автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Модальные конструкции глагола в современном казахском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Модальные конструкции глагола в современном казахском языке"

КАЗДСГАН респувликасн білім микисгрлігі

ДБАЙ АТННДАГУ АЛМАТИ МЕШІЕКЕТТІК УНІВЕРСИТЕТІ

Колжазба кукмнд*

» А Ц[ А Д й Л 0 В КАЙРАТ АОЛБЕКШ

К.83ІРГІ КАЗАК ТІЛІНДЕГІ ЕПСГІКГІН МОДАЛЬДВД КУРНЛНМДАРН

, ' '

10.02.02. - кззаі^ тілі

$илология гилдадарнянч кандидати гшгдаи дзревесін алу тшін даЯьіндалган дяссертацяяннн

АВТОРЕФЕРАТИ

$ШШ| , 1996 ІШГ

К\мыс Абай атындагы Алматы мемл;:кзттік уни*>ерситетініц кязіргі казак тілі кэфэдрасындя оркндалды.

Гылши кетекпті

- Казахстан Республикаск екбек сіцірген гыхш кайраткері,филология гылымдари- ,

нкц докторы,профессор Н.СРАЛБАНЗА

.Ресми огтпоненттер

- Казахстан Республикасы ецбек сінірген '

гылым кайраткері,филология гылкмдарьь

нкн, докторы, профессор АДАЛНБАЕВА

- филология гылымдоркныц кандидаты,

доцент . А.АЛДАП!ЕЯА

’ Кетекга уйьм .

- Казахстан Республикасы. Гыльм Министрлігі - ТГА-нын Ахмат Бяйтурсыноп ятындагы Тіл білімі институты.

Диссертация 1996 жылдац "Л-?" .сагят /ЯІГ. Абай

атындагы Алматы мемлекеттік университет! жянкндагы филология гылымдарыныч докторы гылыми дэрежесхн алу ушін диссертация цоргайтын Д.14.05.04. мамандяндарылган кензстін мезйлісінде коргалады. / 480100,Алматы кЕлаеы.Достык дзцгылы,13 / .

Диссерташямен Абай атындагы Алматы мемлекеттхк универси-тетінгц кітапханасьінда танысуга болада.

Автореферат 1996 нылдын " ”................таратылда.

Мамандандырылган кецестіи гылыми хаттысы,филология гылшдарыныц

докторы

Зерттеудхн езект!л1г1. Турк! ттлдерхнде модальдыя гятего-риянын теориялык бастауляры бар. Етгак кязхргг уакъггка дей!н модалъднлык мэселес£иде турк{?ануда гылкми п1ктрге неНздзлгеи тесриялык тужркм ЖОК-^аЛЛЫ ттЛ б£л1М1НЛеГТ С:>Я!СГК,ТГрГГТЯНуДЯ. да модаль дягак яенгнде ттрлх иезкарастяр мен кэрэма-царсн пт- . хтрлер бар. Модальдак магнна тхлде модальднк курнлымдяр / коне-? трук'.гияляр / аркклы да берхлей деген пхгар турххтануда да кеп-тен берг айтылда келедг. Мундай йкхрлер казак т1л1ндег1 етхс-тхкттч модальдак курнлымдаруна байланкеты да айтылган.Б1ркатар ттрк1 т{лдер1ндэ етгеггктгн мслальдык курылнмдарчннн магыналык-Ккэметг аиыкталгэн. Ал казак, ттл бглгм}нде оный табигаты толкц---тай апклмяган.Атап айтканда,онин курылксы,бхлд^ретхн магннасы-нын турлер:!:,он-нч баска магыналармен скйымяылыгм энккталмаган. 9э1не уксяс баска тхлйк кубылчетармен аракзтынесы,уксастыгы мен ерекиел1г! не белгхс{з. Етхсттктхн модальдык курмльтмдарынын табигатыяа функпионалд^-семантикалнк аслектгде кярау тгрк^тлну-да улкен орын алып отыр.Мундяй талпьтныстар казак тхл бхлхмхнде .. де болганымен.алт де жет}лдгре тусудг кажет етедг.Етгетгкт*ц мо-даяьдык курылдадарьгн зерттеу казак тгл <5}л1м!Ыдег{ модальдылык • теоркясына вз улестн косатьшы cвзeiзЛ’iл$^.7fздэ жкх колданыяатын етхст^кт^н модальдак курылымдарынкц арнайы эерттелмеу!,бул мэ-■ селентп эл! гылши жяггмтн таппауына акелхп отыр. Бул яагдяйлар енбектгн зерттеу обьектхсхн^ езектг^гхнв дэлел, ..

Зерттеу обьем^е^ ЕтгстЬстгн модальдак курылкмдары рет{н-да алынган тулгалар: туйык ет1ст!к пен модель сеэ т!ркес* / -у. керек т.б.. / , еехмл© мен модаль сея т£ркее£ / -ган еиякты т.б./, шаргты райлы вт1стхк пен модаль евз т!ркее{ / -са кервк / туйык ет!Ст{к пен модаль еез жене квмеюй ет{ст{к т!рквс^ /- у керек ед* т.б. / , туйык ет*ст*к пен модяль сва *эне демеул^гк

гшау тіркесі / - у керек кой т.б. / , есхмгае мен модаль сез жене пала у тіркесі / -ган болар-ау т.б. / , шартты райлы етістік пен модаль сез жане ксмекіст етістік тіркесі / -са керек, еді /.

Зерттеудхц максаты. Казіргі к»-эак тіліндегі модальдак категориям катысты єтгетіктіц модальдак; курылымдарынед / кыскаша ЕМК / кегін аныктау,курылысын магыналык; кураадн аныкгау.Бул иэ-селелер сешімін табу ■№Ін,алдкмкзга тємендегідей міндеттер кой-ылды: ' ' - -

1. ЕМК-нын теориялык нєгізін аныктау; .

2. ЕМК-нын єзіндік белгілерін аныктау; ' .

3. ЕМК-нъщ морфемді к курам^х^рилысын аныкгау; -

4. ЕЩ-ныц модельдерін аныкгау; .

5. ЕЭД мен ЕАФ-ткн / етістіктік-аналитикалык формасынын / яра--кятыняенн аныкгау;

6. ЕМК-нкч магыналык ерекшелігін аныкгау; -

7. ЕМКг-ныц магыналык тобын аныкгау; , ' ' .

8. ЕМК-ныц білдірзтін магкнасынын баска магыналармен сыйымдалы-

гын аныкгау; ,, ’ .

Зерттеудхн материалы. Казак; херяемсез теберлерініц ш-гармалары,аударыа, гмими жарйяланіаі,етгнде лікті баспасез беттері-нен алкяды. Уш мыд мысал теріліп,талдауга ттсті. ...

Зерттеу вдістері.Гылыми сипаттама едісі,мор$емдік тал-дау.салыстыру едістері, сондай-ак, кокпсненттік анализ адісі хол-данылду.Зерттеу синхрониялых тургыдан жгргізілді. Кажеттілігіне карай диагрониялыц едіс те холдэнклды. . -

Зерттеудіч адхстаккмдик ивгізі. Галымдардач тіл мен. ойлву-дып бірлігі,таннм жане бейнелеу теориясы.тхлдгк нускалярдан в»-., ара баЯланысы жвніндз айткан їеориялнк пайкмда,улара мен пікірле-рі болып табылады.

Зерттеудхи теориялык моедзы. Казах тіл біліміндегі »энг туркітанудагн модальдалык мзсвяесінін теорулсына ез тлесін досады, кодальлилык категоряясыньщ тесриясын аяыхтяуга квмєктеседі Казак тхліздзгі модальдак; магананнц берглу ?о-*.дятет-гкп танылуы-ныц аумагнн кенеї'теді,медальках к,уркют<дардкц теоркялых негізгн язсайда. .

Зерттеудіц гтрактикалнх манкзы. Казіргі казак; тілі мій морфо-: логия се'пскнан овуяых жазуда буя гылши енбйктіч пайдалы бота-» ры аныГч.Когаргы оку орнндаркнда казак ті ліній морфология саласи-нан лекция дайындауда омы колданугя боладн. . .

Зерттеудхи гклнми яан,а.'!ыгы. Казак тіл Сілімінде ЕМК-лар эя-гаш рэт ез ал дана *еке зерттеу обьектісі ретінд* арняйк караяды. Зерттеу барыскндз ЕМК-кыч теориялых не?ізі,турдаїісн,магуналик курямы знккталдн.Етїетіктїч модвльднх курнлимдарннын магыналары мен ренктеріне теориятак гъглкмк сипаттама бертлтп.теоркялык ту-* таркмдзр жасалды. ЕЖт-нын єзіндік белгілері керсетілді. Морфем-дік курамына баЯланысты турлі модзльдері барлыгн аЯхкндалдн. ЕМК-нмц сянониуияси мен омояимиясшыц барлыга айкнндалдн. ВЩ- . нкн баска ТЇЛДІК хубылыстаркен сыйивдылнгы кєрсйтілді,делелденді, ЕМК білдіретін модальдак магынанвд райямх магдаадан баска еяен-. діті хврсетглдг.Етістіятіч модальдак; курулкмдарыныц тілдхк взін-дік хубылысы екені далелкеніп,онед морфемдік жэне магыналык ку-рамы алгапг рет гылдаи шашімхн тапты. , . ' ' . ..

Коргауга усыныягая теоркялнк туянрымдар «І. ЕМК - туркі тія-деріндз »зне казак тілінде єзіндік кубы лыс. 2., 5Щ - тілдягі мо-дальднк магына білдірудін бір жоли. -3. Морфемдік курдмы яагниан алнп Караганда,казак тіліндегі ЕМК -ннч біркеше єзіндік модель-дері бар. 4. ВІК мен ЕА.$-тнк уксастык *эне айырматаншк яактары бар. 5. ЕМК білдіретін модальдак магынаиын кураг/ы алуан ттрлі .

• - б -

ЕЩ-нын синонкмиялык жэне омонимияль'к ерекгоеліктері бар.7.ЕЩ білдіретін магкна райлык магынадан баска. 8. ЕМК тілдіч баска кубыянстарь’мен сеэ курашнда сыйь-са алады. ..

Зерттеу жумыскнын жарияланкмы.Зерттеу жумыскнкч нэтигелер-ініц мазмуны 1991,1992,1903,1994,1995,1996 талдары А бай атын-дягы Алматы мемлекоттік унилерситетінде еткен гклыми-теориялык конференцияларда баяндалып, талдоьды. Тгрлі гылкми жинакгарда терт макала жарык керді. ■ - . . ..

Зерттеу жумкскныц курылкмы. Диссертация кіріспеден.ект те-, раудан жэкэ корытындадан турада. Сонкнда пайдяланылган эдебиет-тердік тізімі берілген. . / , . ..

. Бірінші тарау " Етістгктіц модальдык курыльгмдяркнын те опия-лык негіздері"деп атялпди., Бул тарау терт тярмактан турада. .

І.І. Етістіктін модальдкк; курклымдярынын зерттялуі женінде. Тіл білімінде турлі кезкярастар мен кзрямя-карсы пікірлерге ие, тіл зерттеугтгглергніц назаркч ерекие аудярыл отырглн масэлелер-ДІЙ бірі - мсдальдалкк меселесі, Бул кенінде тілдагі модальде-льіГч меселесї!) ар кырынан козгоган коптеген зерттєулєр яарьікка .. шыктк.Атап айткандя,академик В .В .Виноградом, И.П .Распопоа ,Т ,П .Лом-тев,Г.А.Золотова,Н.Ю.Шведова,В.В.Бондаренко,Т.Н.Дегаериепа, .

Г -В .Колшанский ,В.З .Панфилов, Е. И.Убрятон а, Е. Н .Коркина, Н.Г. Ага-заде,М.Р .Федотов ,Ф.А.Анг’ели,М.В.Зайнуллин,Д.Г.Тумяшеяа,Н.Е.Пе;* тров ,Р .Г .Сибагаточ, А .Нскаков, Е Данпейісоп, А .Нурмахзнова, 0 .Те-легенов,Н.Оралбаеая,Г.Недеточа т.б. галымдардац зер?теулері оган далел. . •

. Модальдык магына тілде турлі яолдар аркылы берхледх.Солар» дын бірі - модальдак мягкнаньщ тілде етістіктіц модяльдкк кури-лнмдары аргалы берілуі. ЕМК-ныч модальдык мягыня біг діру кыэ -

иетіие алгаи.арняйы назар вударган академия В.В.Виноградов бола-г~ тын. Ол модальдылнкгы синтаксиеке байлэнысты карастырганымен, .. оннн морфологияльак кыриня да зер сала отырш,морфологкялн»с тур-гвдан модальдац ыагкнаннч берілу жолына тая; жзие рай тулгаларыи згАТиузду.Етістіктін модальдыц формалары мен конструкотялары же-. нікдйгі мэселе сейлемніч модальдаи; типтерін аныкгау чгигін аса іса-і хет екейдігін айтты.*’ Оныц дал осы пікірін кейіннен Г.В.Кодтия-ский,А.И.Островская,Н.В.Бондаренко сында галшдар цолдада. .

Модальдык магынатн ЕЖ аркцлы берілуі - туркі тілдеріне да тан зачдалык. Тіл двректерін функционалдо-семантикалн* аспекті тургвсыван карауга тгркі тілдерін зерттеупілврдіп катысы архилы. -ЕМК-ныч модальдак магына білдіру кузметі женіиде арнайн ятргізія-ген зерттеулер де онша квп емес. Етістіктіч модальдыг, курияымдары квбіне грамматиканмч баска мзселелвріне байланысты царалып кеяді. Мэселен,А.Н.Кононов взбек тіліндегі - са к е р а к тіркесініч болжал, борииим к е р а к тіркесініч міндеттіліяті бія-діретіндігін айткаи бояатнн. Н.К.Дмитриев,К.М.Мусаев,Ф.І6еупов

1. Виноградов В.В. О категории модальности и модальных словах в • русском языке. // Избранные труда,исследование по русской грамматике. Москва,1975,с.62.

2. Колшанский Г .В. К вопросу содержании языковой категория модаль-

ности. ВЯ.,№1.Москва,І9бІ,с.8Єї Островская А.И, Уровни иодаяь -НОСТИ В сложноподчиненном предложении С ПОСТПОЗИТИВНІЙ! кзьяени-тельным придаточным. // Функциональный анализ грамматических категории я единиц. Сборник научных трудов. Ленинград, 1976,с. 117; Бондаренко Н.В. Вида модальных значении и их выражение в явике. Автореф.диссерт.канд.филол.наук. Москва, 1977,с.Г7. •

3. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка, Москва,1960,с.397.

. . - 8 - . - -т.б. гагамдар да вэ ецбектергнде ЕМК-нын мягыналык кнзметіне га-

Т

на назар аударды. Ал Е.И.Убрятояа.М.Р.ФеДотояД.В.Зайнуллин, ..

Е.Н.ГТетроя ,Д.Г.Тумэтава сынды галымдар ЕМКг-га модяльдылыкка бяй-

2

ланысты арнайы назар аударган. Э.В.Сеяортян ттркі тілдеріндагі бол сєзініц модальдык магына білдіру ккаадеті кене ттркі жяэ-

О

ба ескерткіптгеріне дейтн квлыптас^ан деген ой айтада, А.Нурма-ханова.Г.Медетова яэне тагы баска галымдар модальдылых маселесін тгркі тілдері бойынЕа,салыстырмалы ттрдя зерттеді. Г.Медетова . біз ШК-га катккзган біркатар курылымдарды болжал модальдалыгы.-. ныц кврсеткіттері ретінде таныган.^

ЕЩ-кы Н.Оралбвева мен М.В.Зайнуллин сезформага жаткызды.®-Бірак онкц свзформанын кай тгріне жататындыгы айкындалмаган.Сон-дакган темендегідей ттрлі. терминдермен айтылуда: аналитика лык конструкция,вналитикалы модальдак конструкция,модальдык форме, модальдак тіркес т.б. . .

Казак галымдары модальдылык маселесіие 1917 шлдчн кейін га-

на зер салда.Мэсэлен,сейлеуиініц квзкарасындагы мун,бол*ял мв--гыналарыныч рай тулгяляры аркклы берілетіндігі женіндегі малі-

1. Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка.Москяя-Ленинград,

1940,с.Ю9; Мусаеч К. Грамматика караимского языкя.Москяя,19б4, с. 293 и др. . '

2. Убрятова Е.И. Модальные слова в якутском языке. // Исследова-

ние по синтаксису якутского языка. Москчя-Ленингряд,1950 и др.

3„ Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков.Москва, 1978,с. 187-188.

4. Медетова Г. Модальность предположения и средства ее выражения в тюркских языках.Автореф.диссерт.канд.филол.наук.Алма-Ата,1982, сЛО.

5. Калыбаева А.,Оралбаева Н. Казіргі казак тілініц морфемалар жтйесі. Алматы,1936,175 б. яэне баскрлар.

5 - . . .

. т

мет Ахмет Бчйтурсуноптвд ечбегіндг кездеседі. ЕМК тілзегі ана-литикялык кубылыскя жатады, Ссндккган ол теориялык баетяуын про-

р

фессор К.Жубяночткн курд“лі етхстік жайиндагы зерттеуінен влад». Булардын жолын куут казак галымдары ЕМК-ныч табигятынп взге из-селелерге байлянысты кеціл белят. Мэселен,С.Аманжолов,Н.Сауран-бчеч,М.Балякаев,И.Маманоэ,О.Телегеноя,Х.Нвталиева,Э.Болганба<?в, К.Иаіноятар ечбегінде модаль свздер мен ЕЩ-ныч кнзметі жайында. турлі ой~пікірлер айтылды. К.Иаденов £Щ арцылы берілетін магина-ны райлык магкнага жаткызды. Иандагында.ЕМК рай керсеткіші бола алмайды. Ойткені райдыч негізгі магынасы - я^мылдвч шидык емір- . ге катысы.^ Ал КМК кимылдач вяндак емірге кдтисьі жвніндегі субьек-тінін квэкарасин білдіреді. Рас,райда модальдак; рекк кдббаттаса білінеді,бірак ол субьектінін квэк,ярасын білдіре алатын дечгейде емес. Казак тіл білімінде ЕМК-ннч табигатына модальднлыцка бай- .. л пнисты арнайы зер салыл, онки магыналык ккзметі туралы пікір біл-. діргендер - Е.Жанпейісои пен О.Телегенст болдо. А.Нскахов онм рай-мен бай/аныстыра карады. ' Бул яйтнлгандар туряітанудп да,казак

1. ЕйЯтурсыноч А, Тіл таглнмч.Алматы,1992,243 б. "

2. Жубвноп К. Казак тілі жвніндагі зерттеулер. Алмати, 1966,7688 б. ' - "

3. Иіцянов К. Повелительное и желательное наклонение « современ-

ном казахском языке.Автореф.диссерт.канд.филол.наук.Алма-Ата , 1963, с.И. -

4. Оралбоева Н. Модаль магыналы аналитикалнк формакттар. // Ка-

зак тілі жэне здебиеті масезвяері / жинак /, УІП тшгук. Алмати, 1971,56 б. '

5. Канпейісов Е. Модальные слова в современном казахском языке.' Автореф.диссерт.канд.филол.наук. Алма-Ата,1958; Тулегенов У.Сое-тавные сказуемое в современном казахском яэикв, // Уч.запис.

Каз ГУ, язык и литература,том ХХХІУ, вып. 3. Алма-Ата» 1958;

Некаков А. Кдзіргі казак тілі.Морфология.Алматы,1991,313 б.

. - то - .

тіл біліміняв де ЕМК табигатыя танудыч галымдяр наэярынян тыс Калмагандыгын кврсетеді. .

1.2. Вгістіггіц модальдак курылымдары. Ттркі тілдерінде етістіктіц модяльдак курылымдары / конструкпиялары / ретінде . тур лі тілдік пубылыстар каральш апгр. Мэселен,чуваш тілінде мо-дальдык курылшга кимкд есімі «єн модяль сез /. - ни + кирлв /, еісмие мвн кемекші етістіх / -ас/-се + пул І сняктн тіркестер татщзылган.1 М.В.Зайнуллин модальдык курылык ретінда -ерга к » р Э к , ырга'тейеш,-п бу і , - * р г а б у -

лпр.-иацсв инв ,-ирга тор т.б. тулгалардн

2

царастарган. Иундай деректерді модальдалык*& байланысты басид да внбектердйн келтіруге болар ext, Дегенмен ол енбектеряв де. модальдак КїРнлимтщ взіндік табигаты толы* аталмаган. Негізі-нен оныч модальдак магына білдіру кмзметіне кеділ бвлінгвн...

Віз BJK-ны «орфемдік курамы мен ыагыналык кьяметі турак-танган ЕАФ сияісгн тілдік кубцлые ретінде карастырып отырмыз.-Оныя взіндік себептері де бар. ЇЩ катарнна кязіргі казак ті-ліндагі колдяныста бар - у керек,-ган сижу, ты,

- с а кврвк, - у га б оіа *н - у'дв квр в.к ,

-ган юыгар-ау.-уга тиіс сияк*ы,-.У кврек е.к е н , > у у м г и к і н в м е с , - у кврвк в д і сиякгы курылымдарды жаткыэдыц. Булардыц ігоіндегі -сп не-рек,-у кяж«т.-у кгшкін.-уга тиіс курылымдарын профессор Н.Орал-баева ЕАФ-тардын кзгарцнда караган. Оннц.себвбі,ЕЩ-нкн бойын-да ЕАФ-ца тцсас белгілердін барлыгынанбзлса кврег. Кезінвв

1. Федотов М.Р. Средства выражения модальности в чувашской языке.Чебоксари, 1963,с.І00-ІІ4. '

2. Зайнуллин М.В.Функционально-семантическая категория модальности в современном башкирском языке.Автореф.канд.филол.наук. Алма-Ата»1988,с.27,41.

Ы.Р.Федотов ЕМК-ны аналуггикалн модальвы* курылш /конструкция/ деп атаган, Сол аналитккалн модальдыг; к,урылкмга бврген сипатта-м в сын да ол оны б{ртутас курылъш рет!ндэ нррастыра отырып,ат*ет1к пен мо дань сва т!ркес:Ывн модальвык магнна туш дя йтдаын, о л магния аналитихалм иодальдык курмлымг компоненттвр!:н1н Яврбвс колда-. нылгандагы табигвтына еай квлмейт1н1н, к;урылшдяг« магына оннц КУ-рямындагы ялемвнттврйн тыгыз б{рл1г1нен врбгг^н.аналитнкалы-модальдык курылым модальдылыкгын турахтанган курылымы болнп та-, бы лятынын, модальдыг; дурылым «длпында свйлемн!ц баяндауышынын К1Р-рвмында жумсалятындагсж айтады.* Бул п1:к*рд1н казак т1л4ндеН: ЕМК-гя да катысы бар. Мэселэн, Жазушы кайгнрса ^йгурмп.юглсе кт-лу керек / М.Дулауоч /. деген свйлемдег{ - у к е р.е г цурыл»-мн субъект кеакарасындагы мгндэтт1л1Ю^ 01лд4ред1. - у к е р в к КУрЫЛЫМЫНЫН курямшдагы туйык; ет!ст1к пен модаль Свэ ДврбвС ЦОЛ-дани лганда,ы!ндетт!л!к иагына б}лдДре алмайда. М*ндетт1л1к мо-дальдалыгыиын керсвтк!ш1 болу тпйн,туйык eтfeтlк пен к е р е К модаль свз{ б{р~б{р:Ыбн т1рквс!п,»сурылым тYзyf тарт. Ирак бул эа»да1лил; барлык; НЩ-ларру камти бермейд1.Маселвн, «тмкИя модаль сез! дербес к;олдвныл ганда да,туйык вт{ст1кпен »1рквс1п .. б*р курылым туагенда да б{р гана болжал мо дал ьд«лнгыныи квреет-к4птгвр1 болада. ЕМК - ЕАФ сиякты т^дег! аналитизм эаняылыгыныч жеи^сК ЕАФ-тъщ к;алоттасуы оныч КУР^^ынДагы морфемалардан же ка . колданылгандагы магынасынан айнрнлш,»алпы бхр магннага,б{р кыз-

р

метке кеиутмен байланысты. ШК-ннч да калдатасун осыган уксас. ЕМК б!лйрет4н модальдык магына оный курамындагы морфемалардан

1.Федотов М.Р. Средства выражения модальности я чувашском явыкв.

Чебоксары,1963,с.101. '

2. Оралбаева Н. Кааак тШндегх ет*ст1:кт1:н аналитикалык формант-тарнныц курнлысы мен магынасы. Алматы, 1979,4? б.

тыгыз бірлігінен туындайда. Муидай модаль магына білліретін кер-^ сеткіштервІН магынасы вте туракти,тіля0абдгн калдатаскан.* ЕЖ курамынын ту?акгануы,онын тарихи даму жолынан еггкендігінін нв-тижесі болса керек. бйткені В.М.Жирмунский вналитикалы модаль _ #ормалардын тілдін тардаси дамуы натияесінде калыптаскандыгын айр

тад;і . ЕМК курамындагы морфемялардын орнынын беріктігіне карай ЕАФ-к;а уксап отырада. Мысалы: Кадиша окыган айв л болса кервк / Ж.Аймауытов /. Жаграфия октгканда.туган ауылцан бастау керек / М.Жумабаев /. Бул свйлемлердагі баяндауывтар курямындагы -са керек.- у керек курылымдарынын курамындагы морфемалярдын орны туракты.ЕМК толык мкгыналы втістікке косылганда.оган тутас бір магына устейді. Мыселы: Акгяйлактын вркетіндегі тік-тік таудац. бясында бір кун туатын свкілді / Г.Мусірепо* /. дёген сейлемде--гі - атын секілді курылкмы взі жялганган свзге болжял магына ус-теп тур. Толык мягыналы свзге тугае бір магына устеу кнзметі *я-гынян ЕМК тілдегі курамы,магынасы турактянган взге гряммятикялык керсеткіаггерге уксайды. Мэселен, жіктік жялгауы жактык,шак квр-свткіші шакгык.рай кврсеткіші райлык магына устейтіндігі сиякты, ЕМК да езі жалганган свзге модальдык магына устеу кнзметін атка-рады. .

Модаль сёздэр курылым жасарда кез келген етістікпен тіркес-ке тусє бврмейдг.Тулга тацдайды.Мэселен, тиіс модаль свзі . есімтемен тіркеспейді,ал уксайды модаль свзі туйык етістікпен тіркеспейді. Тиіс модаль свзі барыс свптікті туйык . етістікпен їірквсіп,НЩ жасаса , уксайды модаль свзі ба-

1. Оралбаева Н. Кдзіргі казак тіліндегі етістіктін аналитикалык

форманттары. Алматы,1975,117 б. ■

2. Жирмунский В.М. Об аналитических конструкциях // Аналитические конструкции в языках различных типов.Москагь-Ленингряд,1965, с. 35.

- ІЗ -

рис септікті есімтемен тіркесіп кдна еМК, жасайди. Бул нЙтнлган-дар РЩ-нед курамн мен магыналык жагшян(Туряк?янт,эбден кдлш-тяск;йн тілдік цубылыс екендігін білдірвді. ЕЖ-нвд турактшшгы -оныч тто молйльяері / ~ у кереи т.б. / мен таяау,кбмекті етістік-т«р еевбінен курпеленгеи модальдерінЬ* / - у керек кой,- у керак еді гой т.б. / барлыгына бірдей орган; зяняшик, болнп ‘габиладн. .. Мысялы: Булай болгянда,осы яаылн эдвттерден нутылудцц айласын із-дву керек / Взкарім /. Эдебиет езі де сезімнін еаласымен келарі -ке рек кой / Г.Мусірепов /. Бул сейлемдердвгі - у я е р в к ЯТ~ рылыми мвн - у кервк кой курнлымыяын эркайсысмшц езіяв тэн морфемдік я^рамы мен білдірвтін оіртутас ыагынаск бар. Екі морфем ми -у к в р е к к;урш:ыми каяеттілік ренкті міндетті-. ЛІКТІ бІЛДІрев.УШ морфемалы - у кврек ^ О й КТР«'',«МЫ їу-жырым ренкті міндеттілікті білдірвді. Муныц езі бул екі я^рылыады свйлвуші екі иаксатта колданатындягмн бай^атада. Сондактан бул ■ вкі куры им бірін-бірі алнастыра алмайда. Бул - НЩ тураКї ылыгы-нын тагн бір Д5лелі. ..

ЕМК тоіпік, иагыналы свзгв *алганатындн?ган,омнп «тістік ку-рамынан алаткн орнын аныцтау кажвттілігі туындайды. ЕМК модель-; дыи; катвгорияньщ баска кврсеткігогері / -а ал т.б, / сияхтн,нвгі-зінен кимылдай ету сипати категоричен»ыц керсвтісіштврінвя сон турады. Сондай-ак ,,етіетік ттбіріне тікелей де тірквея бервді. Мысалн: Осы жердэ айта кетуім карех / С.Квбеев /. Еявмвс виді одан біржолата кутылдам двп куанып жгрген шыгат) / З .Кекілбаев. /. Міне,біздін осн квзді пайдаланда калуымыэ квивт/ К.Салгврин /. ..

Бул сейлемдердегі -уіикврвк,-ген т « г а р у и-мыз к а * . е т курылыыдары - а к е т , - ы п *тр , - н.п кал сиякгн пимылдыч вту сипаты категориясыныц керсвткіштері-

- м -

нен сон TYP. Ал, Ру расімін.адатшнк яолмн аякка басцан екі жас. та влімге гасі ду ге тиіс / М.Магауин /. Оган,меніцте,Еееноятвн горі Бисвнов калінкірвйтін сиякти / З.Кекілбаея /.деген свЯлемдер-дегі - у г а » ц і с , - й т і н с и я * т u курнлдадар ки-ммлдан вту сипати катвгорнясннад кврсвткіюгері жоц втістік тт- . бірлеріне тіквлей тірквсквн. Бул айтилгаядар ЕМН-ннч втістік кт~ рамьінан алатин орнмн аниктайда.

ЕЩ свйлемиіч баяндаумшиннн курамннда турнп хана,модальдак магнна білдіреді. . ..

Іогарнда козгалган жайттар етістіктін модпльдак курнлшда-» рнннн ваіна» тілдік кубшгке ретіндегі мннадай белгілврініц бар-лкгин айхнндайда: . •

1. ЕМК аркнлн субьектінін кимнл-арекеттіч акикят-шннднккя кятн-

насн яеніндегі квзкярасн білінеді. .

2. ЕМК-ннч курямнндягн морфемалардан тнгьіз бірлігінвн модяльднк

магмна тунндайда. , -

3. ЕМК білліретін модальднк магнна.оннн курямундяги иорфемяляр-днн Пєрбес врлданнлгандаги табигатнна тнвиі сайкес келе бермей-Ді.

4. БЯК-ньщ морфемяік nYPa**M турахтанган,взгертуге квнбейді.

б. Ш<гньщ йлдіретін магинасн туракталган.Зрбір EMK-нкц взіне тан магнналнн; кьізметі бар.

6. взгв грвкматикалнк; кврсеткіиггвр сиякгм ЕМК да взі жалганган свзгв тугас бір магнна тгствйді.

7. ЕМК кїремнндагн модель свздер тулга тавдайда,олар кез келген етіетікке тіркесіп ЕМК жасай алиайдн.

8. EWK модель категорияснннч взгв керсеткіотері сияктн,втістік ц^рамннда кимнлднц вту сипати категориясннмн керсеткігогерінен

СОИ турады,ол яок жерде свздін тубіріне тіквлей ТІрКвСвИІ.

9. ЕЩ модяльвык мягынаяы так свйлемнін баяндаудаынвд курамында турш щнл білдіреді.

1,3. Етістіктіц модяльднк курнлкмдаршшн кТрильісн.Казіргі казан; тіліндагі EJ/K-лар курылмсн иагынан алуан ггрлі .Бір-бірінвн «урмлксы.магыналык ішзмвті жагынан взгетвленіп отьгратын модель-дерге бай.Модельдврдіч курылысын керсету ти!н,онын кураиннда*-** морфемалар твмендегідай тарттн белгілер аркылы кврсетілді : .

Т - туйык втістік, Е - есімте, М - модаль свз, КЕ - кемекяі втіе-тік, MID - модяльдык шлау, БС - барыс септігі, ЖС - жатые свпті-гі, Ж - жіхтік зялгаун, ТЖ ~ тауелдік ЯЮЛГПУЫ, КЯ - кетггік жял-гаум. -

ЕМК курылысы туркі тілвярінде ярняйы эерттелмеген. Казяк тіл білімінде профессор Н.Оралбяеяя біркятяр ЕМК-лярда тпт мор-фемалы ЕДФ-тарднн квтарынп жаткнзгянЛ Віз ЕМК-лардн курямнндагы морфемалярднц сеныня байланысты тертке белдік. Екі морфемалы ЕМК-ляр ігатей утл турлі модельден туряда; I. Т - М; - у нервк,

- у цажет т.б.Мысалы: Калайда адам игрегіндегі сол берішті жум-сарт.у керек / К.Мумаділов /, 2. Е - М : -ган сиякты,-атш кврі-неді т.б. Мысялы: вз кугоін меливрлей алмай турган сиякты / О.Збіл-даев /. 3. Ш - М : -са херек. Мысялы: 9мхрдін езінен алынгаи енеге кашанда врендерді ерге бает пев кервк / Б.Нбмрайымоп /.

Yro морфемалы Е*1К-лв.р хпггей тогыз турлі иодельдвн туряда.: Олар : ТО - Ч, Е - V38, ТБС - М, ЕВС - М, Т - МП! - М, Е - М - МШ, Т-М-М, Ш-М - КЕ, Т - М - КЕ. ЕМК модельдерінін енбекте то-лык берілгенін ескере отнрып,олпрдыц кейбіріне гана мысал кел-тіреміз. Мнсалы: Мен анайн болса дя,алгнр,зейінлі еллін санасын

Т.Сралбае*а Н. Казак тілінлагі етістіктін аналитикалкк формант-тяркнын курылысы мен магынасы. Алматы,1979,35-37 б.

оятып керу!м керек / Г.Ахмедов /. Алыстагы агайынныц аскаралы касиет!н кврмей,б1лмей *тре беруге ти*с / М.Магауин /. Ол нама»-ды жаца мепйт 1ш*ндв увак окитын да шыгар / М.Эуезов /.

Тврт морфемалы ЕМК 1штей он б{р модельдвн турацу. Олар ! .

ТКЖГЖ - м, ттж - и - иш, т - и - МШ - М, ТТЖ - Ы - М, ГГЖ - ИШ -М, ТБС - М - МШ, ТБС - М - КЕ, ТТЖ - М - КЕ, Ш - МШ - М - КЕ, . Ш - М - КЕ, Т - М - КЕ - МШ. Мысалы: К1шкентай Карлыгаш тым бол-маса б!р ттн аке-шеп»с1н1ч касында бодун кеш к цой / Г.Мтс1репов/. йр»,б|р жылдай нумыс 1стеу1м керек шыгар / К,1у«ад1лон /, Егер наксы кореек,кулыктарын колдасаы керек ед! / Абяй /.

Бес морфемалы ЕЩ-лар 1отей алты модельден турада. Олар : . ТТ! - иш - М - МШ, ТТ1 - М - КЕ - МШ, ТКЖГЖ - М - МШ, ТТЖ - МШ ~

М - КЕ, ТТЖ - М - КЕ - КЕ, ТБС - М - КЕЖ. Мысалы: Бя4н ол гене-рал-губврнатордын конагы болып отыруы да м>мк1н-ау / Г.Мтс{ре-пов /. Университете! б{т4рерда кызыл диплом алуы да мумк!н едЗ:

/ К.®умад£лов /. Бесе, квпшглхкт1н болмауы мумуЫ емес кой /Н.Ка-зиев /.

Й1К курыяысыиын ктрдвх1л1Нг олардащ аркайсысыныц б!рнеша модель аркшты васалуынан-ак квр{н1п тур.ЕМКгНыч морфемах кура- -мыныи 1лгрд8лену1н схема ттр1нда былайша керсетуге болады: Т - Ы Т-М-МШ^Т-М-МШ-Ыч.ТТ1-Н-МШ-и:-у керек, -уке-рек те, -у керек те «ыгар, -унм керек те шыгар. .

ВЩ модальдвр! курдвяенген сайин,оныч т!л1м!зде колданшу мтмк!нд1л1г1н{ц кеми ттсет1нд1г1 байкялпды.

1.4. Вг1ст1кт{к модальдык курылымы *зне ет1ст1кт*ц анализ тикалык форм асы. ЕМК мен ЕАФ-тыц салыстырылуы бул екеухн1н ук-сас кубылыс болужен катар,пйырмаюылыктарыныи барлыгын дя кер- . сетт!. ЕМК мен ЕАФ-тыц уксастык жактары; I. Жасялу твс1л!не карай екеу{ да аналитизиге «атяды. 2. Екеух до белгШ б!р грамма-

- Г? - ..

тикалык катягорпянкц пярядигмасътя енеді. Мэселен.ЕЩ №■ erf о- —

тіїггін жіктелу пярадигмвсында ггрленеді, Мыемы: Бнлчйтл кел бі-

летін сияктысыз / С.БчкбергйНоч /. 3. FMK да ЕАФ сиякты то лык;

мягыналм сезге дяйын кялтшнда.езінін коетгмгасы вркнлн яплгянада.

Ол етістіктер тулгясы жагынан члуян тгрлі болядн. Мысалы: » а в *

vrn тиіс, и а р к в т + уге тиіс, а л ы п к е л +. угв тиіс,

квз шнрнмыи ал + уга тиіс т.б. 4, ЕАФ сиякты ЕМК-нын Да морфе»-

д!к кур»мы - ■ алуан тігрлі. ЕЩ-ныц екі,тш,терт,бес морфемалн мо-

двльдерінін барлыгн - соннч далелі.

ЕМК мен ЕАФ-тни айырмавылнгм? І. ЕАФ бір коскмптя,бір kqvgk-

ші етістіктен турся, їЩ-ішн тябигятн бвскашалау. ЕМЦ бір ?<;осы»отя

яанч бір модяль сезден / -у керек /, гш косшта яйнє бір модяль

сезден / -у 4 ляр + м керек /,бір ксснмта,екі тмлау,бір модаль

сезден / -у ДЛ К#»р*>К КОЙ /,бір КОСЫМТПЯ, МОДЯЛЬ С03,К9МЄКТПІ вТІС- .

ТІКТЄН / -у керек екен /, бір косммта.егі модяль свздон / -у ке-

рек гоыгяр / бола берєді. 2. ЕМК-ньщ курамнндягы модяль свздердін

біркятярьі езініч бастяпкы магынасынан толнктай яйнрылмвйдн.Мэсе-

лен, керек, сиякты, кяжет т.б. модяль свздер .

ЕЖ курямында бястяпкы мвгынпсын белгілі бір денгейде сактяп отн-

раду. '

Екінжі тарау " йгістіктіч модяльлык курылымдяпыннц мягыня-

лнк топтяш " деп аталяды. Нул тяояу бес тярмактан турядн. ■

2.1. Втістіктін модяльдкк хурылумдарынкн мягынялнк ерекот»-лігі. ТІЛЛЯГІ синонимиялык кубылнс ЕМК-гя да. тэн. ЕЖ синонимия-лык еректелікке бай. Бірнете ЕМК-лардащ бір модальдык мягмня біл-діруі казіргі казак тілінде кептеп кзздеседі. Мысалн: -у керек.

-у катет, -уга тиіс. -уга міндвтті, -у тгарт курылчмддры міндет-тілік магына білдіреді. Сондыктан оляр бір синонимдік кэтвр курай ды. - уы мумкін, -уы кктимал, -уы кздік, -ган сиякты, -ган

- 18 - . ..

Се кіля!. -ран твріаді. -ган кврінеді. -гянря уксайды. -а,тын шы-гар. -ган болар курылымдяры болжял магына білдіреді.Соган оряй о л яр дя синонимдік катар боладо. Синоним £Щ-лярдан біркатярн . свйлемдв бірін-бірі толык алмастыра ялады. Кейбір ШКглярдя м уйдя Й касивт жок. Мэевлен,-уы мумкін, -уы ыктималт -уы кеді и курьь лымдвры свйлемде бірін-бірі толык алмястыря аляды.Мундайда олар білдіретін модальдык магьгнада вибір айырма болмайды. Мысалы: Баскіша болуц мумкін ^ой / М.Магауин /.даген евйлемдегі - у ы к уи к і н гой курылымы курвмындйгы мгмкхн медаль евзін и КТ и» ал , кэдхк модаль свадерімен алмастуруга болады, бйткені булярдац білдірвтін модальдык магынасы бірдей. Карацыз: Бвскява болуы ыктимал гой. Баскита болуы кадік кой. Кврісіншє.-ун мумкін курылымы мен -ган сиякты курылымы бір боляйл модальдалыгынын керсеткіштері болгянымен,обйлемде бірін-бірі алмастыра ЯЛНОЙДЫ. 0ЙТКЄНІ субиектбуп екі курылымды екі жягдяйдя, . екі максатта колданады. Масдлвн.-уы мумкін курылымын субьвкт езі-нін *еке кеакарасын білдірерде колданады. Ал -гян сиякты курылымын сырттан алган мзліметі жвніндегі кезкярясын білдірерде кол-дяняды. Сондай-ак,йул курылымда субьект кейде квэялднндягы ку-былысты багаляуга дя колданады. Сондыктян -ган сиякты курылымы уксату,сялыстыру ренкті болжалды білдіреді. Ал-уы мумкін курылымы кудік.куман ренкті болжалды білдіреді. Муныц езі олардын і гоні айырмашылыктярыныч барлыгын керсетеді,олардыц эркайсысыныц взіне тзн цолданылу ерекшелігі барлыгын тянитады.

Кавіргі казак тіліндвгі кейбір ЕЩ-лпрдыц омонимдік ерекше*-лігі бар. Маселен, -у керек, -уга тиіе кУРылымдяри бірде мтндет-тілік.бірде болжал модальдулыктарынын кврсеткішгері бола «лады. Ыысалы: Кввак к&лыц ел,іргвлі ел.онын тірлігінін дэ айнымас бері к турагы болу керек / М.Эуезов /. Бул сейлемде -у керек курьь

лымы міндеттілікті білдіреді. Ал мына свйлемде ол болжалда бі*~‘ діреді: Аснлбектіц отауы болу нерек / М.Эуеэов /. Міндеттілік . пен болжал бір-бірінен белек,екі баска магыналар. Бул ол курыл1» ымдярдан омонимдік ерекгоелігі барлыгын байцатады. Омоним ЕМН-лар тілімізд© онша кеп ймес.

2.2. Етістіктін модальдак курылымдарынын магынялык курамы.. ЕЩ субьектінін кимнл-арекеттін акикат-тындыкка катннасы женін-дегі квзкярасын білдіреді. Ал кимылга деген субцектінін квзка-* расыныц турлі болуы зяцды.Осымен бяйланысты ЕМК білдіретін мо-дяльдык магнна турлівю болып келеді. Мэсялен, - м е к к е р - . е к курылымы кенес ренкті міндеттілікті білдірсе,- г а н сияк-ТЫ КУРНЛЫМЫ болжялды білдіреді. Бул деректер Й.!К білдіретін мен-дчльдчк мпгынянын курамы мол екендігін далелдейді,, Мундяй жяг-дяй туркт тілдеріне де ортя* касиет деп білеміз, Мэселен,модпль-дык мягынанын ттрік тілінде уш,вэбек тілінде ялты,бяпщурт ТІЛ-інде жеті,татар тілінде бес,якут тілінде отыз тобыннц барлыгн модяльдык магынанын кУРвмнныч мол екендігін далелдейді. Будан модальдыц магынаны топтастыругя болатыны янысталды. Каза* ті-, ліндегі болжал,міндеттілік,мумкінділік,кажеттіліх т.б. модяль-дык магыналар туралы пікірлер А.Нскак;ов,И.Маманов,Е.Жанпейісоя,

О .Телегенов, Н.Оралбаечч т. б. галымдардын енбектеріиде кездеседі .

Віз КЯС-ны модальдылыктыц гш тобына бяйлянысты гана беліп. керсеттік: І. Міндеттілік мягына білдіретін ЕМК. 2. Болжал ма-гына білдіретін ЕЧК. 3. Мумхінділік мягына білдіретін ЕМК. -

2.3. Міндеттілік магына білдіретін ЕЩ. Бутан -у ке рек,-у. кя*ет,-у шарт,-угя тиіс, -уга міндетті курылымдары жатадн.Мыса-лы: Сол ойлардан ішіне ец ялдамен атялык,акел1к,анялык,бялалык жяйларн,уйлену,нвсіл ,грім-бугяк жяйлвры енуге тиіс / М.Мягау-

- 20 - .. ИН /. Бул сейлекдв - у Г в ТИІС КУРМЛИМН міндаттілікті біл-~ діреді. - ХСД-ТИІС. кУРилими свйлвмнін ннгаймна карай болжалда . да білдіреді. - уга тиіс куршіьіми тнвмі жтктелу парадигмасн бой-инюа ттрленеді. Сондак?ан колданнста модальдак магння мен яак;-тнк магнна катар білінеді. Кусали: Сі з дій акеніздікі таптиц кек. Онвд кегіи сі з алуга тиіссіз / Г.Мусірвпоя /. - уга тиіс курн-яьвшньщ явмекші морфемалар всебінен тодикхан ттрлері косдаша магшалик ренкке- ке боладо. Масвлвн, - уга тиіс емес курияши карсвлик, рйнкін.- уга тиіс екен курмлцмц сені мді лік рвккін.-уга тиіс те цуриліага наі<гшгау рецкін, - уга тиіс вяі куршгами екі-ніи .тілектестік речктерін коса білдіреді. Курамн толндкдн са-йнн,модальдак мапананмч ренктік жагннан кубилш,взгвріп отируи-ЕЩ-лардан баріне ортак ваддилик. - ■

Міндеттілік магнна білдіретін ЕМКгЛар іштвй бір-бірінен вз-гвювлвніп отмрада.Мвсвлен , - ^герек , - у кажвт курнинмдарн каветтілік рвнкті иіндеттілікті білдірвдіг8л - уи варт курилнми емір ету.кесіп айту.ектемдік рвнкті міндеттілікті білдірвді. -Міндеттілік магмна білдіретін ЕЩ-лар косдаша амір ету,вк~. темдік.жвн сілтеу.акьіл айту.кенес беру,туя«рим,кесіп айту.сенім-ділік,уайі«,таннркау,тамсану,вкініш,ктдік,свзіктену т.б. сиякти модальдак рецктерді білдіре аладн. . .

2.4. Болжал магмна білдіретін ЕМН-лар. Бутан -ся ге тик.- £ СЙЕ26.- ган сияитн.- ган свкілді,- ган тарізді,- у тагяр,- ган ВНЕШ2*- ган болар.- у» иумкін / нктимал,кадік /,- ген керінеді,

- ганга уксайдн курн-шмдарн жатада. .

- са керек курьілимннич болжал магнна білдіру кнзметі тгрхі-тануда талассиз маселвге жатада. Мзселен, ол татар, башкурт, ез-бвк,кь-ргьп,уйгир тілдерінде болжал модальдалнгнтщ керсеткіпггері

peTiHpp танылганЛ - ca керек курылдаынын мягыналык кызметЛн ~ Е.ЖанпеМсоьпен О.Твлегенов те тура керсеткен. - ся керек куры-лымы Дв жхктелу парадигмасындп турленедх.Бул курылымды свйлеупй не«э1нен eai к;атыспагян,квзбен Keptn xv^cf болмаган кимыл-эре-квтт!н якицят-шындыккя айналуы жентндегх кеэкарясын бглдгрерде -т;;олдянпдн.Т1пт1 eai кятыси;ян,квзбен керген кимыл-эрекет бслганы-мен.яряда бхраэ уякыт еткендтктен,окиганьщ букгл. болмысын толнх -елестете алмяйды. Сондыктан айтарын болжчл тур{нде яеткхзуге маж-бтр болады.МундаЙ жягдайда да - са кегдк курылымы коляянылада. Мнсалы: Ес1мде тек жяйсац,жауказын тяги ганя калнп койся керек / О.Бекеея Л Элбетте,ен улкен,ен дурыс тепймд! куреннян кггсе *££££ f М.Эуеэов /.Хянннн хандыгы tHiciHe,oflsH баласння тисе ке/ Б.Нуряекеев /.

- са керрк екен курылымы болжзлды айкын бхлдгрмейдТо Магн-налык крзме'П яагынан - 55_2£Е22* - са керек екен. - са кетек едг курылымдярынын арасына теедхк белгхсхн ^оюга болмайда.вйт-кен! булардын магыналык, кызметх эр алуан. Мэселен, - ся керек курылнмы айкын болжалда б1лд!т»дх. Мыеалы: Шамасы бул югапегвн гпуябы болса керек / Э.Кекхлбаев /. Ал - са керек екен курылымы. т1лектест1к,коштау рецктер{н коса бхлдтреда. Мысалы: Эйтеу*р ур-лык;,к?/лык-сумдык,т!яентп1л1к,с0гя:н уксягян кнлыктын кяйснсы болса да кклнп мал тапса ,жазялы демосек керек 'екен /Абяй /.

I. Туматева Д.Г. Татарский глпгол.Казянь,198б,с.149; Зайнуллин М. Функционально-семантическая категория модальности я современном башкирском языке. Ачтораф.диссерт. кан д .фялол .няук,Алмя-Ата, 1988 с.46; Медетопа Г. Модальность предположения и средства ее чыра-жения ч тюркских языках. А^тореф.диссерт.канд.филол.наук. Алма-Ата,1982,с.б.

- 22 - .

- са керек еді курылымы екініш,уайда,куман ренктерін кора біл-~ діреді. Мысалы: Егер жаксы керсем.кылыктарын коляясам керек вігі / Абай /. Эдетте, е д і * в к е н ' свздері гояртты райлы тулга~ га тікелей де тіркесе береді. Мундайда - са екен.- са еді фор-, манттары арман,ачсау,тілек,калау,вкініш сиякты ренктерді бглдіреді Л Осындай магыналык ренктерді - са керек екен,- ся кврек в£І курылымдары да білдіреді.

- ган сиякты / секілді,сьт«лда,тарізді / курылымы субьект . квзкарасы сырттан алынган мзлімет негіаінде берілгендв таза бол-яаяды білдіреді. Мысалы: Оныч езін кеювлі-бггін алган сиякты . / КДумаділов /. Кимыл-эрекет субьектініц квзалданда вткендв.са-лыстыру,уксату ренкті болжалды білдіреді .Мысалы: Толык балгын еыес,сидиып,арыктал,кУР созылгян сиякты / М.Эуеэон /. ..

- у сиякты.- уде сиякты курылщдары да болжал ыодальдылы-гынын керсеткіитері болады.Мысалы: Зйтеуір КУР болган сон ДУР-мектен калыау сиякты / М.Эувзов /. Муны екеуі де жаксы біледі, казір екеуі де кил устінвє.ктгуяя сиякты / Г.Мтсірепов /. Бул курылымдар тіліміаде сирек колданылады. . . ' .

~ уы мумкін курылымы біркатар туркі тілдерінде мумкінділік модальдылыгынын керсеткіші ретінде танылып жур.Кезінде О.Теле-генов те сондай пікірде болган. Ал Е.Нанпейісоя пен Г.Медетова

- уы мумкін курылдаынын болжал магына білдіретінін далелдеген.. Віздінте.сонпа пі кір дурыс. бйткені -уы мумкін курылымы мумкін-. ділік модальдылыгынын керсеткіші бола алмайды. Себебі, ол кимыл-дан іске асум женіндегі субьектініч болжалын білдіреді.

І. Ьіск&коа А. Кааіргі казак тілі«Морфология. Алматы,1991,321 б.

Оралбаева Н. К^зіргі к*заК тіліндегі етістіктін аналитикалык форыанттары. Алматы,1975,132 б.

Миса;пі:Бізге кен кврінген жпр бяламыэга тар болзд j*ymi^h/B. Иур-жекеев /.

- уы мумкін кУры-пътщнын курамн Я* тошккян сайкм.білдітетін мпгынясы рецктіх зкагинпн кубшып отнрядаи Мэселен, - уы т мумкін,- уы дя мумкін гой,- уы мумкін емес,- ум ДЯ МУМКІН-ay,- ун ет мумкін емес курылымдары сезіхтену,сескену,сак?ану,алавдау, кудіктену,кумандану,сенімсі9дік,сенімділік,туспалдау,т0підияу, *орамалдау,^арсшшх,амалсыздох сехілді рецктярдї да білдіреді..

Будвн басц*»- к«н тагар,- ган болар,- ган кврінеді» - гян-га ухсайдн т.б. курылымдар да болжал модальдолыгынын; кврсеткіга-. тері болып,модальдык магннаны алуан турлі ренктерімен коса бія-діру кнзметін вткарада. Курылым куррлтдадагы шылау,хбмекшг йтіс-тік тулгалврыныц косымшз магыналык; ренк устеу кьгзметі кутпті дя-мыган.

2.5. Мумкінділік модяльдыгын білді^тін ЕЖ. Казіпгі цаза* тілінде мумкінділік модяльдыгы - у га болады курылымы аркьотг да беріледі .Оныц мундай магынялык кызметт бхр^атар туряі тілдерінде тянылгян. И.Е.Мяманоп бол етістігі барыс септгк-ТІ туйнк ЄТІСТІКПЄН тіркеекендв ,МУМКІНДІЛІК ЖЗНе б.ОЛНМСЫЗ MYMt кінділік мягкналярын білдіретінін яйтядя.* Рясындя дя,- уга. бо-ляди курылкмы кимил-арекеттін якикят-шкнянккя лйналуы женіндегі субьет коядра сын білдіпвді. Мыеялн: Осы бвтімен тойга бяруга да боляды / КДумпділоя /. - ■-

Корктындндя зерттеу жумнскныч бяяндялгян МЙЗМуНЫ ТИЯНЯКТЯ-лнп,бірк,ятар ой-туйіндеулер мен усыннстяр айтылгвн.

I. Маманов И.Е. Вспомогательные глаголы в казахском языке. Алма-Ата,1949,с.78. . ,

Диссертяпиятыц негізгі мазм-уны темендегі лярияляным бет-" терінен керініс талты: . . .

1. Модальдык конструкшялардыц -у керек моделі // Казак тілі грамматикасы мен методикасыныц маселелері. Оку-методикалык курал. Алматы,1992,69-76 б.

2. Бгістіктін болжал магыналы конструкциялары // Казак тілі мен казак тілін окыту методикасыныц кейбір маселелері.Аспи-ранттяр мен ізденушілер жинагы. Иымк$нт,1992,23-35 б. .

3. Етістіктіц модальдак конструкцияларыяод курылысы женінде //

Казак; тілі теориясы мен казак тілін окыту методикасыныц кейбір маселелері. Аспиранттар мен ізденушілер жинагы. II шыгуы. Иым-кент, 1992,40-43 б. , , ■

4. Етістіктіц кейбір модальдак конструкцияларыныч тарихи тамыр-лары // Казіргі казак тілі теориясы мен оны окыту адістем'есінін маселелері. Іогаргн оку орындарыныц окытутылары.мен аспирант-тарыныц гылыми макалалар жинагы. Алматы, 1995,18-21 б.

"Модальные конструкции глагола в современном казахском языке"

10.02.02. - казахский язык

Рукопись посвящена исследованию модальных конструкции глагола в современном казахском языке.Эта проблема в казахском языкознании специально рассматривается впервые.

В работе сделан обзор модальных конструкции глагола /далее - МКГ/в тюркологии и казахском языкоэнании.Автор, опираясь на теоретические достижения в области тюркологии, уточнил специфические особенности МКГ.Определил их как языковые явления,морфемный состав и семантические функции которых подобны грамматическим показателям»

Уточнен состав МКГ.Исходя из количества морфем МКГ разделены на 4 группы.В частности,были выявлены три двухморфемных, девять трехморфемных,одиннадцать четырехморфемных, шесть-пятиморфемных моделей МКГ.

Было доказано на достоверном материале,что явления синонимии и омонимии свойственны и для МКГ.Показано,что некоторые синонимичные Ш1 в предложении не могут заменять друг друга,а также объяснены причины этого явления.

На основы уточнения модального значения,присущего МКГ, сделан анализ семантической функции каждой МКГ.Исходя из этого, был сделан вывод о том,что каждая МКГ обладает свойственной ей семантической функцией.

Раскрыта связь мозду семантическими функциями МКГ и усложнением их морфемного состава.

Mamadllov Kairat Asilbekovltch

Modal Constructions of the. Verb in modern Kazakh language (MCV). . •

10.02.02 - Kazakh language The manuscript is devoted by research of modal constuctions of the verb in modern Kazakh language. This

problem in Kazakh linguistics specially scrutinized for the first time.

In the work has been done the survey of Modal Construction of the Verf(further MCV) in Turkolagy and Kazakh Linguistics The authar, is basind on theoretical achievements in the sphere of turkology, defined more prekisely specific pecularities of MCV. He determined them 3s the landuade phenomenons, the morpheme’s structure and semantic functions of which like as grammar singificance.

It has been defined the structure of MVC. Proceeding from quantity of morphemes MCV is divided into four droups. In particular, they were revealed there two morpheme's, nine

three-morpheme’s, eleven four-morpheme's, STX five-morpheme, s of the model’s of MCV.

It was proveg on authentic material that the structure of synonymy peculian to MCV, too. It has shown that some

sinonymic MCV in the sentences can not to sufstitute lach

other and have explained the reasons of this structure.

On the basis of making more precise of modal's meaning it has been done analize of semantic function of each MCV. And so it was demonstrated the conclusion that each MCV has the some semantic function. •

The connection has Seen discovered between semantic functions of MCV and complication of morpheme’s structure.