОСА........................................................................128-132

ФЕфАСТИАДАБИЁТ................................................133-147

5L

МУКДЦДИМА

Таърихи фар^анг ва фар^ангнигории форсу то^ик щадима буда, ташаккулу та^аввули он дар тули аср^ои зиёд сурат гирифтааст. Дар нати^аи рушди ин шохаи илми забоншиносй имкон фаро^ам омад, ки фарх,ангнигорй ба як мактаби махсус ва собик;адори сухансанч,й табдил ёбад. Як бахши му^ими фар^ангнигорй тадвину таснифи фар^ангномах,ои тафсирианд, ки ощо дар муайян кардани самти тах,аввули афкори сухансан^й ва сат^и рушди тамаддуну маънавиёти миллат нак;ши бориз доранд. Фар^ангнома^о дар шинохти таркиби лугавй ва тафсири маъноии -вожаю ибора^о (ба вижа ибора^ои рехта) дорой а^амияти бузурги илмиву амалй мебошанд.

Лугатнома^о, ки манбаи асосии инкишофи тафаккури мардум х^исоб меёбанд, тава^^у^и уламои фар^ангшиносро бештар чал б карданд. Ба ин муносибат академик И.И. Срезневский чунин навиштааст: "Дар кишваре, ки донистани забони миллй аз зарурати доби руз ма^суб мешавад, дар он 40 е, ки мутаносибан ба ин зарурат фар^ангномах,ои хуб офарида шудаанд ва дар он ч,ое, ки нависандагон х,ар чи бештар ба фар^ангнома^о ру меоранд, дар он кишвар адабиёт ва санъат дар пояи баландтар царор мегирад" (54, 3-4). Дар мар^ала^ои мухталифи инкишофи забони то^икй эх;сос шудани а^амияти фар^ангу фар^ангнигорй зарурати тадвину танзими лугат^ои ^удогонаро пеш овард. Барои исботи ин матлаб тащ,о ба як давра ба нимаи дуввуми солкой 80-уми асри XX тавачдух, намудан кофист, то мо^ияти масъала бештар равшан гардад. Дар ин мар^алаи рушди чомеа уламо ба таърих ва суннат^ои миллй бо назари тамоман нав нигаристанд, ки дар нати^а тамоми муцаддасоти миллй, аз чумла омузмши забон, ба масъалаи рассоси зиндагй ва доги руз табдил ёфт. Донистани аслу бунёди азалии забони миллй аз ^арвак;та бештар а^амият пайдо кард, дар пажух,ишу омузиши масоили мухталифи он ба таърих ва осори к;адимаи форсии то^икй бештар тава^ЧУ*» зох,ир карда шуд. Дар ин давра

завци олимон оид ба таэди^и фарх.анщои щадима, шинохтану баррасй кардани ощо, масоили фар^ангшиносии форсу то^ик то рафт боло гирифт ва ин буд, ки фар^ангнигорй ба мар^илаи сифатан нав ворид гардид. То ин давра ^ам дар бобати тадк;ик;и ин шохаи му^ими забоншиносй коркой амалии зиёде сурат гирифта буданд, аммо пас аз он а^ли таджик; бештар реша^ои аслии фар^ангу фарх,ангнигории форсу то^икро ба риштаи таодик, кашиданд. Дар ^амин давра нашр ва дастраси мардум гардонидани як силсила лугат^ои пешина а^амияти ^иддй пайдо кард. Нашри «Бнёсу-л-лугот»-и Му^аммад Риёсиддини Ромпурй, ки аз му^имтарин фарх,ангх,ои давра^ои охири асримиёнагии лугатнигорй ба шумор меравад, бо кушиш ва за^мати пайвастаи лугатшинос Амон Нуров дар 3 чилд ан^ом пазируфт (7). Бо ^уруфоти кириллй дастраси алоцамандон шудани ду ^илди «Бур^они ьс;отеъ»-и Му^аммад Бур^ониддин (13,14), «ЧароБИ ^идоят»-и Сироч,иддин Алихони Орзу (17) , «Ту^фату-л-а^боб»-и Х,офизи Уба^й (20) низ аз му^имтарин тадбир дар ро^и дарки а^амияти фар^ангнома^ои ку^ан ва боз шудани фазой тоза дар бобати пажу^иши лугат^о дар замони мо буданд. Ба ч,уз ин, дар ин маршала лугатнигорон ба тадвини фар^анг^ои Чудогонаи осори суханварон низ пардохтанд, ки му^имтарини онх,о «Фар^анги ашъори Рудакй» (109) ва «Фар^анги осори Чрмй» дар 2 чилд (108) (бо кушиши А. Нуров), «Фар^анги мухтасари Шо^нома» (бо ибтикори И. Ализода) (31) мебошанд.

Лозим ба ёдоварист, ки тайи солкой охир дар Ху^анд на танхр сил сил аи тадк,ик;от ва рисолах^ои илмй рочеъ б а фар^ангу лугат^ои гузаштаи мо (М. Урунова «Ба^ори борон» дар масири фар^ангнависии форсу точик (149), Ш. Рустамов «Шарафномаи Манярй» фар^анги тафсирии садаи XV (130), М.Сатторова «Хусусият^ои фар^ангнигории форсу точик дар нимаи дувуми асри XIX ва аввали асри XX» (дар мисоли Фар^анги Низом) (141), балки ду фарх,анги басо му^им - «Фахри К,аввос» (бо за^мати му>;ак;к;ик;он М. Хочаева ва С. Саидов) (131), (150) ва «Сурмаи сулаймонй» (бо кушиши му^а^цик; Ф. Н. Риёсова) (57) ба табъ расиданд, ки

дар он^о бисёр масъала^ои му^ими лугатнигори, аз к;абили тадвин ва та^ияи лугат^о, мавриди баррасй ва пажу^иши амик; к;арор гирифаанд.

Чунон ки дида мешавад, мураттаб сохтани фар^анг^о дар ин давра аз вазифах,ои му^ими забоншиносй шуда монд. Акнун лексикографияи то^ик дар замони нав зимни таълиф ва таснифи як силсила фар^анг^ои тафсирй ва дузабона комёбих,о ба даст овард. Масалан, «Фар^анги забони то^икй» аз му^имтарин лугат^ои тафсирй дар ин замина аст, ки соли 1969 дар ду Чилд дар Маскав ба табъ расидааст (21). Лугатнигорон ^амзамон оид ба таснифи фар^анщои дузабона низ та^рибаи хуб ба даст оварданд, ки танзиму нашри ин гуна лугат^о дар давра^ои шуравй босуръат ^араён гирифта буд. Дар иртибот бо ин метавон аз «Лугати то^икй-русй» (83), Лугати русй-то^икй» (дар зери тазфири А.Де^отй ва Н.Н.Ершов) (125), «Русско-таджикский словарь» (под.ред. М.С.Асимова) (126) ёдовар шуд. Тадвин ва нашри «Лугати то^икй-русй» дар замони истик,лолияти То^икистон идомаи суннатх,ои фар^ангнигорй дар замони шуравй мебошад.

Чоп шудану дастраси умум гардидани «Лугати нимафсилии то^икй барои забони адабии то^ик»-и С.Айнй дар соли 1976 падидаи нодире буд дар фар^ангнигории то^ик. Лугатнигорони то^ик имконият пайдо намуданд, ки барои та^ия ва омода сохтани фар^анг^ои тафсирй, лугат^ои дузабонаву бисёрзабонаи комил аз ин сарчашмаи беба^о ба^рабардорй кунанд. Аз ин ру, хидмати устод Айнй зимни та^ияи лугати мазкур дар лугатнигории то^ик ни^оят бузург аст.

Устод С.Айнй аз зумраи шахсият^ои беназирест, ки барои пойдор мондани миллати ку^анбунёди то^ик ва равнак; бахшидан ба фар^ангу тамаддуни он хидмати бедарегеро ан^ом додааст. Эшон бо таълифи асари шухратманди худ «Намунаи адабиёти точ,ик» (25) ба радди кулли даъвох,ои пантуркистон ноил гардида бошад, бо танзими «Лугати нимтафсилии

точикй барои забони адабии то^ик» гановати забони то^икиро манзури з^аводорону мухолифони он гардонид.

Е.М. Примаков ба мак;оми устод Айнй дар адабиёти ча^он ба^ои баланд дода, навиштааст: "Фаъолияти у х,амчун асосгузори назми муосир мар^алаи комилан навро дар адабиёт, филология ва фар^анги то^икй кушода бошад, тадвини лугати тафсирии то^икй аз ^ониби у ба демократикунонии забони адабй ва пах,н шудани он дар байни оммаи васеъ овард. Ин амал имкон надод, ки махрой акси ин х,ол, ки хос ба аксари кишвар^ои Шарк; буд, авч, гирад, зеро дар ин кишвар^о та^ти фишори ла^аз^о, жаргонно ба забон бе ягон монеа дохил гардида, чунин имконият фарох,ам овардаанд, ки забони адабй алоцаи хешро бо омма гум кард" (117,65-66).

Устод Айнй бо ин асари худ комилан исбот сохт, ки забони то^икй бо таркиби лугавии' басо бой аз забонх,ои дигар миллату халк;иятх,ои олам Чудо шудамеистад.

Ин лугатнома, ки дар асоси омузиши та^рибаи чандинасраи фар^ангнигорони асримиёнагй ва бо назардошти усулх,ои навини лугатсозй мураттаб шудааст, дорой мух,имтарин хусусият^ои лексикографй буда, дар он аз восита^ои ёрирасон то вожаву ибора ва таркиб^ои хос тавзе^у ташрех, ёфтаанд. Устод Айнй х,амчун забоншиноси асил тавонистааст, ки дар ин асари беба^ои худ маъно ва мавк;еи истифодаи х,ама гуна калимаву ибора восита^ои грамматикии забони то^икиро баён созад. Дар фар^анги у х,ам унсур^ои зиёди халцй - гуфтугуй ва х,ам калима^ои адабии китобй батафсил шарх, ёфтаанд, ки аз ни^ояти забондониву забоншиносии мусанниф дарак медщанд.

Асари мазкур, чунон ки М.Ахмадов мегуяд, «...дар зарфи бештар аз ча^орсад соли охири сухансан^ии Осиёи Марказй назир надошт, зеро охирин лугати то замони мо ма^фузмондаи мансуб ба ин минтак;а

«Тух,фату-л-а^боб»-и Х,офизи Уба^й мебошад, ки кори тартиб додани он соли 1530 дар Бухоро ба ан^ом расида буд» (37,4).

Бояд гуфт, ки фар^анги Хрфизи Уба^й тавзе^и тащо дуним ^азор вожаву ибора^оро фаро гирифтаасту халос, ^ол он ки лугатномаи С. Айнй дорой бештар аз понздах, х,азор моддаи лугавй мебошад. Ин бори дигар ша^одат меди^ад, ки лугатномаи устод Айнй аз ^и^ати фарогирии во^ид^ои лугавй (пеш аз х,ама, калима^ои халк;й гуфторй ва шевагй) аз фар^анг^ои пешин тафовут дошта, дар ин самт камназир аст ва истифодаи ^ама^онибаи он боиси гановати захираи лугавии сох>ибони забон хо^ад шуд. Х,амин зарурати вок;еиро Садриддин Айнй дар вак,таш бамаврид дарк карда, бори вазнинеро бар душ гирифт ва дар давоми зиёда аз ду сол ин амали хайрро ба ан^ом расонид.

Ро^еъ ба зарурати танзими фар^анг ва хусусият^ои лексикографии он баъдтар дар фаслх,ои ^удогонаи рисола маълумот хох,ем дод. Ин 40 х,аминро мебояд афзуд, ки устод Айнй х,амчун забоншинос кушиш ба харч додааст, то бе^тарин дурдона^ои забони зиндаи халк;ро гирдоварй намояд ва ^ам гановати забони адабии китобиро намоиш дода, аз он хонандагонро бах,равар гардонад. Бахусус, дар байни моддах,ои лугавй таваччу^и муаллифи лугат ба тафсири феъл^о, ки к;исми асосии таркиби лугавии забони то^икиро ма^з калима^ои феълй ташкил меди^анд, хеле калон аст.

Дара^аи омузиши мавзуъ. Феъл дар системаи грамматикаи забони тоники аз масъала^ои мушкилтарин ба шумор рафта, то имруз дойр ба вижагщои он тадк;ик;оти чолиб ба анч,ом расонида шудааст. Вале ин маънои онро надорад, ки дар забоншиносии то^ик тамоми масоили марбут ба феъл ба пуррагй х,аллу фасл шуда бошад. Феъл дорой хусусиятх,ои мухталифи семантикиву грамматикй буда, вазифаи хабаррасониро и^ро менамояд. Мах,з ^амин вижагии он сабаб шудааст, ки гуру^и калони пажух,ишгарони ватаниву хори^й дойр ба па^лу^ои'мухталифи ин силсилаи

калима^ои феълй тадк;ик;оти зиёдеро ан^ом бахшидаанд ( ниг. ба: 27, 15-40;28; 29; 30;32, 24-43; 48; 58, 139-146; 59;62; 68; 77; 87, 95-102; 91; 94, 22-27; 105, 36-40; 106, 155-174; 112, 190-199; 113, 24-36; 128; 133, 142-172; 137; 138, 441-444; 145, 51-56; 146, 30-34; 152, 35-44; 154, 275-281; 159,80-142). Вале таъкид бояд кард, ки к;исми зиёди пажух,ишоти а^ли тахассус ба омузиши масоили категориями феъл, аз цабили намуд, замон, шахе, шумора, сиЕа,тарз ва монанди ищо бахшида шудаанд.

Тадк;ик;и з^ама^из^атаи илмй дар бораи феъли забони то^икй аз ^ониби забоншиноси маъруф Н.Маъсумй бо номи «Феъл» (89) ан^ом гирифтааст, ки вай ба сифати як бахши китоби «Забони адабии ^озираи то^ик» (китоби дарей барои донишчуёни факулта^ои филологй к;.1) (64) ва китоби академии «Грамматикаи забони адабии з^озираи то^ик» (к;.1) (50) аз чоп баромадааст. Китоби А.З.Розенфелд (123) «Глагол» низ дар бораи ин

V

з^иссаи мустацили нутк; ва хусусият^ои чудогонаи он бах,с мекунад. Ро^еъ ба феъли забони то^икй дар рисолаи му^ак;к;ик;он В.С.Расторгуева ва А.Керимова «Система таджикского глагола» (118) маълумоти ^олиб фаро^ам омадааст. Дар он феыдои забони адабии ^озираи то^ик бо тамоми хусусият^ои грамматикиашон шарх, ёфта, з^амзамон муаллифон кушидаанд, ки дар бораи ёвар^ои «истодан», «нишастан», «гаштан», «рафтан», «омадан», «мондан», «додан», «гирифтан», «дидан», «баромадан», «партофтан», «шудан», «фиристодан» ва гайра х,ар чй бештар андешаронй намоянд. Ин ду муаллиф дар бораи сохти феъл ва шакл^ои гайритасрифии он низ муфассал маълумот додаанд.

Феыцо ба з^одисаи сермаъной гирифтор мегарданд. Сермаъноии вожатой феълй ва тобиидои маъноии ощо дар рисолаи М.Давлатова, ки дар заминаи маводи «Зайну-л-ахбор»-и Гардезй сурат гирифтааст (58), як андоза мавриди боздид к;арор ёфтааст. Муаллиф зимни бозбинй аз бунёди феълз^ои нави сохтаву таркибй, аз мавк;еи пешвандз^ои сермаз^сули феълсози бар-, дар-, (андар-), боз-, фуру(д) сухан ба миён овардааст (58,13; 59,139-146;).

Дар китоби Б.Сиёев «Очерк дойр ба таърихи феъли забони адабии то^ик» (138,47) феълх,ои давраи нави инкишофи забон^ои эронй дар такя ба осори забони дарй, аз чумла бе^тарин намунаи шох;корих,ои асри X «Таърихи Табарй»-и Балъамй шарх, ёфтаанд. Кушиши ин мух.а^к.ик; дар шинохти феълх>ои содда, сохтаву таркибй, феъл^ои мустак,ил, ёвар, якмаъно хеле ^олиб мебошад. Мух^им он аст, ки у маънии мухталифи феъл^оро як ба як нишон додааст.

Маводи цадимаи марбут ба фасли феъл дар рисолаи Д.Саймиддинов «Вожаномаи феъл^ои пах;лавй» (133; 134;) аз руи матнх,ои забони пах,лавй фаро^ам омадааст. Дар он 855 феъл, аз чумла 658 феъли содда, хеле дацик; баррасй шуда, аз руи ифодаи маънй дар матнх,о шарх^ ёфтаанд, ки микдори маънох^ояшон гуногун аст. Мушохдда^о нишон медих,анд, ки феъл^ои давраи миёнаи инкишофи забонх,ои эронй аз феыщои забони муосири то^ик аз ч;их,ати маъно тафовути муайян доранд.

Д.Саймиддинов перомуни сохтори феъл^ои форсии давраи миёна, фарк;и байни системаи феъл дар ду давраи инкишофи забон - азди бостон ва миёна, ба вучуд омадани феъл^ои соддаи форсии миёна аз феъл^ои дорой пешванди форсии цадим ибрози андеша намудааст. Аз тадк;ик;оти муаллиф чунин хулоса бармеояд, ки аз нигох^и сохтор аксари феъл^ои форсии давраи миёнаро феълх,ои содда ташкил медих.анд. Мавсуф феъл^ои навъи мазкурро аз лих^ози маъно ба гурухдои гуногун тасниф намудааст. Аз цабили феъл^ои х>аракат, амал, х,олат ва монанди инх;о (133, 3; 134, 2632).

К,обили ёдоварист, ки дар чанд соли охир му^аеди^они то^ик дар баробари омузиши хусусиятх^ои лугавии феъл оид ба этимологияи феълх,ои алох^ида, сайри таърихй ва мансубияти онх>о ба забонх,ои гуногун андеша^ои ч°либи диктат баён кардаанд. Аз ч,умла, Б. Алиев дар натирай тах1лили феълх>ои соддаи «Гаршосбнома»-и Асадии Туей ба хулосае омадааст, ки «феъл^ои содда дар ин давра аз нигох^и маъно аслан тагйир

наёфта, дар бештари маврид^о маънои бунёдии худро нигох, доштаанд...» (29,10).

Як к;исм аз мак;ола^ои А. Х,асанов ба тадк,ик;у та^к,ик;и тах,аввулоти маъноии феъл^о бахшида шудаанд. У дар заминаи осори суханварони адабиёти классикии форсии то^икй нишон медщад, ки феъли «шудан» тобишх,ои гуногуни маъноиро ифода мекунад. Ба ак;идаи у, «Гузариши ин унсури классикй (шудан- М.Т.) ба цатори феъл^ои ёвар аз охирх,ои давраи миёнаи инкишофи забон^ои эронй ofo3 гардида, баъдтар дар баъзе забощои эронй, аз чумла точ,икй, вазифаи грамматикй табиати лексикии калимаи мазкурро хурда, феъли номбурда танх,о функсияи ёварро ба узда гирифтааст» (159,30-34). Аз ишора^ои А.Х,асанов бармеояд, ки феъли «шудан» дар к,арни 1Х-Х ва ибтидои асри XX беш аз 15-20 маъниро ифода мекард (159, 31).

Корбурди феъл дар забони осори классикй вижаги^ои худро дорад, ки он таваччу^и Як гуру^и калони олимони забоншиносро ба худ намудааст. Дар ин цо зикр намудани рисола^ои номзадии Р.А.Усмонов дар бораи лексикаи феълии «Маснавии маънавй»-и Ч,алолуддини Румй (146) ва М.Ма^мудчонова оид ба истифодаи феъли ёвари «шудан» дар «Шо^нома»-и Фирдавсй (88) хеле бамаврид аст.

Бояд тазаккур дод, ки перомуни вижагщои лугати феъли осори суханварони адабиёти классикии форсии то^икй донишмандони хорич,й низ ибрози назар кардаанд. Чунончи, Парвиз Нотили Хонларй оид ба сохтори феъл ва вазифаю тобиш^ои маъноии он фикр^ои чолиб баён кардааст (155,34-65).

Му^аммад Х,усайни Яман - олими афгон дар мавриди вижагих,ои лугати феълх,ои «Х,удуду-л-олам», бахусус тобшщои маъноии феъл^ои афтидан, рафтан, кушодан, гирифтан, хестан, кашидан, дидан ва Fafipa изгори андеша карда, сабаби ба маъно^ои мухталиф омадани ин феъл^оро ба таври зер шар^ меди^ад: «Иллат он аст, ки чун асари «Х,удуду-л-олам»

асари инкишофу такомули забонамон будааст, аз ин калимах,ои мутародиф афзоиш наёфта буд ва аз чониби дигар, калима^ои арабй ^ануз дар ин забон ба сурати, густурда ворид нашуда буд, то дар мавориди лозим аз он^о истифода мегардид, бинобар он як феъл бо истеъмоли пешинах,ои мушаххас ва баъзан пешинах.ои муайян маъно^ои мухталиф гирифтааст» (177,48).

Масъуд К,осимй - донишманди эронй дар хусуси вижагщои лугавию калимасозии осори даврони аввали инкишофи забони форсии дарй, аз Чумла феъл^о, андешаронй кардааст (78,8-25).

Дар як силсила асар^о хусусият^ои лугавии феъл дар гуипдои ма^алй низ мавриди омузиш к;арор гирифтаанд. Чунон