автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Мухаммад Казвини и его место в персидско-таджикской текстологии и литературоведении

Текст диссертации на тему "Мухаммад Казвини и его место в персидско-таджикской текстологии и литературоведении"



ВЛЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ точикистон ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК Б.РАФУРОВ КАФЕДРАИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ ТО^ИК

АБДУЛЛОЕВ РОМЕЗЧОН ХОЛМУМИНОВИЧ

мухдммади кдзвинй ва чойгох;и V дар

матншиносй адабиётшиносии форсу то^ик

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халвой кншвар.ури хори^й

(адабиёти то^ик)

барои дарёфти дарачаи илмии номзади илм^ои филология

Ба з^укми дастнавис

РИСОЛА

Ро^барони илмй:

доктори илодои филологи, профессор А. Насридинов

номзади илм^ои филологи дотсент Ф. Насриддинов

Хучанд-2012

М У Н Д А Р И Ч.А

Муцадцима Боби I

1.1.

1.2.

Боби II

2.1. 2.1.1. 2.2.

2.3.

2.4.

Боби III

3.1.

3.2.

Хулоса

Китобнома

Рузгор ва мероси илмии Му^аммади К,азвинй

Зиндагиномаи Мух,аммади К,азвинй Мероси Му^аммади К,азвинй

Му^аммади К,азвинй ва та^к;ик;и таърихи адабиёти форсу то^ик

Му^аммади К,азвинй ва шинохти адабиёти форсу точик

Шинохти Мануче^рии Домгонй ва Анварии Абевардй аз дидго^и Му^аммади К,азвинй Андешах,ои Мух,аммади К,азвинй дар бораи рузгор ва осори Аттори Нишопурй ва Бобо Кух,й Муло^изоти Му^аммади К,азвинй рочеъ ба масоили адабиёти суфия ва осори илмиву таърихй Афкори илмии Мух,аммади К,азвинй рочеъ ба рузгору осори Саъдии Шерозй Мух,аммади К,азвинй ва масоили матншиносй Равиши илмии Мух,аммади К,азвинй дар тасади матн

Сах^ми Му^аммади К,азвинй дар тах,ияи девони Хрфиз

Мух,аммади К,авзинй ва тасх,ех,и «Ча^ор мак;ола»-и Низомии Арузии Самарк;андй

3 12

12

26

43

45

58

77

83 93

93 116

125 133 138

МУКДЦДИМА

Адабиёти форсу то^ик дар к;арни XX ба шарофати таодицоти донишмандоне чун Шиблии Нуъмонй, Эдуард Браун, Евгений Эдуардович Бертелс, Сайид Нафисй, Садриддин Айнй ва дигарон маъруфияти тамом дарёфтааст, ки х>ар яке аз эшон чехра^ои шинохта ва тобнок мах,суб гардида, бо равиш^ои хоси худ дар тах,к,ик,у баррасии масоили адабй нак;ши муассир гузоштаанд. Ин олимон дар тахдици таърихи адабиёти форсй, масоили накду сухансан^й ва матншиносй, таъсири муносибе расонида, ^и^ати х,аллу фасли масоили мубрами мероси адабй ва арзипдои х,унариву бадеии ин осор са^м гирифтаанд. Бо вучуди маърифати адабиётшиносони ватаниву хори^й ва чрйго^и ош>о дар пажух,иши амик,й адабиёти гузаштаи форсу точик самту равиидо, мох,ияту х.адаф^ои аслй, арзишу к,имати воцеии мактаби хусусии омузандаи эшон тах,к,ик;у доварй нашудааст. Дар х,оле ки имруз ниёзмандии бештаре дар шинохти осори пурвусъати илмиашон мав^уд аст.

Яке аз чунин чех,рах,ои мондагори адабиётшиносии муосири форсй Мирзо Му^аммадхон ибни Абдулвахдоби К,азвинй мебошад, ки осори пурарзиши илмй ба вучуд оварда, х,адци камолоти илмй-макрми ифтихории алломагиро шоиста гардидааст, ки ин дара^аи илмиро ^амзамонон ба у ^амчун лацаби ифтихорй муносиб донистаанд. Чи тавре ки Владимир Минорский - дуст ва ^амкори К,азвинй мегуяд: «Ч,узъиёти таърихй барои К.азвинй дар ^укми печ ва мух,раи мошине буд, ки порчаи татфихи Эронро мебофт» (143). К,осим Ранй дар макрлаи «Олими боамал занбури боасал», ки он дар китоби «Ёдцонщои дуктур К,осим Ранй» (11, 131- 143) ва ма^муаи макрла^ои «Хрфизшиносй аз дидго^и аллома К,азвинй» (135, 85) ба табъ расидааст, Му^аммади К.азвиниро «Зоицаи илму фазлу адаб» (135, 87) меномад ва меафзояд, ки «Мирзо Мух,аммадхони К,азвинй хотимаи фузало ва донишмандон мах^суб аст ва

Дех,худо, Мух,аммадтак;й Ба^ор, Аббос Изболи Оштиёнй, Шафеии Кадкаый ва дигарон, ки дар адабиётшиносй пазируфта шудаанд, бештар ба маълумоти пурарзишу таълифоти судманди Му^аммади К,азвинй такя намудаанд. Ин пешгомони адабиёти форсй осори ин донишмандро асоси пажух.ишх.ои илмии хеш к;арор додаанд.

Эрач Афшор пас аз 135 сол бо мак;сади гиромидошти мавлуди у ма^муаи мак,олах,ои «Ба ёди Му^аммади Ь^азвинтьро ба табъ расонид. Дар баробари ин, аксари мак;олах,ои Му^аммади К,азвиниро дар ма^муаи ало^идаи «Бист мак;ола» ба дасти чоп дод, ки дар рох>и ч,амъоварии асар^ои ин донишманд щдоми шоиста мебошад. Пекин ин ма^муа осори илмии Му^аммади К,азвиниро пурра фаро ыагирифтааст. Пас аз ин ду ма^муа у «Ёддоищои К,азвинй»-ро дар ^а^ми 9 чилд омода намуд, ки тавассути «Интишороти илмй» ба табъ расид. Абдулкарими Ч,урбузадор дар соли 1363//1985 китоби дигареро бо номи «Мак,олоти аллома Мух,аммади К,азвинй» ба чоп дод, ки беш аз 40 мак,олаи уро фаро мсгирад. Яъне, ин мак,ола^о ба таври интихобй аз «Ёдномаи К,азвинй» дар шакли як китоби ало^ида ба нашр расидаанд, ки томили андешахри матпшиносй, мактубот ва адабиётшиносии у х.астанд.

Дар адабиётшиносии точ,ик зумрае аз мух,ак;к;ик;он Абдулганй Мирзоев, Камол Айнй, Аълохон Афсах^зод, Абдулманнони Насриддин, Пазира К.ахдорова, Низомиддин Зохддов дар таълифоти марбут ба масоили мухталифи таърихи адабист дар робита ба осору афкори Му^аммади К,азвинй матолиберо зикр намуда ва ё аз мулох^изоти илмии у фаровон истифода бурдаанд, ки ин равиш метавонад ба навъе муносибати пажу^ишй нисбат ба мероси Му^аммади К,азвинй дошта бошад.

Бо вуч,уди ин, таълифоти Мух,аммади К,азвинй мавриди таздицу баррасии матлуб ва шоиста царор нагирифтааст. Бори аввал дар «Эпсиклопедияи советии то^ик» (97, 463; 142) маълумоти мухтасар дар

бораи рузгору осори у оварда шудааст. Адабиётшиноси фацид Абдулманнони Насриддин дар китоби «Матншиносии осори адабй» (97, 302) як мацола бо номи «Аллома Му^аммадхони К,азвинй» ба табъ расонидааст, ки дар адабиётшиносии то^ик ро^еъ ба рузгор ва осори у тах,к;ик;отп шоиста мебошад. Ин матншиноси варзида зимни тахдици нусхаи интицодии ду асар - «Таърихи Ч,ах,онкушой»-и Атомалики Ч,увайнй ва «Девони Х,офиз» муносибати эцодии Мух,аммади К,азвиниро бо Изболи Оштиёнй, Так,изода ва Муч,табо Минавй к;айд карда, ба мартабаи сухансанч,ии ин олими сох,ибном бахри баланд додааст.

Бо ин х,ама, масъалаи фарогирии пурра ва шинохти ^омеи осори Мух,аммади К,азвинй бо чунин мацола^о ва ишороти мухтасар анч,ом намепазирад. Аз ин ва^х,, дар рисолаи мо афкори адабй, равишхри таэдиц ва пайкор^ои илмии Му^аммади К,азвинй ба таври густарда ва маърифати куллии афкори илмии у сурат гирифтаанд. Дар тадцицот му^имтарин макрлоти ин адабиётшинос, ба вижа таълифоте, ки дар онх,о бозгуии зиндагиномаву осори суханварони номдори адабиёти форсу то^ик ба ^укми ра^кушо ва мифто^и шинохту пажух,иш ^илва кардаанд, мавриди тазушли пурвусъат к;арор гирифтаанд. Зеро ишти^ор ёфтани мух,ак^ик, дар адабиётшиносй, пеш аз х,ама, ба арзишх,ои илмии мак,олот ва коркой тасх.е^у нашри мутуни адабиву таърихй ва умуман масоили матншиноси марбут аст ва нати^аи ^амин шух,рат буда, ки вай дар ин замина дар адабиётшиносй мавк;еи баландро со^иб гардид.

Х,амзамон мо дар ^ангоми та^ияи рисола ба кор^ое, ки ро^еъ ба маърифати осори Му^аммади К,азвинй ба ан^ом расидаанд, мисли мацмуаи «Х,офизшиносй аз дидгох,и К,азвинй», ки адабиётшиноси эронй Исмоили Сорамй мунташир сохтааст, ифода намудем. Дар ин китоб таълифоти худи Мух,аммади К,азвинй низ 40Й гирифтаанд.

Х,амин гуна, аз мух,тавои маводи дастрас маълум шуд, ки осори Му^аммади К,азвинй ва намуна аз мак;олах,ои у дар адабиётшиносии

ватаниву хори^й ба таври бояду шояд тах,к;ик; нагардидаанд. Х,арчанд дар Эрон мак;ола^ои у ба маротиб интишор ёфтаанд, аммо дар баёни арзиши коркой илмии у фаро^амкунандагон танх,о бо навиштани мук.аддима^ое мухтасар иктифо варзидаанд. Аз чумла, Эрач, Афшор, ки аз гирдоварандагони асосии мацолах.ои Мух,аммади К,азвинй мах,суб мешавад, ба нусхаи чопии китоб мук;адцима нигошта, мухтасаран ба вазъи рузгори му^авдик; тава^чух, зо^ир кардааст. Х,амин нашри асар, ки як к,исми офаридах,ои Мух,аммади К,азвиниро фаро мегирифт, дар асоси навиштах,ои му^ак.к.ик,, ки пас аз вафоти у ба дасти Сайд Х,асани Тацизода супорида туда буд, дар се ч,илд мураттаб гардид. Х,ол он ки аз нисф зиёди ёддоштх.о аз хотирот зудуда шуда будаанд. Баъдан бо кушиши ин олим боз дар нашрхри оянда микдори мацолахр афзуда шуда, дар х,ачми 9 ч,илд чоп х>ам гардиданд. Нашри севуми ин китоб бо унвони «Ёддонщои К,азвинй» соли 1363 ба зевари табъ ороста шуда, дар он навишта^ои муосирони Мух,аммади К,азвинй -Ибро^ими Пуридовуд, Сайд Х,асани Тацизода, Алиакбари Сиёсй ва як мак;олаи чадиди Эрам, Афшор 40Й гирифтанд.

Худ пешгуфторх.ои Мух,аммади К,азвинй, ки ба манзури иттилоъ ва ифодаи шахсй ба шакли як дастхат ниго^ дошта мешуд. Масалан, намунаи хат ва имлои он дар пешгуфтори «Таърихи т^ах,онкушой»-и Атомалики Ч,увайнй оварда шудааст, ки хонандагон чанд намунаи дастхати онро метавонанд мушо^ида намоянд. Хусусан, ицтибос ва шакли шикастаи калима^о барои та^иягар мушкилот эч,од мекард ва касро ма^бур мегардонид, ки ба сах.ифахри сарчашма^ои бакоргирифтаи му^авдик; муро^иат намояд.

Тавре зикр гардид, бахши умдаи таэдицоти марбут ба Му^аммади К,азвиниро муцаддима ё пешгуфтор^ои ба кутуб ва ма^муа^ои мак;олах,о ташкил кардаанд. Аз чумла, аз муцаддимаи навиштаи Эрач Афшор дар

бораи нигориш, мазмуну мундари^а, сабк, ^ойго^и адабй ва мавк;еи сухангустарии Мух,аммади К,азвинй метавон маълумот пайдо кард.

Дигар маъхазе, ки роч,еъ ба фаъолияти э^одии Му^аммади К,азвинй иттилоъ медихдд, «Ёдгорномаи устод дуктур Хусрави Фаршедфар» мебошад, ки та^иягари он Х,оч,й Сайиди Ч,аводй буда, дар он мак,олаи Му^аммади Деодоий бо унвони «Дидго^ои К,азвинй дар бораи мусташрик;он» мунташир шудааст ва «Ёдномаи К,осим FaHñ» (ч,илди 8) бо мак;ола ва мактуб^ои Му^аммади К,азвинй ороста гардидааст.

Дар соли 1382 х,. Эрач, Афшор дар мач;муаи «Ба ёди Мух,аммади К.азвинй», танх,о 4 мацолаи му^аодикро ^ой дода асту халос. Дар таълифоти донишмандони дигари эронй Шафеии Кадканй Мух,аммадалии Фуругй, Ба^оуддини Хуррамшо^й зимни баррасиии масоили умдаи адабиётшиносй ро^еъ ба Мух,аммади К.азвинй ва таълифоти арзишманди у фаслу андеша^ои чудогона оварда шудаанд с зикри маълумоти умумй рафтааст.

Дар адабиётшиносии то^икй бошад ба ин донишманди эронй, таваччух,и зарурй зох,ир нашудааст. Таедик; нашудани осор ва корнома^ои илмии мавсуф холигиеро фарох,ам меоварад. То имруз дар адабиётшиносии мо рузгору осор, таълифоти илмй, равишх,ои матншиносй ва мач,муаи пайкорх,ои илмии Мух,аммади К,азвинй дар мех,вари баррасих,ои як рисолаи илмй к;арор дода нашудаанд. Х,амин амр зарурати тах,к,ик,и ин мавзуъро пеш овардааст.

Мацсад ва вазифа^ои рисола. Мух,тавои тахдицот ба ро^у равиш, матншиносй ва табъу пашр, инчунин арзиш^ои адабиву илмии таълифоти Му^аммади К,азвинй бахшида шудааст. Барои расидан ба хдцафх,ои асосй тах,к,ик;у баррасии масъалах,ои зерин нак;ши му^им пайдо кардааид:

-тахдацу баррасии рузгори Мух,аммади К^азвинй бар асоси маълумоти худи вай ва иттилои сарчашмаву мак,олах,о;

- баррасии мох,ият ва мундари^аи таълифоти мух,ак;к;ик;, ки цисмате ба масоили адабиёти классикй бахшида шудааанд;

- равишх,ои тах,к,ик,и Му^аммади К,азвинй дар матншиносй ва наеду баррасии мероси гузаштагон;

- Му^аммади К,азвинй ва баррасии масоили матншиносии дев о ни Х,офиз ва осори дигари адабиву бадей;

- пажу^иши мероси адибони гузашта, муайян намудани ах,волу осори ош,о аз дидго^и Му^аммади К,азвинй;

А^амияти омузиши мавзуъ. Омузиш ва таэди^и осори Му^аммади К,азвинй нишон меди^ад, ки дара^аи мутолиоти як нафар шахсияти фар^ангй дар баробари мероси гаронсанги у ба аеди завк,у хирад муаррифй шавад. Та;у<;ик;и мухтассоти нигоштахри илмии Му^аммади К,азвинй имкон медих^ад, ки пеш аз х,ама а^амият ва арзиши пажу^ишхри у муайян шаванд ва дар ин замина, андешаву афкори адабиётшиносиаш дар к;иёс бо осори дигари мух.ацедщон мук;аррар гардад. Таэдицу баррасии мероси Му^аммади К,азвинй ва корнома^ои илмии вай имкон медихдд, ки дар адабиётшиносии то^ик симои вок;еии як тан аз мух,ак;к;ик;они номвари таърихи адабиёти форсии то^икй муаррифй гардида, равинцои иешцадами тах,к;ик;ии вай манзури а\ли илм rçapop гиранд.

Сарчашма^ои тах>к;ик;. Сарчашмаи асосии таълифи рисола, ма^муаи мак;олах,о ва мук1аддимах>ои му^аедик; бар китобх^ои «Таърихи Ча^онкушой»-и Атомалики Ч,увайнй, «Чах,ор мак,ола»-и Низомии Арузии Самарцандй, «Марзбоннома»-и Саъдуддини Варовинй, «Лубоб-ул-албоб»-и Мух,аммад Авфии Бухорой мебошад. Дар робита ба мавзуъ дар рисола як к;атор ёдгорнома^ои адабй чун «Ёдгорномаи Хусрави Фаршедвард», «Ёдгорномаи Абдул^усайни Зарринкуб», «Ёдномаи Дабири сиёк,й», «Ёддоштх,ои дуктур К,осим Ианй» мавриди истифода к;арор гирифтанд.

Усули таздик;. Дар рисола усули мук;оисавй-таърихй ба кор рафтаасг. Инчунин равишхри та^к;ик;и Эдуард Браун, Ренолд Николсон, Забе^уллох, Сафо, Абдул^усайни Зарринкуб, Бадеъуззамони Фурузонфар, Му^табо Минавй, Мух>аммадтак;й Ба^ор, К,осим Ранй, Расул Хрдизода, Худой Шарифов, Абдулманнони Насриддин, Низомиддин Зо^идов, Носир^он Салимов ва дигарон истифода шудаанд.

Навоварии рисола. Дар рисола нахустин бор дар адабиётшиносии точик Му^аммади К,азвинй хдмчун му^ак;к,ик, ва пажу^ишгари осори адабй таэдик; шудааст. Муаррифии мак;оми Му^аммади К,азвинй дар баробари васеъ гардидани домани масъала^ои ба^сноки адабиётшиносй, матншиносй ва тах,к;ик;и замон ва макони зисти шуаро валодату вафот барои адабиётшиносии мо аз х,ар ци^ат муфид буда, баррасии ин масоил х,ам бори аввал дар ин рисола ба муомилоти илмй кашида шудааст.

Арзиши амалй ва назарии рисола. Хулоса^о ва муло^иза^ои рисола метавонад дар коркой илмй-тадк,ик;отии марбут ба таърихи адабиёт, забои ва матншиносии осори адабй хидмат кунад. Бо ин мак;сад ч,анба^ои махсуси ин рисоларо дар самт^ои зер метавон ба кор гирифт:

-барои та^ияи мавод дар омузиши курси таърихи адабиёти форсии то^икй;

-барои та^ияи дастурх,о ва ра^намои таълимй аз фанзой «Таърихи адабиёти форсии то^икй», «Фалсафа», «Таърихи фалсафаи Шарк,», «Сарчашмашиносй», «Таърихи тасаввуф», «Адабиёти суфия», «Семинарх,ои махсус аз таърихи адабиёт» ва гайра;

-цироати курской ч,УД°гона ДаР машгулият^ои факултативй ва семинарном махсус;

-барои таълифи коркой дипломй дар факултах,ои филология ва шарк,шиносй ба х,айси сарчашма метавонад хидмат кунад.

Сохтори рисола. Рисола аз муцаддима, 3 боби дорой 9 фасл, зерфаслхр хулоса ва руйхати адабиёти истифодашуда иборат аст.

БОБИ АВВАЛ

РУЗГОР ВА МЕРОСИ ИЛМИИ МУХДММАДИ КДЗВИНЙ 1.1. Зиндагиномаи Му^аммади К,азвинй

Мух,аммадхони К,азвинй аз мух,ак;к;ик;они маъруф ва намояндагони накду адабпажух,й ва матншиносии охири асри XIX ва ибтидои асри XX ба х,исоб мсравад, ки ах,вол ва вазъи рузгору х,аёташ дар сарчашмахр ва маъхазх,ои адабй-таърихй ва осори муосиронаш камтар матрац шудааст. Сарчашмаи муътамад перомуни рузгор ва зиндагии у навиштах,ои худи Му^аммади К^звинп ба х,исоб меравад. Бахусус, навиштаи тарчумаих,олии (135, 15- 35) вай аз сарчашмаи дасти аввал дар шинохти рузгор ва баёни нукоти зиндагиномааш мах,суб мешавад. Аз руи баррасщои Мух,аммади Муин дар пешгуфтори «Чах,ор мак;ола» рочеъ ба корномах,ои вай барои тах^ияи шарх,и х,оли мукаммали Мух,аммади К,азвинй метавон натичае бардошт, ки шояд дар тах>ияи матни ин х^олномаи Мух,аммади К,азвинй Мух,аммад Муин х>ам сах^ме гузоштааст.

Бо он ки дар осори мухталиф ва пажух.ишх^ои чудогона дар мавриди тарчумаи х>оли Мух,аммади К,азвинй андешахр ва мулох,изах,ои илмй басн шудаанд, аммо бо итминон метавон изх,ор дошт, ки сарчашмаи асосии афкори ин донишмандон дар мавриди шинохти рузгор ва осори Мух,аммад 1<,азвинй х,амин нигоштаи худи вай дар мавриди тарчумаи х,олаш мах,суб меёбад, ки асосан айёми зиндагонй ва фаъолияти уро дар Аврупо фаро мегирад. Му^аммад К^азвинй аз аслу нажод ва хонаводаи хеш дар ин х^олномаи худнигошт чунин хабар медихдд: «Исми банда Мух,аммад ва исми падарам Абдулвахдоб ибни Абдулалии К,азвинй аст. Падарам яке аз муаллифони арбааи «Номаи донишварон» аст ва исми у дар мук;аддпмаи он китоб ва тарчумаи х,оли мухтасаре аз у дар китоби «Ал-Муосир ва-л-исор»- и марх^ум Эътимодуссалтана Мух,аммад Х,усайнхон мастур аст. Падарам дар санаи 1306 // 1889 мелодй дар Тех,роп марх,ум шуд» (135, 15).

Аз ин иттилои Мух,аммади К,азвинй маълум аст, ки вай дар хонаводаи шахсияти муътабари илмй ва адабй ба дунё омадааст ва х,амин мух,ити илмию адабй бешак барои камолоти рух,й ва маънавии вай таъсири равшан гузоштааст.

Дар мавриди макон ва замони таваллуди хеш мегуяд: «Таваллуди банда дар Техрон дар махдллаи Дарвозаи К,азвин дар понзда^уми мох,и рабеулаввали санаи 1294 // 1877 аст» (135, 15).

Ин фирцаи мутааллик; ба Мух>аммади К,азвинй мух,имтарин ну коти марбут ба 0F03H рузгори вайро мушаххас менамояд ва х,амин таъкиди вай матлаберо равшан месозад, ки Мух,аммади К,азвинй на дар шазфи К,азвин, балки дар махдллаи Дарвозаи К,азвини шахри Техрон ба дуён омадааст. Нафароне, ки Му^аммади К,азвиниро аз дур мешиносанд, шояд дар х,оли беиттилой дар мавриди асли зодбуми вай ба зодаи шахри К,азвин буданаш эътимод хрсил кунанд, чун одатан аксари шуаро ва адибоне, ки мансубияти «К,азвинй» доранд, онро ба худ аз шахри К,азвин гирифтаанд. Аз суи дигар, хеле кам иттифок; меафтад, ки донишварон насаби мах,аллаи хешро ба номи худ илхрк, намоянд. Аммо Му^аммади К,азвинй бо зикри нисбати К,азвинй дар номи худ мах,аллаи кучаки Дарвозаи К,азвини шахри Техронро шухрат бахшида, ба ^а^ониён дар бораи мавчуд будани храмин гуна мах>аллае дар шахри Техрон хабар дод. Шухрати номи аллома Му^аммадхони К,азвинй исми ин мах,аллаи кучакро х,ам ба там