автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.10
диссертация на тему: Мухтар Ауэзов - публицист

Полный текст автореферата диссертации по теме "Мухтар Ауэзов - публицист"

ЭЛ-ФЛРАШ1 ЛТЫПДЛГЫ Гу\.ЗАЦ МЕМЛЕКЕТТ1К ¥ЛТТЫЦ УНИВЕРСИТЕТ!

Цолжазба цуцында

Бауыржан 0лири:аи\глы ЖЛЦЫГЮВ

М¥ХТАР ЭУЕЗОВ - ПУБЛИЦИСТ

10.01.10 — журналистика

Филология шлымдарьпшц кандидаты гылыми дорежесш алу ушш дайьшдалган дпссертацияныц авторефераты

Алматы, 1994

3/мые ол-5арвби атынсвгы Кэззь; ¡Демлекэттхн Улттьк; укузерситзтпи.ч журналистике тарихы кзфадрэсЕ^а срыкдз.та:.

Гнлыми жэтекшмер -филология гылымлвркныц

докторы,профессор | Т.С.ллАДДиСос!

-рил слоги я гылыыдэрыньщ доктсры,профессор ¿.¿¡.СРАЗАГЪ

Ресми опполенттер -филология гылымдврынкц

. л окт о ры 1. Р, 1-1Г/К1НС о

-филология гылшдарыныц

кандидаты З.СЕР1ККАл*ЕБ

Затенил уйым -Кэза^тыц мемлекеттхк Кыздар педагогика институты, казак вД9биет1 кафедрасы '

Диссертация 1594 жылы " -¿¿/¿-"сэгэт -^¿-ол-азсгои втындвгы Квээк МемлекеттЬс ¥лттык университетЬиц /480121,. Алматы,Эл-5враби дзцгылы, 71/.жвшндагы филология гылыи-дэрыныц дсктсры дэрежесхн беру женхндег! Д 14.А.01.22. ыаманаанлырылган кецэстхц ыэжглхсшде коргвлады.

Диссертацияыен Эл-Фараби атыкязгы Казак Мэмлекеттхк Улттык университет :нщ гылымп кхтзшсвнзсындэ такысугв б олады,

Автореферат 1994 еылы ? "таратылды.

Мзмэндэндысылгвн кзцестщ гылыш ¡сатшыев, филология гыльшдарышн лекторы ^-^ТГ Л.ОМАШЕБ. -

-3-

КУНЫСЩ ИАЛПЫ С Ш ATT Ali АСЫ

EnÍMÍ3 тэувлсхсшк TieriHÍH ез колына влып, элешпк дец-

гейдв бой керсете бастаган каэхргх тацдв публицистиканьщ рал i орасвн зор. Журналистиканьщ проблеыэлэры ту;-плы ой козгап, айтулы калвмгарлерЫхадщ публицист^калык мурвлврина бугхнгт кун талабы тургысыиаи кайта кцнш, Keßoip мэселзлзрд1 з?яца— кэзкараспеи карастырудыц кажеттихгх осыдан келха туинлэйдм.

Квзвк публицистикасыныц «алыптасип, ecin-eticeRaeyi жолында айтврлыктай ецбек спирген алии тулгвлврдиц öipi- Мухтар Очар-ханулы Эуэаов. Улы калвмгэрцщ прозалык, драмалык, гылыми нанэ сын» шигарыалар« туралы кэптогон ецбектер бар, Жазуши мурасын жинакгау, зерттеу ieiiuxe тутвс -"иуезойтэну" свляси цалиптвсты. ТхкелаЯ М.Эуезов шыгврмашылыгьщ аркву етет1н -Ц.Эл1бэчвтнцД'. Bkímobtíu, Л. Эуезованнц, Э.БаЗтвнвэвтыц, Е. Бектурганоьтыц. К. Дуйсетвеакщ, А. Жаксылвдовтиц, А.Лу-боновтыц,Т. Журтбавв'Гын.С. ИсэбексаЛЧщ, А. Ишановтыц, З.Ке-дринаннц, Ш. Кенановтыц, Д. Коназвтьщ, ЕЛизунованьщ, ü, Мол-дэхаиовтыц, М. Ыырзахыетовтщ, Р. Нургалрзвтыц, К.Сыэдиков-тыц, 6. Тыныбаевошц гылыми дисеертоциялары коргвллы. Казусы тушдылвры, гуиырбвяш вайлы uep3ÍMfli басылымдар беттзрхн-> дэ наптаген ивцеявлар да »арнялвнды. Бул ецбоктерде Мухтар Эуозоптщ "ДбвВ волы" домвиы, повасхерг мен эщлмелерх,пьбса.-ппщ пан обайтонугв cirçipreH улвсх, эдеби- кэркем сын'шыгвр-UMS^J аврттоу OÖbOKTici болып к0лд1.

Колеагэр еигврмапашыгынын явткЁлпсгх дарежодэ ззрттолмеВ, нзэордпн тао колкп кела еттквн 6iç кнры- онщ бай'публицис-гакаетк »YCQCH. М.Эуезов публицистика си туралы nÏKip 6i,iaip-ren,KoBÍHÍpsK ернайы тоцтзлу Kcpciwiri жяйкндз оЗ сйткач

oipenr евреи кандидвттык лиссертвциялвр мен газвт-журнвл-

2

дврдв жариялаиган жекелеген иацвлалар бвр.

bipas<;, М.Ьуэзовтщ публицист!к шыгвриашылыгыныц кептеген мэослзлэрх зорттелмеВ келдi. Айталык оньщ пуОлицистхк тыг-армашилыгьшьщ курдел1 эвслюдиясы вшклмвды, публицисток ше-берЛ1Г1Н1ц шыцделу кезецдерх Де нактылы ашктвлывды. Сондай-ак М.йуезовтхч 1932 зшлга nettinri мацалаларына да öyrinri коэкврас тургысынэн бвгв бер1лу керок. Муньщ еэ1 «влвмгер-дз:ч журналиста кызметхнщ «вйнвр кэзхне 1\вВта уцхлудх кв-иет етелх.

Мухтар Омархвнулыдац eciMíuen лэне творчествосыыен Сей-ланыиты эрбхр ж8ца зерттэу яургхзу - цогамдык- медзни ыанх бар ойлар мен пвйымдвулвр.гылыми тыц дервктэр тудырвды.бйт-iteiii эр тушщысьшда квламгердщ дагврмошылык лвбороториясы жацашв кырлвримзн Kepineai. Осьшыц öapi - бурын Tytísreitai зарттелиеген оуеэое публииистикасын жумысымызга объект i erin елуымиигв лол авгаы.

I. Н/рголиев Р. Мухтар ауззовтхч трагедиялары. -Алматы. 1Э67.; CUoUJKOb К. Мухтар суезовтщ эдейи-еишылык мурась;.- . Алматы. 1УЬБ.; Ыснрь'сов Р. Даеачтыц вскеру публицисгикась?.-Ачиэты.197й.

Й.Иурголвев Р.йЫуеэовтхн олгзшкм кв^вмдври //'Семей тоц.г. i9Uí.25 ü о pomo; Алаатщ влгвшкы вдымда ры//3 1л ím кэш енйзк. 19о7.л''4; Оысаыков и.М.Ьуезии журнелиет ед!/Квэв« едэоиетх. 1971.25 лаусым; Мырзэхметов »I. M.üyeaoa кейшкерле'1-1-тулкх-

oootiti\tñp// Outyctík Коза.1;стон. 1978. II акпан.

Твцырыптын актувль,п1лхг1 мьшвндвй явйттврыен айкынлала-ды:

Bipiwiiiaen, аублицисйк Ш8серл1К мэселэлйС!- «asipri журналистике тэоркясы йен Tajitiptfoeci зерттелу1н1Ц Horisri Кураыцас бвлхгх болип табылады. Сондэй-а«, баспвсоз тврихын-де oaiiitiiK орны бар apóip публицистщ meuepaiÍK тэзприиесхн игеру- ÖYrinri публицимикамыц жалпы теириялыц - методоло-гияльщ дечгеййиц KOTepinyina вз eeriririii типзшй.

Ек1нш1Двн, ¡¡СЭуезовт.щ публицистика сына Оерхлэр гылыми бйга- ошц элемд1к эдебйеттгц айгхлх екхлдерхнщ uipi ретхн-Д9Г1 «0Г8МЛ.ЫК-СЭЯСИ жэнв эдеби- эстетикалык тргасын толык-тыря туседх. Лаламгердщ дгниетеншыньщ ьвлыптвсуы мен шоО'ер-л1гЬ)Щ шындвлуын негурлым вЗкын кереетэтхн публицистикэльщ мураск- Мухтвр йуезоьтщ шыга^ызшылык дарэлыгы турэлы тусптс-тщ аукыыын улгайтвды.

Зэрттеудгч мэ^свты мзи мпщеттерх.

Голыми жумыстьщ мвцсвты -квэзь, üacnau93ÍHÍK тарихындагы М.Вуезов публицистиквиыньщ алатын орш мен релхн карсету. Пуфлицистхн шыгврмвшылык лвборвториясыныц эрэкшелхкторЬ!, HSriari даму врналврын айкылцау /mi« автор ез алдына ыьшаипоЯ »йндеттер койды:

-М. Эуезовтщ цублицнст^ талантыньщ калыптасуына ыкпвл еткен нвктылы тврихи лганэ керкемдхк- эстотиквлщ влгы иарт-тардын бетгн вшу;

- М.Эуезовтхч публицист!н гаыгврмвшылыгыныц «влыптвсу, даму. кезецдерп!, сонлоВ-ак олорга тэп ерекшелгктердх ай-кындау;

-M.üyesos публицистикасывдц «огомды^-саяси мвфг&ын пшуп,

илеялык -твкырыптык жан-жактылыгын, жанрлык арцилыдыгын,

стилыпк - композициялыд еэгешелхктвр1н жэне тхлдхк бвйлыгын зерттеу;

-М.Вуезсв публицистиквсы мен эдеби шыгврмвларыньщ врв-котынвсын, б1рлхг1н керсету.

{"ылыми жэе^влыгы. Диссартвциядв М.Эуезовтхц публициетхк

кызметЬиц квлыгхтасуы мен демуы кезондериш бврлву жасэльш, «вламгердщ журналистиквдвгы жолн тутвс шыгврмашыльщ процесс рбтлние туцгыш кврвстырылвдн. !1.Эуезовт1ч журналистхк кызме-т1н1ц бурын ¿елгчс1э лервктер1 гылыми айналымга енНзшп-Публицист иыгармашылыгыньтц иарлик кезецше цвтысты маквла-лвры йен оиерктзршиц, пам.|леттерх мел рецензияларыньщ вл-гвш рет толы« тхз:м1 жасалды.

Жумыстыц практикелык мен:. Гылыми жумыстыц нэтижелерхн

"Каэвн СаспЕсаз1Н1Ц тарихы", "Заспвсоз теориясы" жалпы пэл-хер1 маи арнвулн курстарде .М.Ууезовтщ макалалпры мен очерк-

теин квйта бастыру кеэпщэ жэне тгехнгктемелер двйннавг гвнда пайдалвнуга болады. Диссертация негхзпшз журналистика факультет 1 стуленттерх мен журналист^ цвихлети жетхлд1ру курсгар'тныц тьтниоушкларыно арнвлгоь оку курзлы ээхрлекудз. Совдой-а< ъул ециэк Я.Оуеэов -публицвспц коберлхк еирларыла кывкгуты ыамандар мек журналисте^ ь;аунмыьа .ца квжетт: леи осептеВмхз.

¿ерттау номер:. г1эгхэг1 кэйнвр кэз рзтшле жазуиыныц жанры» чсшяг* гсьтч'малор *инвгы, Сбккт-Пбтчриург калвсиниц иечдэкэттЬ: артидаегх Мухтар оуеговтщ стугенттхк хс а880К1.тси Реепуиликосы Узмлекетгхк ноухпслз^п:

коиитетх врхув in in ig кзгаздари; калвмгэрдщ адеби-мемори-алдык муражайинпагы жеке архивное ськталган койын лэо~ терлэр1 мен ыатериэлдэрыньщ асил тупнускалары щцчят «арае-тырилди. Диссертант Рэсей МэмлвкеттЫ к1тапхзиасы,^эскзу мемлекетт^к университвтмщ гылыми К1тапханасы, Ца3акстви Республикасы Улттык кхтаоханосы библиогрвфиялик; ко^шьщ материалдарымен танысты.

Диссертвцияньщ теориялык жэив методилигиялык neri3i рвТ1нде журналистике теориясы иен T3Kipn6eci мэселелвуЬ! сез етет1н - Т.С. Амвнцосовтьщ ,"Л.К.Барменлуловтыц,Х.Н.Бек-хожиннщ, А.Г. Бочвровтиц , Е.А.Блажновтыц , Б.М.Гороховтыц, H.H. Зэсурскийдщ, и.И.Заоровеганьщ, Б.Г.Колссовтыц, Т.К. Кожакеевт1Ц, С.К.Кодаозэвтиц, 10.А.Куикуновтиц, Ф.М.Уразаев-тыц, H.Q. Омэшеь'гщ, Б.Д.Пельттщ, Е.П.Прохоровтыц, В.Б>Уч-енованыц жене 1агы ивскалордьщ ецбектер1 ьураЗды. Сондай-вк 3. Ахметов, Л.ЭуеэоваБвзврбаев, Р.Бердхбаев, И.Гао-д1ров, Ы.ДуЙсенбаев, Ш.Елеукенов, Т.Какшэв, З.Кедрина, ЗДабдолов, М.Каратаев , С. Кирвиаев, Е.Днэуновэ, М.Миузвх-метов, F. Нургалиев, А. Нурцвтов, Х.Суйшшэлиев сиякты аде-биет ээрттеуш1 гвлымдар ецбектер1не суйешйк.

Ж/мыс барысындв М.оуззовтщ " Алаш", " Сарыврка","Жас азамэт," "Казак Tini", "Енбекгаг цазэц", "Социалиста Казакс-твн"."Социэлды Казахстан", Лзшнпцл зяас" , "Советтгк Караганды", "Социалиста мал щаруэсылыгы", " Казахстанская правде", "Известия", "Литературная газетвдв", сондой-вк, "Абвй", "Шолпан"," Сана"," Гвц", " МаЗдан", " йдебиет жэнз искусство", "Дружба народов", "Новое время", "Современный Восток", "Знамя", "Огонек" журяалдпрь'нда язрцд кэрген пуолиедетикялыц

-а-

макелвладо мен очерктер1, проблемалык корреспонденциялвры мен памфлеттер1, рецензиялвры мен эпястолярлык улг!де квзыл-гэл хяттары ПВ0Д8ЛВНЫЛЛЫ.

М.Ууезов-пуОлицист буки шыгврмвшылвд жолынде елдщ «огамдьщ емхрхне белсене враласып, еа звманыньщ мвцызды мэселелер1Н баспасезде жарыц керген туындылвсынв езек еттЬ Сондыктан диссертациялык эерттеудщ хронологиялык вуцымы I9I7-I96I жылдар врвлыгын камтиды.

Жумыстьщ сынвн ету1 /впробвциясы/. Двесертвцияньщ Haris-

ri норытышщлвры Алмбтыцв еткен Бтк1лсщвкты« гылыми-теория-лык /17-19 маыыр, 1988 жыл, 15-17 мвмыр, 1990 жыл/жэне хв-лыкйралык гылыыи -првктиквлык /20-22 момыр, 1932-жыл/ кон-^еренциялэрда жасалгвн бвяндамалврщв жан-жакты свэ болды.

Гылыыи жумыс Ул-Фораби вхындэгы КазМУ.-дхн журналистика тврихы, журналистгк шеберлхк жене эдеби редакциялву квфедра-лврыньщ бхрлесквн ьшйлхсхнде /18 мвмыр, IS92 жил/' твлвдлвшп коргауга усынылды.

Твцырьт бойынша Охрнеше мвцвлвлвр респу.'.ликальж йвспасеэ oeTÍitae жарияланды.

Диссертация курылымы - к1рхспеден, eKi тервудан ,1чоритынды-ден.пвйдаланнлгвн эдебиеттэр TioiMÍHea жанэ косымшедан тура-ды. Кисымша рзтхнде М.Эуезовтхц 1917-19Ы жылдар вралыгында MSp3ÍMJii иасыльшдарда жа|,ыц керген публицистикэльщ стыгарма-лврыныц библиогрв^иялнк корсетк1Шх ^ерхлген.

ЯУМЫСТЫЦ НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

К1р1спедэ диссе;тециянь:ц вктуальдхл1г1, мвксвты мен míh-деттер!, гылымя жэцвдыгм, практиквлнк мен i, зэрттеу кездэрх,

теориялык жэиэ ивтодологиялы^ наг1э1 айкындвлвлы.

Бхр1нш1 тарау. "^хта^^ваов.Ийлииист^ка^циааШ-^иЕаиша.^.

-Бул тараудв публицист шыгврывшлнгыныц бвствулвры турвлы сэз болады. М.Эуеэовтщ влгвшкн «вдвм алысы когвадык-саяси кес-кврасымен тхкелей байланыств вши-лвды.

XX -гесырдьщ бвс кезшдв «взвк жерхндв ерекшв когвмдык--свяси ахуал калыптвсты. 1916 жылгы улт-взаттык катерЪпс!, 1917 жылгы Акпан бур^взиялык-демокрвтиялык жане Казана тецкврктерх, Алвш козгвлысы мен азвмвт согысы- осынву тврихя о«игалардьщ бэрх де тал топырегьшызда езхнд1к 10-бедерхн квлдырды, сондвй-а« казак баспэсеэ1Шц двмуыив зор ыкавл етт1. Сол кэзвцдзг* публицистикатуралы Смагул Садуакасов "Трудовая Сибирь" журнвлында жврияланган "Казак эдебиет1" атты тврихи- твлдву очеркише былэй дейдх:

"Кыргыз /"Квза^" -Б-Ж-/ проззсынца публицистика таухрхрэк дамыгвн...Бул овгыттвгы жас кгатердщ а^веынан Болганбоев, Эл1мбеков, Кауызжэнов, Гэббасов, АЗмауытов.Эуезов, 1£амец-геров, Гургвнбаев, Жэн1беков жанэ овсквлар кеп vм^т кут-тхредх".^

Халкьшыздан кемецгер улы Мухтар Омарханулы оуезивтщ шыгармвшылык жолыныц бвсталуы да ь;азвк далвоындаги 1р1 сан-си окигалар дау1р1мен туспв-тус квлдь Ол мугалхмдэр даяр-лвйтын семинарияда онып, дархс глады. Газэт-журнал беттэрЫ-дэ алгвцщы пуилищ/стиквлык маквлаларын осы жылдвры жариялой бастады. Польша калам алгвн жвс Вуезовт! цазак

I/. Уз1НД1"Халыр( кец8С1" газет 1нде аудпршшп басылган жарияленыынан элыпдн.-лалы« кацесг .-1993,2 иауию./ПЗ.

лаласында сол кезде квлыптвскан вхуал турл1 такыриптвргв жотелейдЬ Они охрде айел Terçniri жаВы толгантсв,ешп бхр-де сщу-агарту, мацениет ici терац ойлентэды. Казак зиялы-лврн, гылым негхзцер1, саясат, шет журттар eMipi, баспасээ, едебивг маселелврх де - шыгврмашылык арквуынв айнвлвды. Профессор Р. Нургвлиевтщ ейтуынша; " Болвшвк дврия Te6ip«-

iiicTi, шыркву терец, кайратты ойдан хвбвр бергенцей, жвс твлалттыц влгвшкы сапвры бвйлау мен гЛкхрд1 ашы«, жврып эйтулн твлап етегп! публицистикедвн баствлвлы".^

Мухтвр Эуезовтщ «огвмдьщ-свяси кезкврасыныц «влыптвсуынв окен есер еткен-хвльщтьщ улт- езвттык «оэгвлысы Mi. XYI

гасырдиц вягынвн 1916 жылгв де£Ин квзак двлвсында ЭОО-ге

о

тартв улт-азаттык квтэрШстер1 epdireH екен. Кенесары

KDTcpwici туралы "Хан Кене" пьесвсын, ал 1916 жылгы кетерх-лic ха«ында"](илы заман" повесх/1Э28/ мен "Trari сарын" пьесвсын /1934/' жазгешн ескерсек , улт- азвттвд кетерШс твкырыоы М.Ьуезовтх кэтты толгвнтцандигын оаВ^аугв болады. Аталгвн тарихи туышылардьщ квй-к;аЯсысын влсац та, нвкты дароктерге cyiîenin, aMip шындыгынэн жазылгашшктвн, публиц-истшсалыд элементтерге бой eneni дзлел Т1лзмейдд. Населен "Кили зоман" гшвесш зквэар алдьшда М.Эуеэов Алиатыга врнайы l'.sflin, i'JIù нылгы Албэн KOTcpiflici болган j&Ticy лгерхнщ

I/. Нурголиев Е. Алиптьщ алмппда вдымдарн // БШм жене еН'^ек.: хУЬ7.KJ 4. 2/ "Акцепт" журналы. - I9J2, Je 12,29- Оэт.

-и-

табигатымен твнысады, окигаш nasi кергеи кв'риялэ^мен сэйлесш, балешэц шыгариага фактхлер жинэктайды. Калим-гердщ бул саперы турали кэзхнде "Twiui" газет inné Силвй деп жазылыпты: " Жакын врада Ленинградта окип жаткан казактыц атацти жазушысы Мухтар Оуезуды Алматы квласина

кэлдх. Келген жумысы: 1916 жылдыц кетерйлjcinen калган тур-Л1 дервктер, ел аузындв сейленш журген arçriue, елец, вртег1лерд1 жинву". ДэЛПы жаэуши кесек туындыгв барэр жол-да дерек жинактеудыц публицистík эд1с-тэс1лдэр1не кашан да сокпай етпегап.Бул "Абвй жолы" эпопеясы ыен "Эскен еркен" ромэныньщ жоспарлврынан да байквлады.

М.6уезйвт1ц свяси-алеуметт1К кезкарасыньщ налыптасуына Алащ козгвлысыныц зор ыкпал еткенхн айтэр кун дэ енд1 туды. Ол Семейдегг мугал1мдер двярлайтын сешнарияда ок;ып журш, й.Бекейханов.М. Поштайули, М.Дулвтов, Ж.Аймвуытов т.о. uipre "Жэнар" мадени- вгарту уйымыньщ белсешй Myuieci, api v/C/-шларыньщ oipi болды. Уйымнрн nerisri максвты - киын кезецдо дарапайым хальнда кемектесу, окитын жастарды улттык бостан-дык ушй 0ip муддонщ ToniperÍHe топтвстыру едь

Сондей-a« М.Эуезов Алвшорца козгвлысыныц кешоасшыляры иол-ып саналган «азв^ зиялыла^ымен тыгыз баЭленыстз жумыс хстед1. Ол Ж.Аймвуытовпен бipuiecxti, "Аовй" журналын шыгарды, мерзЫ-дх басылымдвр беттор1нде "Екэу" дэген буркеншк атпен ма-«алалар жэзып т^рды. А.Байтурсьшовтьщ улт rain icrareH кыз-мэтхне "Ais жол" газетх мон "Шолпвн" журналында жориялалгвн маквлаларылда адхл оягв oepJÙ- Алвшордвшц ор^твльщ^рргйш

I/ "Тглыи" газет!.- 1927 дал. 20 июль.лЬ 2^3,4- бет.

болнп т&былган "Казак" гвзетхнхц хвлкымыздьщ двму жолынцвгы тярихи релхн айкьшдвп керсеттх. М. Дулатовпен СемеВде, Тйшкентте Т1келей арвлвсып, а«ыл- кецес влып турщы. 1929 жилы Мвгжанды вбвктыгв жвуып, тергеугв влып жатквн кезд1ч взхвде, Мухтар Омархвнулы вскан бвтьшдакпен М.Жумвбвввтыц оыршыл поэзиясы турвлы жогвры П1кхр1н бьШрдЬ

30 -жылдар М.ЭуеэОБКв "алвшордашыл" "буржувзиялык улт-М1л"вты тагылыи, «удалвган кездег1, огвн тацулган айыптьщ бхрх - Алашорда баспвсезхмен тыгыз «втынаств болгвндыгы вд1.

".. Деэактыч ечкейген кэр1, ен(бектегея жасынв гггел1мен оВ тус1С1П, ел1И уВ^ысынвн оятып, жвнсыз денес!не цен жугхр-тш, куэг! твцньщ свлкын жвлхндвй ширыктырган, етек-жецхн жмгызган "Казак" гезетШц". хзбвсэры саналган "Алвш",

"Саревркв" , "Вас 8звмат", "АбвВ" бвсылыыдврында жвс Мухтар-дыц влгвшкы мвквлвлвры жврияланды.

М.Эуезовтщ тырнвкалды иублицистикалык туындысы "Казактыц озгеше ихнездерх" деген атпен Ташкентте шыгатьш "Алэш" газет-

1917 жылгы 30 нвурыздвгы 16 - шм1ршдэ жвеык кердЬбиер мои 1плЫ вркылы когамдык дамуга жол ашуды, ез хвлцын бвскв жу(,тт8рдыц озык мадедиетхне жетк1зудх кексеген вгартупилык бвгыт - жазушышщ осы влгашкы шыгврмвсынан-вк ивйквладн. Макялегв "Семей семилврнясьшдв о^итьш: Аймауытов Ьэм с)уез-о в" дед х;ол койылген. Мхно осы кеацен Саствп, ек1 талант ездерхн толга^ргвн ыэселелер хвцында Сартп мвквлв жазу барысында "Екеу" оттн Суркеншхк ес1м дудаеге келген.

1/.Ьуезов ¿1. Ахацкьщ елу жылдык тобы/'/А« жол,-1923,4 -вцпв^.

2/."Алаш" газет:.-1917,30 иаурыз.Ио.

"Алашорданыц бас ykiuötхн!ц дэп. вВшивлып

келген бвсыльшдарщьщ бipi " "Сарыврке" гэдэт1 едЬ"Сзрмэр-даныц" беттершца хвриялвнгзк жвс Эуезовтхц "Ацвшщк не-ri3i- аВвл"," О^удвгы куьбылврыиа", "Кайсысын колданемыз?" атты публицистикалык иаквлвларынвн свлмвцты когвидык ой ейту, агартушылык квзкарас вясын квцвЯту бвЗквлвды.

"Адамдык neriet- айал" двген мвквлэсынцв эвтор айел TSHiiri ыасэлесше алвуматтхк, гылыми- филооофиялы« мал 6epin, эйелге деген «взвк врвсындагы кезцврастыц зиянии, залалды тустврын ашып керсетед1. 0niprs келгэн урпвцтын xapoHeci ец влдымен внагв байлвнысты екешпгше токтале кал in, эйелдщ как1рек кезх ашлып, турмыоы тгзелмейгнше, нолпы улттыц сана- сезхинщ, мхнеэ-кульщтыц жвксы жвгднан цвлыптасавВтындыгын ТУСХНД1Р8Д1. Бул мв^алвньщ жазылып, жариялануы хакындв М.оуезов birepipaKTari " 6з жвйымнвн мвглуыат" деген емхрбаянындв: "Алгвш^ы жаэулврым сырлы адебиет öaTiHfla болмай, жалпы газет, журнал мв^алвларынвн бвсталды. Ец влгащы бвспвга шыккан статьям "Сврыарка"

2У

газетхнде " Адвцды« нег1з1- айел" дэген нэрсе едь.." -Леи KepceTinTi. Муныц esi Эуезовтхц шыгармашылык жолиныц публицистиквдан бвсталгвнаыгын аВгацтайтыи бултартпвс далел. "Казвктыч взгвша мЫездар!" втты туш тыны Ж. Аймауытовпен Öfpirin. жазганодктвн, жвзушы жвка ез каламынвн туган "Адвы-дык Heriei- аВал" мв«аласын - туцгыш шыгармвсы peTimra ате-'fген. Нас талалттыц влгашкы мвквлаларьгнда вйтылгвн ой упг-

I/. Сейфуллин С.Бее томдык шыгармвлао жинвгн.-А.:Шазуши.

I9i3d.4T.3b4- озт.

2/ .Эуеоовтш эдеби-ыемориалхвд муlажойшшн аихивЬКПР-Х.

№ 382.ic.2- бет.

кылдары iteaiiiri жазгвн кесек шыгврмвлврындв кон вукымдв жвлгосын тввдвнын вцгвру киын емес. Бул оВымызды академик ЗДабдоловтыц : "...квзхогх цвээк эдебиетшде "Эуезов ейелдер!" деп вцыздаугв болэтын жвн теб!рентер сырбвэ, суду обдвздвр галерепсы жасвлды. Дал осыньщ бетвшвры да Зуезовтхц алг1 толгвнысы - "Ацвмдык негхз1- эйел". Бэрх солвн бвсталган",^ деген тушрымы орищтырип, бехите ty-седк

Семей калвсында 1918 кылы Уац кэрыз cspiKTiriHin квр-жысымен моден " Абвй" когамдык- адеби- журнвлындв М.Эуез-овтщ ûipueuie публицистиквлык .проблемалык ма^алвлвры бвсыл-ды. Бул журнвлды шыгарушы туцгыш бвстамашылвр Ж. Аймвуытов пен М.Вуеэов болды. Откешыхо туралы сьщаржвк niKip вйту-га итериелеген идеологияльщ салдврьшан "Алашордвшылар-дыц срталыц журналы" болып свнвлгаа "AiiaB" бвсылымыньщ f;R30H тарихындвгы прогресивтхк рел аткврганлыгын енд1-•oiwi ейтв бастадык. Сол яурнвлдьщ жарык корген 12 HeMiçi-шц 1Ш1нде М.Эуезов макалалары жариялвнбаганы кемде-кем. TinTi кейде oip немхрдхц езвде Мухвцныц eKi-Yra шыгврма-сы да кездесед1. "Абвй" журналында М.Эуезовтщ "Гылым", "Мэдениетке хай кэсхп жуьщ?" Казак imimieri партия нзден?" "Философия жвйыивн"," Япония", "Абвйдвн содгы акындэр" /а.Лймоуытовпен 6ipre/," Bipimii жвлпы жастар сиезх", "Жастар уйнмдарынв ашк хат", "Гылым Tini -/научный термин Оку ici", "Земство Ьэм кооператив"."Мэдениет

I/ Кабдолов 3. Арна.-Алмвты; /Цазушы. 1988.48-49 б.б.

2/. Кенжебвев Б. Казв« баспасезпиц тарихыньщ очерк1.~ Алмзты. 1950. 27- бет.

bau улт", " tkin. твусылу Ksyni" ивквлвлвры иен Л.Толстой-дыц "Будда" етты твнымдык anriMBcineH вудврмэсы бвеылып шьщты. Бул туындвлврындв М.Эуезов хвлыкты гылым, tíхл¡мге швкырген, иэлениеткэ ундвген агвртушылы« квзкврасто боданы. Автор теориялык болжвидармен гена шектелт квлм8й, сол кездвг1 казак вхувлыньщ пакты корхнхстерЫе катысты усьшыс-тар вйтады, проблеыалар катередх.

Зерттеушх А.Нуркатов: " Соцгы кззга дв!Цнг1 Ууезовт1ц алгвшкы кездегх шыгврмвлвры тугелдей жокка шгарылып, оныц реалистík бгрсыпыра нэрселер жвзгвны эскер1лмей квлцх.СвЙ-Tin ЭО-шы жылдардвн бвствп кесэк те каркем шыгармвлар берген жазушыныц оган деШнг1 курделх де кайшылыкты творчество-лык эволюциясы ашылмады",- двген niKÍp айтыпты. Будан шъгга-тнн корытынды - М.Эуезовтщ «ypin еткен творчестволык жолы-нац 8лгашкы кезец1ндег1 публицистикалык ивквлвлврындв котврхл-ген проблемалвр мэн «озгалган ойлау, каламгердщ тутаи шнгпр-машылык эволюциясын бугхнгх талвп тургысынэн вшуга улес бол-ып косылвды. Сол ывксат удеслнен шыгу vidíh, диссертнцияца М.Эувзовтщ бвспвсез бвтхнде . жарык керген мвкалала^ын» терец твлдву жасвлды, олардьщ такырыптык жав-жактылыгына, жвнрлык ерекш8л1кт0р}на наэар вуда^ылды.

Мэсвлен "Элхп таусылу квугй" етты проблемвлык макэласын-да публицист казак елхн отвршылдыктвн ку'квру жолда;ын 1здест1редх. Устем ел " влдымен торыгвн влдщ дхшн квкпвЗ-га влвды-, будвн соц гурьт-адетхн враластыра.гц, вртынви влв-мыштвп журхптийн жогвлтып,-елдхк белгхсш куцИрттешар-

I/. Нурквтоц А.Мухтвр йуеэои.-Алматы: Квзацтыц Момлокет-т1к Кврквм Эдебивт БаспасыЛ957,16—iu и.о.

in, Бкырында бip ултты жутып. кетв барады" ,^деп, ез звма-нында тел журтын KYiin тургвн «ayin- квтерден свктандырвды. М.Эуезовтщ сонву 1918 жылы вйтквн ойлзры керегендШк екен-д1Г1нв ешп кезхмхэ жвтш отыр. Публицист еткендх еске Tvci-

pin, бYriiuii жария eTin квнв «оймвй, болвшакты да болжвй бхлу KepeKTiriH жвс шагында-вц жаксы TYeiHreHfliriHiH дэлел!--бул.

Казан тецкерхсиен кейхн М.Буазов катысып тургвн "Апаш", "Сврыоркв", "Sac азамат" Г0заттер1 мен "АЗай" журнвлы улт-шылды'к туын кетврген ■ , басыльшдвр рэтхнде ввыпталып, большевиктерлщ куцпмен бхртхндеп жвбылв бастеды. Олардьщ орнннв жер- жерде Кецес екхмет1нщ саясвтын жург1зет1н мер-зхмд1 баснлымдар бхрхнел ссщ 6ipi шыгып жатты. Алаштьщ врдвк туткан взвмвттврыньщ Kenmifliri 1919 жылы 5 ceyipneri eiti-метт1Ц "KeraipiMiMeH"^ жвца свясвтпен вйналысв журхп, ванв-сыз epi кешбэсшысыз калган улт болвшвгынв кызмет ете баствды. Мухтвр Эуезов те осы бвгытты дурыс деп тауып, казвк халкыньщ жарккн келешеГ1 vibih хеке KipicTi. Тгрл1 жвуепты кызмет-тэрд1 аткарумен катар, М.Эуезов басаесвзбен тыгыз бэйланые-тя болцы.

Семей ревкомыныц органы ретхнде шыгв бветаган "Казак тШ" газетхнле 1920- 1922 жылдэры "Казак окыгэндарына ашык хат", "а»гхнг1 зор мпщет"," Erinre дайкндвльщцар"."Мадияргв жаувп", "Жэлпы жврльщ". "Сот"," Казвк кызметкерлер1ящ мшдетГ',

"Казак иел1мдеух турелы" цогзмдык- саяси иен1 зор, элеумет-TiK, шаруагаылкк твкырыптарда жвзылган публицистиквлык ыака-

I1 вуеэов М.Элт таусылу кауп1/"Айа0"журналы,1У10. №12.

ZJ JioKitres Г.Санадэгы каралар.-Алматы:Казакстан,1392.9-б.

лвларын жвриялады. Осылврдьщ imiane сол кездегч «огам eMipiHe зор эсер еткен - "Казак окыгвндерына вшык хат" оке. hï ацгврылвды. Tenicepic болды. Лвцв екхмет орнвды.Ешп казак зиялылары бвлхн1п, жэ^ылмвй, квйта ел бвсынв кун туган увкыттв "Каззктыц ececiH anepin" улт ^ip-

лесе кимылдву KepeKTiriHe назар аудэртквн.

1921 жылдыц «враша аВынан бвствп 1922 жылдьщ желтоксан вйынв дейхн Квзвкстанныц сол кездег1 вствнвсы Оданбор кв-ласындв КвзЦИК-TiH президиум «vmeci болый журген кезЬще

де М.Эуезов баспвсезбен байлвнысын узбей," Ецбекшх квзвк" гвзет1н пнгаруга катысвды. "ErçfieKmi казактыц" 1927 жылгы 12 кврвшвда шыкквн мерекел1к ЮОО-шы немхрЬще газеттщ влгвшкы шыгвруиылвр алкасыныц нушелер1 болгвн бес вдамныц dipi - Мухтар Эуезов екешигх «азылган , сондвй-вк олврдыч cyperrepi бер1лген.

1922 жылдьщ кузшцэ Ташкент кэласына; барган М.Эуезов Туркствн Компартиям Ортвлык Комитетхнщ органы ратхнде казак тШнде шыгып тургвн "Шолпвн" журналыньщ редакция влквсыныц Mymeci болвлу. "Шолпэнньщ" бетхнде "Касвк калам- . КвВрвткерлершз / ашнц хат»'" "Казак эдебиетп>щ KBeipri дэу1р1" втты свликалы erçoeKTepi жврык кередх.

"Квзвк калам квйрвткэрлерхне / ашык хат"/", маквлвсы баспасеэ тацырыбын сез етедх. Сол кезде шыкквн мерзхмдх басылымдзрдьщ тихмдЬпг1 мен пэрмешилхг1 хвкында эцг1ме козгап, оларгз ортак кемш1Л1ктердщ бет1н ашзды. Ал " Кззвк эдебиет1нщ K83Ïpri дэу1р!" втты тарихи- эдеси сын макала-сындв едобиет мэселелер1не жан-жакты токталвды. Бхрвк мун-дв вйтылгзп niKipflèpiHiH ûapi дэ М.Эуезсвке "буржуазиялык

ултшыл"," влашордвшыл" , " бвашл", "ескШктх кексаушх" деген айып тагылганда, жазушыньщ ез1не соккы берудщ курв-лыне вйналвды. 1^рнвк астынан К1р 1здаген сыншылвр шыккан 20-шы жылдары да,тем1р торга камап, тергеуге влгвн ЭЭ-шы жшщарн дв, тштх квзвк зиялыларынв квйтв айналып катер тенген 50-ш1 жылд'ары да Эуезовтщ "Шолпвнда" жариялвнгвн осы макаласы этвлывганы кемде-кеи.

1925 жылы Ленинград университетхнщ бхр курсын вяктап Семейге оралгвн М.Эуезов жерг1лхкт1 ак1мет орындврыньщ ет1ну1мен мугал1мд1к кызмет еткарады. Осы уакытта хуберния-лык втдару комитетшщ органы "Гац" журналыньщ техшквлык редакторы, бола журш, ыерзхмд! басылымныц шгарылуына вт свлысады. "Твч" журнвлында жазушыньщ бхрнеше ацгхмелер1мен катар, "Шаншар" журнальГ втты такирыптык шолуы жвриялвнган.

Казак халдашц кэптеген кернактх калвмгерлер1 20-жылдары газет- журнал беттер1нде буркешпк втпен кол койгвндвры ма-Л1м. XX- гвсирдьщ бвс кез1ндег1 иерз1мдх бвсылыидарцан Мукацныц."М.Э","МИ," Мухтвр"Аргын", "Жвяусвл" "Айгак","Екеу"/ I. Аймауытовпен бхрге/, "Кэзпед", "Семей техникумы", "Семинарист Оуезов" деген секими буркешпк ес1мдер1н кездест1рем1з. М.Эуезовтхц буркеншхк вттврды пайдвлвнуы шаиэмен 1У26 жылмен шектеледь Сошшктон да буркешЦк вттарыан кол кою- публицист тцгарыашылыгыньщ влгвшкы кезен1не гена тан деген тужырымга келдхк.

Диссертацияда Мухтвр Оуезовтщ 1916 жылгы улт-взвттык катерхл1С1не казкерасын,Алешордв козгвлысымен жэне оньщ кешбасшыларымоц бвйланысын "Кэнвр", "Жас азвмат", "Талап", "Алкв" уйымдврына катысты пакты деректермен вшып керсетуге

тырыстык. 1950 жшш " влэшордашыл" дэп эйып тагылып.жазу-шыныч абактыда болган кезхнен бурын беймэл!м болып келгэн иэл1меттер де квлт1рхлел:.

Жэлпы 1917-1932 жылдвр арвлыгындв баспвсвзле жврык кер-ген М.Эуезов ыаквлвлврынан еткеннщ асыл квсиеттерхн бойынв сщхрген, ел болашагына влацдвгвн, улт камин ойлвг8н публкц-ист1Ч когвмдык-свяси квэкзрвсы аВкын вцгврылааы. Мухтвр --публицист ■ свясат, швруашлык, мэдешет, гылым, бвспвсеэ, элебиет твкырыптарында алгвшкы еткхр ойлврын осы жклдвры керсетт1.Проблемалнц макала, сухбвт- монолог, твкырьттьщ шолу, здеби- тарихи очерк, гылыми-танымдык накала жаНрлар-ында калам тербедь КейЫгх жылдоры келемд1 де кесек туындьт-ла'р жазгвн жазупы толэнтыньщ, стильдхк- кошоэициялык, фор-малык,Т1лдхк шебеРлтнщ баствуы де - шыгврмвшылык жолыньщ влгвшкы кезечпше жазылган публицистиквлык шыгзрмвларындв жаткандыгына кез жеткхздхк.

Ек1нш1 тврау.

М. Эуезов - публициот!ц шеб«рл1Г1

Вул тарвуда М.Эуезовтщ- 1932-1Э41 жыллардагы коллектив-тэшпру, индустрияланлыру, ауыл вИ1р1, азвмвт бейнес1 то-кырыптарынз арнвлган маквлв, очерктэрхнэ, 1941-1945 жылдвр-дагы эскери публицистикасынв, 1945-1961 жылдэры жазгвн жолсапар очерктерх мен окигалы, проблемалык очерктерхне твлдау жасалды. Сол вркылы публицист шэберЛ1ГШ1Н есу эволю-циясын ай^ындауга тырыстыц.

Публицист гаеберл1гхшц курвмлэс белштерх ретшде -М.Эуезовтщ дуниеданнмдьщ сапалэрына<• тв^ырыпты терац зерттоу квсиэттне, факт! яинактву тэсьчдерх, такирыпты

твлгву, жвнрлык шешхмдерд1 твццву, бвяндву.окырмангв твр-тымды жетк1эу eflicTspi сиякты кастой двгдылврынв беев нвэвр вудврылды. Проблеиаш KeBimcep вркылы ой елегхнен BTKisin бврып катеру, дуниетвным дэнекерл1Г1 вркылы шыгврмв мазмушн вшу тэр1зд! М.йуеэов цуолицистиквсынв тан белгх-лерге ман берйедх. Кэйхпкер öeüneci, дивлог, монолог, пеВзвж, психологиялык пврвллелизм.тхл, стиль сиякты коркеи-Д1К компоненттер де дэйект! далелдер HerÍ3Íuae керсет!лдх.

M.öyeaOBTin ЗО-сш жылдврдвгы публицистхк шыгврмвшылыгы сол кездегх Казвкствнда болып жвткен каллективтеширу, индустриялашшру сиякты когвмлык бзгвр1стермен тгкелвй бвйлвнысты. Бул увкыттв жвзгвн очерктерхнщ непзг: твкыры« бы- вуыл ewipi, вуыл взвывттврыныц турмыс-тхршхлхг:, ецбек ыргагы болды. Кврапайым вдвмдврывн дидврлвсып, олардыц жан--душесхне щШп, всыл сырларын актере бхлдг. КзЗгн жвзушы-шц сол керген, биген жвйттары- калешй очерктерЯ иен кец . тынысты, ывзиунда шыгвривлврыныц езегхнв вйнвлды.

Иззушыньщ жвцв идеялвры -30-шы жылдары жвзгвн : "1здер" /1932/," З^влы колхозшы", "IcTepi сеВлейдх"," Кектеинен 6eçi", "Bis атквшнекп1з",' "Сез влгвн - тву сзгыз бен как свгыз", /1933/, "Уш кун" /1934/, "Куы иен еадвр" /1934/, " Бмвкке-бхлек" /1933/ , "Квргвлы совхоаындв етк1зген терт кун"/1934/. "Бвймухвметулы жолдвс" /1935/, "Швтквлвц" /1935/, "Буркггп^" /1937/," Оньщ вты- ек1ншх" /1940/ твгы бвскв eMip шывдыгынвн жвзьшган каркем-публицистиквлык шыгвриалвры мен очерктэрхнде Kopiiiic, топты.

"Мухтвр Эуезов - шыгврмашылык квлыатвсу жолында, квй . туындь'сы иилсо да, ош жазугв KÍpicnec бурын каркем иыгарыо

нетхэпша вм1рдег1 нв.угылы шындщты алу, ол ушш шарк урып 1здену, зерттеу, керген- б!лгэндер1н ой сарабына свлып, кечЬгге уялвтып, койьш дэптер!не жвзып влу жагынв ерекше эейхн цойгвн каламгер"^ Жвзушы врхивхнцэ святвлып квлгвн коптеген койын дэптерлер, журналисток жолжазба !с-«вгаз-дары - соныц вВгаш. Улы квлвмгер ойга орвлган ппири, оны тудыргвн как.тылы ем1р фактиерхн, кейхпкер келбвтхн, гумырбвянын, табигвт хврппстерхн, жэр-су аттарын дер кеэ-1нце к.агвзгв тус1рт, укыпты тгрде жазып отыргвн. йазушы-нын эдеби-мемориалдык ыурвжвйындагы койын дэптерлёр1 -

публицист™ пмгврывлврыньщ жвзылу себебш бхлудщ,дуниэге келу сыры мен шеберл1к к!лНн вшудьщ квйнар кезх болып твбылады.

Кез келген публициста тыгврмвныц журеН -фвкт1 дзсек, фвкт1лердх сеВлетуге келпзнде дэ очеркист утыиды тэсхлдер колдвнвды. Месзлен, автор жет1ст1ктерд1 вйгзктвйткн нвктылы деректерд1 тхзбектеп жетк1збестен, оны кейхпнерлердщ вузы-на салуды жен кередЬ

Квлвмгер очэрктерптн сэз зергерипц твбигвт керихстерш суреттеуге шеиерл1Г1 вйкын бвйквлвды. Эуезов пейзажындв тецеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдохе сиякты кэркем-дпс компоненттердщ барлыгы да кездесхп отырады.

М.Эуезов 0цтуст1к 9Ц1р1не 1933 жылы жвздэ яэне куздэ ек1 рет баргвн. Оныц бул ткгармашылык свпврлврькшц нэтижесхнг.е "%алы колхозшысы", "Кектемнен бер1", "Сез алганг-тву сагыэ бен кек сагыв", "Шз эткешнекпхз","1стерх сэйлоЗд1" атты I/ Мырзвхметов М. М.йуезов кэйткерле^л -тглкхбвстыктар // 0цтус1к Кага^стон.- 1978. II вкпан.

-22-

пуилицистиквлык шыгврывлвры жазылды.

Сол очерктердегч квй1пкерлер арасындагы эцНмелерден окигвшц болган жврхн ейна-катвС1з танисыз. вйткеш мундв оцтустхк вудандарга тэн вуыз екх сейлеу диалект1С1 шабер колцвнылвды. Мысвлы: " Айтат кой шаруа. Мал бвккан ел шили есептеп айтпайтын бет". "Егчнцхкке нвяты пвйдалы той бу". "Алдьшдагы айуаны да, 031 де улкен". "Бу uamít ет". "Тукыи-ын куртып биыл жудэ квыбв кьшшк". " Биыл гена ic бастаган". "Бхзде мынв "ИгШк" колхозыиыц бвлвлвры да окит. Ауылдары кашац... Кыс суьвдв оки элмай калатта". "Эпкал, осы жолы твствмвй ала ке". "-0, болвт, экелмей коймвйды жудэ. 0не кунi твйындвп кеткеи roß. Теяр.о". "Укпаганда кейтет".^ Кей1пкерлер-саз^н ввтор кушпен Hin, эдеби формага лвйыцтву-

FB твлшнбвйды. КвЭта ауыз eKi сейлеу тмище айтылатын свздерд1- дыбыствлу езгешел1ктер1н свцтвй отырып пвйдвлв-нады. Муньщ asi потврыаныц шынвйылыгын, очеркист 14 шеберлх-rÏH бхлдхрерлхк дэлелдер.

Шыгарма б8сп8 жуз1н кергенше, ондагы сез, сейлемге йен бера кврап, текстслогаялык- стилистикалык тузатулер eHrÍ3in отыру, жазылгвн очеркт1 квйта редакциялву да 'Эуезов -публицист шеоерл1гхн1ц шецбер1н улгвйта туседх.

Хвлкыиыздац кептеген жвзушыларыизн 6ipre Мухтвр Омархвн-улы Эуазоь те калви квйрвтиман kypsctí. Буг1нгх кундерга саргайгвн парвктар вркылы жеткен оньщ ескери публицистикв-сы ез влдынв шоктыгы 6iíík шыгарывлар шогырынвн турады. ".. .М.Эуезовтщ Улы Отвн согысы жылдврындв жазган шыгарма-лврынца совет едомдврыныц жогвры иорвльдыь, ueBneci, олН-

I/.ûyesoa .М.агжтемнзн uepi //Социалвы Кэ 39 К от о M , —I^oi-'.

27 кпцошэ.

дьщ ерлхкке, кажырлы ецбекке эз1рлхг1, олардыц а.цвмгерппл1гч,

... ■•• „У

рухвни эцеи1Л1П кероетглалх...

Ел ушгн, жер уш1н баствлгвн курестщ элгвшкы вйларышц

еэпше-ак Мухтар Эуезов "Ерлхк- елдгк сыны","0тан уран сал-

ганда"."Конвейерде куй мыгым"," Ер бвуырларга ел сэлемГ',

"Керкем злебиеттегх отан с'уйгшт1К" сиякты Я1гер мои нвмыскэ

толы публицистиквлык шыгврмвларын баспасез бетЬше жаряя-

лады. Олардьщ бэр1 дв сол квзецнхн твлабынвн тугвн.-ел Т1р-

лхгчмен аствсып жвтквн, влдв тургвн неНэп ыоксат-н1ндет-

терд! вйкын белгхлеген туындылар ед1.

Публицистика жанрлары туралы вйта келха: "Казак совет

эдебиетхнде памфлет жанры Чш Отвн согысы кундерщце айкыны-

рак кор1НД1. Мухтар Эуезов пен Гвбит Мусхреповтщ.Баубвк

Булкышев пен Ыукан Имвнжановтыц немгс баскыншыларын,ф8шиэмд1

эшкерелеген ешпенд1лхккэ толы, вщу-ызамен тепехне жазылгэн

лирико- пемфлеттер!1 осы туств жвриялвнвды.

Бул жердв лирико -памфлет деген терминд1 колдануымыздьщ

да сыры бар. Эйткенх ол памфлеттерде еэтирв мен лирика,ыза

2/

мен пафос катар пвйдаланылвды", - леп жазыпты профессор ТДожакеев. Согыс жылдарындагн М.Эуезовтщ сондай шыгврмал8ры ныц б1рх - "Ерл1к- елдхк сыны" деп вталады. "Ерлхк" сэзхнщ терец магынаскн"К[легей кара бултпыц.келе дэ жаумвй ашылман" сиякты ауыз едебиет1 улгчлерхмен ашвды. Автор батырлар жыры-нан мысалдор келт1ре опцып, урпакка бабэлар салган жолмен эл коггаудьч еэтх тугэшщгын жетк1звЛ1.Батырлар шрынвн ту-тас К9рхн1стерд1, тагын детельдарды тиге тиек етш, казак жауьшгеиерхне рух береди Пам^леттег1 эрб1р сейлемнен ел-

I/.Сильченко «4.С.СмиунсваН.С.!А.ауезовт1ц твсрчесхвилык жолы/Жззушшьщ 60 жылдыгннэ/.-Ллмэты,1У57.32- б.

2/Дожакоев Т.Жас ®!лш1лер серич. Алматы: Рауан,19Э1.

ге двген суй1спеншШктен тугвн лириквлык сез1ИД1 де, жвуга деген ыэадан тугвн свтирвлык уытты да вцгврвыыз.

Согыс басталган кезде-вк Казвцстандвгы ipi касШорындврщв болган Мухтар Эуезов тылдвгы ециек тынысын сездхрерлхк пуб-лицистиквльщ мацвлвлар мен очврктер дв жазды. "Конвейерде куй иыгыи" деп атзлэтын очврк1 Караганды Keuip бассеЙ-шндегх 20-шы шахта гумысшылврыныц ецбек ыргагын керсетед!. "Отан усан салганда" втты публицистикалыц мвквлв Бвлкош, Коцырат кен орындарынвн жвзылган. Бул шыгарыаиыц всыл туп-нусквсы жвзушы врхивпше "Эр тынисыц "Отвн" дейтш кун 6уНн" деген твкырыпден сэкталуда. Ма«8лв бвствн-ая« ерекше шабытпен окылады. Согыс жылдарындвгы М.Эуезов пшгармвларыныц ь,8й-квйсысыныц да арцауы-кец кэсхлген каркеы т!л. Сол бай т!л-двн эпитет те, метафора да, тецеу де туындвйды.Окыгвн ханды ел1ктхрш, жел1ктхр1а, жэлпхнтш отырвтын елец ыргвгындвй ввтетикалык пафос бвйквлады.

"Квзэктыц аскери пуилицистикасы" втты гыльши ецбег1нде зерттеушх Рвхметолла Ыдырысов Муцацныц аскери публицистика-сына аз гена шолу жасвй келш, былай лептЬ "Эуезовтщ эскери публвцистиквсымен косв, жвлпы публицистиквлык шыгврыа-ларын твлдайтын болев, оныц ез1нен 6ip диссертациялык ец-бек тувр едь Сондыктвн 6is такырыбымыздыц шецбер1не бвй-лвшеты Эуезовтщ аскери публицистикасыньщ ез1н тугел твлдвй алпай отырмыз.

Буган келеу куннЬ* сэтхшГе квйтв 6ip орвлу керек болвр деген ойдвиыз." 1 Осы пШрден-ак М.Эуезовпц I94I-I945

жылдвряагы кеевмеезх евлмагыныц каншалыкты екен1н ангару

I/.Ыдырысов Р. Квзактьщ аскери публицистиквсы.1970.96-0.

киын емес. Бул жылдвра Мухтвр Омврханулы публицистиквлык маквлв.очерк, паифлеттермен квтвр, зпистолярлык хат жанрыплэ да кплвм тербеген.

Согыстан кеЙ1нг! жылдар-М.Эуезовтхц эдеби шнгармвшылык жолындагы еч бтабысты кезец болды. Удебиет алемгнде кыруар ецбек еткен жвзушы бул кезде де баспасезбен бвйланысын

узген жок. Гвэет-журнэл бдттергнде когэмдык емхрлщ турл1 мэселелер1Н козгайтын публицисток шыгврмалврьш жврия-лвп отырды. Мухтар- публицист бхрде ауыл шарувшылыгы салвсын-двгы туй1НД1 . жвйттарды сэз етсе, енд1 б:рде улт азвттыгн УШ1Н к/ресш жаткан Азия,Африка елдершщ даусына ун косып, элемдхк бейб1тш1лхк, тыныштык тугырынвн свяси ой'^озгвды. Оган дэлел -жазушыньщ "Известия"," Огонек"," Литературная -гвзетв"," Знамя"," Новое время"/'Казахстанская правда" "Социалист ж Казахстан", "Казак вдебиетх", т.б. бвсылнмдзр-дп жвриялангвн мвкалвлары.

Осы кзздеН М.Эуезов квлвшнвнтугзн шоктыгы бигк публициста шыгврмвсы -"Турк1стан солай туган" очерк1 едЬ Онда публицист тыц швруашылыгыныц тьшыс- Т1рш1л1Г1н утымды сюжет жел1С1н тауып, б1р-б1рхмен жвлгвсып жаткон окигалврмен ер-б1тедь Свбвктас алты тараудв 61рнеше адвмдардьщ иейнес1 сомдвлвды. К°01пк1зрлердхн кеск1н- келбетхн табигат керЬис-терхмен астзстьц.ып оуреттеу де квлемгер шеберл1Г1н корсетех:х. Очеркте какейкестх мэселелэр козгалып, элеуметт1К мэн} бор корнты1шыл9р жасалгвн. Муныц бар1 шгармадэ кеЭ1пкерлэр характер!, лирикалык шегШстер аркылы ашылып, пейзаж.дизлог, психологиялмг, летальдзрдьщ кебер киыстырылуынэн туындэйлк. М.Оу^зов пейзажи- ошц кай очяркпиц болсын гиырайнн енгхге-

тin керкеидхк компонент. Таиигат KepiHicTepiH суреттеуге келгенле, халы* тхлхнхц кайыагшш! нар влган квлвмгер,киял кусина epiic берет îh сеттер де кездесед1 /"Уесцоцир жвйлвуында"/. Табигаттиц келбетх, perçi, бояуы аркылы вдам бейнесхн вшв TYceTiii психологиялик параллелизм де очеркистщ стилд™ врекш8Л1Г1н тануга жол вшады. /"Туркхстан солай тугвн"/. Кзстел1 тхлмен, KepiKTi оймен, деталь, штрихтармен замен-дас тулгвсын сомдвудыц турлх эдхс-тэсхлдерх колдвнылган оаттх туынлылацдвн уйренерлхк жэйттер де баршылык, ./"Оцтус-TÏK свпарынан", " Шаяндагы шэшзн Керекец"/'. Швт журт omîpïh ■ жвн-жвкты керсететш, баска елдердщ адет-гурып, салт-свна-сы, тврихы ыон мздениет1 турвлы кец вукымды ей козгаВтын сапарнвма очерктеР1 квзвк бвспасезхнде ейрыкша орын влвдн /"Индия oUspKTepi", "Америка эсерлерР/.Бхр гвнв "Индия очерктерхнщ" езхнде 18 мьщ сеэ колцашсы бвр екен. Муныц esi М.ауезов- публицистin вса бой сезцхк корын корсетед1.

1алпы влгвндв, М.Эуезовтщ шыгврмашылык жольш хронология-лык ретпен тутас карастырганда, уакыт еткен свйыи шццелв тускен шеберл1ктщ алуан кырын ацгврдык.

ДОРЫТЫЛДЫ. М.О.Эувзов ез звмвныныц вса ipi публицис1 иолды. Казвксташыц когвмдьгк eaipiaaeri ма^зды окигалврдкц Мухтвр публицистикасыкдв Kopiiiic твшхагвны кевде-кем.

М.Буезовтщ пyблициcтiк шнгармвшылыгын терт кезэ^ге белхп карБстырдык.

Bipinini кезец 19¡7-1932 жылдар орелыгын квмтиды. Бул -М.иуезоитщ публицист îk шыгариашлыгыньщ влгашкы кезецх. Мунда жэзушыныц 1932 жылы жэзган вшык хотынв дейхнг1 публицистика Ob' Я!83ши.8 сиз болдн. "К8СОКТЫЦ жиирмасыиц« жндцоры

шккан KQpimKTi вкын-жазушылары тугелдей дэрлгк газет,

журнэлдвр айнвласынвн орб1д1, ездерхнщ алгашкы кэдамдарин газет кызметпшн бвстады".^ Мухтвр Омархвнулы да.сол кез-де шыгып турган "Ллаш"," Сарыврка","Шэс взамат","Казак тШ" газеттер1 мен "Абай"," Шолпвн","Тоц" журнвлдврындо, кейхнгрек "Ецбзкпп Казактв" езппц кзлвм кв^рвтнн шыццалы. Алыптыц 8лг8шкы мвквлвларындв вгартушылык б8гыт басым болди. Sac Эуезов бвспасездэ гылыми-твнымдык мвцвлвлврын яариялвй отырыа, хвлыктыц свна-свэ1М1н оятуго орвсвн зор улес «осты.

М.Эуезов публициста шыгармвшылыгыньщ eKirari кезец1 -1932-1941 жылдвр врвлыгы. Бул кезде Муквц публицистиквлык мпквлалар жвзып квнв коймай, келеид1 очерк жанрындв дв квлвм тербей бвствды. Квмтыгвн та;;ырыптары -аунл QMipi, кврапайым хвлыктьщ турмыс-Т1р1ЙЛ1Г1 .коллективтендну, индустриялвнднру свясвттвры экелген earepicTep болды.

Улы Отвн согысн жылдврындвгы Д941-1945 ж.ж./ журналиста днзмет!- yraiumi кезвц рет1нде кврвстырылды. М.Эуезов бул кезде кептеген отты публицистиквлык мвквлвлор, уытты свтиралык памфлеттар, каркеи очерктер жэзлы. Ол шгармв-ларынв майдандвгы ерЛхк, туган жерД1 сую.тылдагы ецбек ыр-гэгын в зек етт:.

Согыствл кеЙ1нг! яылдврдвгы публицистиквлык шыгармвлвры-ньщ такырып аясы кецеЗген шагы -калвыгер шыгврмашылыгыньщ торт шал кезэцш /1945-1961ж.ж./ айкылдайды. Бул кэзде Мухтар каламыион жолсвпэр очерктэу1, рецензиялвр.маквлвлэр ион коррэспонденциялэр, эпиетолярлкк улггдег1 хэттэр туын-двйды.

1.Кенжз!.'Эев БДожакеев Т."Казак совет оаспесозхнщ -

нал".Алмг-ги. 1962.2(^-27 Геттер.

Диссертациядв М.Ьуезовтщ прогрессией дунветаным ар1е1 мен шеберлхк кырлвры тыгыз бойланыств кврвстырылды.

М.Эуезовтщ публициста шыгармалвданан ен влдымен бвйка-

ганыыыз проблема коя бглу жене оны талдвп жеткхзу шеберлхгх.

Коптеген мвцалалврывда ыэселенщ когвмдык-свяеи,элеуметт1к, мадени остары кун тэрт1б1ндег1 иецрздылыгыиен вствсып жвтыр.

Оныц жанр коддану вукымы гвзат корреспонденциясынан бвс-тап-тарихи публищ:стик8лык шолуларга дей:Ы,заметкаларден бвствп - керкем очеркке де01нгх кец шециерд! квмтиды.М.Эуез-ов, ас1ресе, очерк, макала, памфлет жэне шолу жанрларындв„ кэсхле жазды. Ол ез шыгврмзлврында публицист« жэне пробле-малык макалалвр белг!лергн1ц басын косв отырып, публицнсти-квлид- проблемалык мвкаланыц езгеше турхн д'/шеге экелдк Бул ретте огвн композициялык шеберл1Г1 кемэкке келдь Шыгар-ма композицияеын жуйелх турде кура отырып, М.Оуеэов суреттеу-ивяидву, сурэттеу- тусхшйру, баяндау-тус1нд1ру сиякты 8рВ'« лас тесмдард! пайдалвнвды.

Ч.Ууезов пуилицистиквсындв архитектоника кеп жук кетере-Д1. Автор тпкырып, такырыпша, бвству, уз1НД1, вбзац/аз8т жол/, туй1н сиякты архитёктониквлы« элементтерге ерекше назвр оудврады. Олардыц эркв'йсысы йуеэовтщ маколвлары мен очерк-терпще ез орнынде, вскан тапкырлыкпзн колцвнылади.

М.йуезов публицистиквсы все бай тхлмеы вжарлвна туседь "Ти- бар да, стиль бер","- дэп жвзушыныц ез1 вйтквндвй,оныц тхл колдвну шеиерл1г1 ерекше стилЫ айкындайды. Шыгврмадв хвлыктыц вуыз ек1 тхлпшегх сездерлх.фрвзезлогиялык тхркес-тер ывн идиомалерды, макал-мэтелдерд1, троп-тар мон фшурэ-лврш ко, двнуинан философиялык, когащык- саяси.зстетиколык

*ене едеби терминдерд!, овсца тЬвден енген сездерд! пайла-лвнуинви келхп публицист^ eaifmiK жазу стил* калыптэсалы.

Зерттеу бярысынла М.Эувзовтщ журхп етквн шкгврыашнлык жпл»-нын эрб ig кезегц публицистиквмен бойлвннсты екенЬш кез тениз-hík. Ацикэт вмхрдщ вВнасы ,пышшц окигвлвр mesipeci бола üin-ген М.Эуеэовтщ тутяо публвциствквлык шкгврмвшылыгы турвлы ой яйтугз тэлпындык. Кялэмгер meôecuririHirç ялуан кырын вшудм мог-,-сзт туттык. Сол Í3flenicTftptiiÍ3 Эуеэовтанудыц кец врнвсыня аз гянз улэс болып косылсв, ец<5вНм1зЛ1Н жвнгвны двп б taenia.

Диссертация тэкырыбы боОыншв мынэндай ецбектер жарык кэрдЬ

1.М.0уезов публицистиквсындагы хвльщтвр достыгы твдырыби: Бттйладвцтык гылыми-теориялык конференцияшц твзистерЬ 17-19 мамир, Алматы, 1988.

2.М.Эуезов публ»цистик9сьшыц ивйб1р вректел1ктерк Буки-одактык гылыми-теориялык явно првктиквлык коиференциясиныц матвриалдвры. 15-17 ывмыр, Алмвтн. 1990»

3.М.Эуезов 046pktepíhíh tíjwík жэне стильдхк езгвшелхктэрк халыкврэлн« гыяыми-првктиквлык кон$еренцияньщ мвтеривлдари. 23-22 мзмыр, Алмвты, 1992.

4.оуезов anemih^öip узхк сыр. Оркен, 31 шхлде, 1993.

5. Он влтьчкш жыл ойрнны. Жчс мая .10 тамыз, 1993.

6.М.З/ээов Ж31.9 "СарыарлЗ" го зет!. . 3зрх,9.1993, МО.

7.М.иуезов жэне "Абей" журналы. Еарасзт. 1993, №11.

в.М.Оуязов буркпН!!т{к йттврн :КвзИУгылыми мецвлалпр

жииэгы, иап.ылуга каьылдэндн.

-30-РЕЗЮМЕ

Жакупов Ввуыржви Оииржвнович

Диссертационная работа на орисквнив ученой степени кандидата филологических наук " Мухтар Дуэзов - публицист" посвя-щенз всестороннему изучению и научному внвлизу публицистического творчества писателя. В исследовании показывается роль М.Ауэзовэ в становлении и развитии казахской печати. А также

конкретизируются зтвпы журналистской деятельности и раскрываются неразрывная эволюция его публицистики, которая охватывает период с 1917 по 1961 г.г.

Общественно-политические взгляды в публицистике М.Ауззово изучены во взаимосвязи со сложившимися историческими йвлзния-* ми и личностями того времени.

Основной научной целью этой работы является раскрытие публицистического мастерства художника слова на основании жанрового разнообразия, тематических особенностей и композиционно -стилевого своеобразия, языкового богатства.

впервые составлен полный библиографический указатель публицистических материалов М.О,Дугеовэ. .

Диссертвция состоит иэ введения, 2-х щвв, заключения, списка использованной литературы и приложения.

- 31 -

SUIfflURY

Jakupcw B.O.

The thesis is written, for a na3ter of Philological science on the theme " Mukhtar Auezav - publicist " is devoted to the detailed investigation, and scientific analysis in the writer's creative works as a publicist.

In the sumnsry the author shows the great role M.Auezov played in the developiaent of the Kazakh press,different stages of journalistical activities and states an indissoluble evolution of his research work as a publicist, which includs the period from 1917 - 1961.

The public - political views in his works are investigated in correlation .with existing historical phenomena and outstanding personalities of that period.

The nain scientific aim of this work is to .discover publicistical nasterliness oathe basis of genre diversity, theme and style peculiarities of the word arts artist creations.

The auther is the fist in the Kazakh press who has compiled the full of bibliography of the roriter-S-s works as a* publicist.

The dissertation work consists of an interoduction, 2 chapters, a conclusion and referencies.