автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: О лекcикo-гpaммaтичecкoй структуре тюркских пословиц и поговорок в трудах В.В. Радлова.

Полный текст автореферата диссертации по теме "О лекcикo-гpaммaтичecкoй структуре тюркских пословиц и поговорок в трудах В.В. Радлова."

г* 7* Л

V I и

о

КАЗАХСТАН РЕШБЛШСЫ УЛТЩ ГЫЛЬМ АКАДЕМИЯСЫ

А.Б&Ягурсынули атындагы Т!л б{лЫ1 институты

Нолжазба нуцывда

АгаСТАНБЕК НУТЫАХАЮВ

В.В.РАДЛОВ ЕНВЕКТЕРЩЕГ1 ТУРК1 МЩ-ИЭТЕВДЕРШН, ЛШССИНА-ГРАШатаКАЛЩ СШАТН ■

Маыавдагы - 10.02.06 - Турк! ?{ядйр1

Филология пшовдарыныч кандидаты гшшш» дзрвявс Ы алу уи!я дайгладалган диссвртациякщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы,1994

Жумыс Кааац мвмлекеттік злей тілдері университетінщ Ка?ан кэне жалпы тіл бглімі ка^едрасыеда орьащалди.

Голыми кетекші - филология гылымдарыньщ кандидаты,

дсцент Э.^.Ахметов

Ресми оппоненттер - филология гылымдарыныц доктора, профессор Т.СаЙраибаев . филология гылкмдарыныц кандидаты

А.Мучатаева

Жетвкві уйым " К^яаи; педагогикальщ цыздар

институты

Диссертация 1994 жылпы сагат .

ДР УГА А.Байтурсынулы атындагы Тіл білімі институты жанындагы 10.02.06 - Туркі тілдері мамандигы бойынша филология гылыидарынын докторі дзрежвсін алу ут|н диссертация цоргайтын Д.53.33.0І. мамандаццырылган кецвстіц мажілісінде коргалады,

Мексн-жайы: 460021,Алматы паласы,Цурмаигаэы квшес і ,<¿9 Диссертациямен К? ЇГА Орталыц гылыми кітапхакасинда /Алматы,Шевченко,28/ танысуга болады.

Автореферат 1994 жылы ‘ .

тарагылды. |

Мамандандырылган кецестін голыми хатшыса,филология

гылымдарышн докторы ' З.Еунісбеков

ІШЛЦЦ 1АШ СИПАТТАМАСЫ

' Академик Василий Васильевич Радлоэ - взініц уг5а*,санали емі-рін туркі тілдврін перттеуга сарп втхсн галым.Од туркі халщта-рыннц хене жеяба ескврткіттерінен бастап.ауыа ад«бивтін*салт-дастурік.туршс-тіряіліїїн.тілдерін.оларднц диалектілврін вір— бірімен салыстыра ^ерттвп.артына Йага жвтпво мура цалднрган.

Б.В.Радлоя - он томнан туратин "Туркі тайпаяары хальщ зде-бивтініч улгіларг" ,тарт томдьіц /сотія кітаптан ту рать; н/ "Туркі •тілдері сеадіглі жасау тажірибесі*,екі томднк "Сібірдвн" сияц-ты кома^ты, курде лі де кблемді ецбехтврдіН авторы. В.В.Рвдловтур-кі тілдерінін лексикаскн рарттегеидв салыетмршлы-тарихи рдісті туркі ті здерініц фонетихалыц жуйееіив,лексикал:ін цурамына,грам-матикапиц курылысына тугєл цолданган.

Зерттеліп отцрган тацырып - "В. Э. йїДлОвтьгч йнйектерікдег! . туркі мокАл-мателдерімщ лвксиКа-грамматикалиц сипати" ті «елей "Туркі тілдері сордігін жасау тажірибесі" енбогімін иогЫндв жакишп отгір.’’Туряі еевдігіндв" 'ї’ЗОО-двн астак фраральщ тіркее-тер квядегсв.мііьщ уш мыцкан арткгм мацал-мотелдердін улесіне тиеді. • , . ,д

иацая-мэтвлдер фра*еология саласьнсіщ «К колеиді.колдвшлу ая-сн кец.^аймуньі жагынан тикнацты тара.)'« болыл есвптвлед!.

Кваівдв мгк;ал-католдврдіц айтушыларч болгап.Олар - улы ойшп-дар.ацындар.истендер,дана билерда*илар,цыскасы - твртц аг,нл ивсі,оа дауірінік огыц ойлы квмякгерлврі.Олар хальп<тын муддесін . ойлаган,улгі-есиат ретіцде квнво беріп.мувди-верлі журвктерді " жубатып.толып-тасиганнын тагільтініи воквртіп.жастнн всвтініне, жарлыныц бяйктннына.^иянаттыц ципчвтка цалмайтинына сендіргєн.

Ел баск&рса - ай мен кундей.бариага бхрдей болуга,билiк айтса -иынцывда.турагшлдыада,вд1л болуга вацырган:"тура биде туган жо^.тугандк биде имаи жк,” деген мацал сонын дэлелЬЖалгиабын деп ¡^ин&лгаша - шш&нын esi жалгыа,жарльшын деп цажыганга -пайгамбардан esi жарлы болган деп басу айтцан.

. Мацал-чэтгелдердхн ^альштасуындА араб,парсы, туркi эдсбиетте-PÍhík poní Kymii бояган.Кус1п Хас-Хажибт1и "Кутадгу бШг* ен-tíeri XI гасырда жаэылган Орта Ааия.Шгыс Туркестан жэне К^азак;-стан турк! хал катары нщ керквм эдеби шыгармаларыныц 1ш{ндег4 ек алгавщысы да,ен KeHeci де болып есептолед1.В.В.Радлов оса . енбектх "Турк i С9эд!г1нв" eHrisy жэне оны немiс ?Шне аударып бастыруга ширек гасырдан артыц ем!р1н сарп еткен.

TypiK мацал-мэ1влдер1н зерттеген Айдын Ой lycin Баласагунныц "Дутадгу бШг*нв" топтала кел1п,онын ep6ip елец жолдары мацал-метелдврге айналып кеткенд:г!н^ кэптеген мысалдармви дэлелдей-Ai. ■ ■/ '

1Глы бабашз Кожа Ахмет Иасауид1ц "Диуани хикмет1шн" /"Да-яалыц к^габы"/ ap6ip сез астарыяда даналыц Hipinnepi меруерт-тей кэлд1р сээбен берхлгенд1гЬ| "Йшарат еттгм,дана болса ыагы-№ алсын,Сез внерхн ернектедЫ.нацыл цалсын.Дур rayhap леб1э!м-Д1 ес1кб алсын" деген жолдарынан тус!нуге болады, ;

. Махмуд ^вщари - es заманынын бШмд! филолог1,турхк тШтн алгаицц соз^гш.граммачикйсын касаган галнм.Окын "Диуаня лугат ат-турк" свзд1г1нде 266 «а^ал-мател бар болса,соныч барлыгы дер-л1к*к;а81рг{ Typiti тхлдергнде уолыгымен цолдан«лад«.Нэча jirriK бтчак эрса os саб?н jaiWvac /Ж, 1,366/.А:ч нэ ]эмас,то^ кэ тэ-уде Д'К, ХЛОЗЛКуэаку урун болса. эбхк Kyjwac /Ш, 1,418/.Кон тон

I 'Ay.d’iv Су .Tarih U* пса türlí atasSJerí .Тй rUi ve i§ banlíRsi tul tur finjan - W^íclnci 6а$.К»;5000.151а1пЬи1,МаЙГ^9?2,с. iS$-iS6.

обрамас,кэнгаш£гг б1лхг артамас /Ш,ГП,37С/. ■

. Кона турк! жазба эдебичт^щ корнеktî ак1лдер{ - Ахмед Hyri-'некид1ц "Хибат ул-ха^аиц" /"Ацицаттар тартуыУ.Касреддин Рабгу-аид1н 'Кисас ул анбийа." /"Пайгамбарлар чуралы щыона оцг1мехер”,( Кодекс Куманикус,Саи$и Сарайид1н "Гудистак бит-турки" кыгарма-ларынын вадвр} всиет-нама.цыска тужырымдар.ойлы сея орамдары-на толы. .

Сйлы сэя Henri утади.ойеыэ саз Саати жутады /I59/.KJmi пей!л-д!н абыройы аседн,такалпардын кутн цатады /27/.Еарайтын киЫ таба алсац.жаланап^а жал /26-А.Иуг1на- (/.Конгл аудар даналардыи еоз1не:"Адал жанды онего тут eaiue" /9/.Эд1лд1к - экгмд}ктен да купл?{ /92-Ж.Баласагуни/^.Яуз1г{ барда - Сулеймен,жуз1г{ жоцта - сушрейген /Н. Рабгузи/. . .

Kasaiç халцынык б!зге жеткен жазба мураларышн ен к,уидыси -Дадыргали Косынбекулы Жалаирид^н "йамиг-ат Тауарих" /"Шежгрлер жинагьГ/ атты к1табывда цазацтЫц етя{р саздор! мен мак&л-мател-дергнй тоцталган болса.будак уш яуа жыл соц 1\аэан цаласында дары к; керген Цурмакгали Халидулышн "Тауарих хамса Шарци” /'Шы— шотин бес тарихы"/ енбегчнде билер жэне бил1к женшде цунды П1к1рлер айтылган. у •

Турк} халы^тары кацал-мэтелдердi "аталар соэх”,идаиальц сеэ-дер","нацыл С9здяр","а(<ь1л свздер" деп атап,’’ацыльод Сар ма -а^ылга ер,ан;ыл!л( жо^ па - нак;ылга ер","атан№н са^алына карала, айт^ан макалына н;ара","ма^ал-мател маркан соз.^оса кермс арзан сва" деу1 ■- халыцтын бсрген эд1л багасы. ,

Мацал-мэтелдер айтылатнн оЯднн багытына к;арай - то^сан ауыз сояд1п тобыцтай туйпйи б1лд1р1п,тыадаушысына ой салада.

I/Cqpi атасы.Алматы:"Жаауш", 1987, J

Іушстьщ ?ертт?у едісі.В.В.Радловтчн азі туркі сеядіктерін жасауда /лексикографияда/ салыстырмалы-тарихи здісті вебер цол~ данган гаднм."Туркі тілдері сездігін жасау тежірибесі" - осыныц делелі.Туркі мацал-мзтелдерініц дыбыстык; жуйесін,лексикальщ мураши, грамматикальл* куршшсын рерттегенде салыстырмалы-тарихи здісті коадану. арцилы олардач турісілік тактестігін білдіретін жалпы эавдылыцтарымеи катар - кейбір евгевеліктері анщталда.

1умь?стии_Т9РГИялы« мадаэы мен пракуикал^ цунцылцгы.Жумыс-тыц натиж'елері фраэалыц тірквс жэне вагв дв синтаксис теория-ларын толыцгыра тусіп.тарижи фонетика /всірвсе ритмикальщ бір-лестік/ мен лексика саласында магыналын жэне этимологиями; 8срт-теулврд! тврендэте чгусуге вв свптігін ТИГІ8ЄДІ.

Эр турлі свпдіктер /тарихи, этимологи дяюоиешенвік г.б,/ жа- ^ слуга негіа болады.Жалпы туркі тіл біліміне ардалган теориялыц жене практикалыц вцбвктергв /грамматика,окулыц т.б./ пайдала- ; нуга,тарихи синтаксиа,яеве»адік сез,тіл мадениетіне байланысты окылатын арнайи курстарда цолд&чуга болады.

Диссврт&циянмн алдына койган тксатташ иен міндвттері. "Тур- і кі севдігівдвгі* барлыц мацад-мателдерді жинап,такирыптары бо-Яынша топтастиру. г ,

Салыетьгрыалы-тардаси здісті цолдану арцылы туркі мак,ал-мэтел-дерініц жалпылыгы мен кейбір ввгешвліктерін жэне олардьщ аацды-лынтарын герттеу.

- дьуыстм,дауыесыз дабыстардьщ туркІлік тектестігін білді-

;ретін фонетикалыц ?авдылш(тардьг аныктву* ~

- макал-мзтелдврдіч лексикалык цурамьі:а/туркі гілдерініц ор-так сазд{фї,г.актіУ!у д?режвСІ,дамуи,еягеруі,н;аліттасуьг,ауьісуьі

т.^,сі/ар/.б-г’арси,монгол тілдврінен кхрген с&?дер;

- грашатихалы* курылысы:мацол-мотелдерд1ц цурашидагы сээ-

дердіц байланысу тзсілдері.орнаяасу тзртібі;

' Макал-мзтелдердвгі нвгіагі пікірлерді тирнацтауда баяндаумз-

тардач орш.олардьгя жасалу тзсілдерін аньщтау;

"Туркі сездігіндегі" иацал-мэтелдер жале олардиц свйлемдєр-

ге к;атысы: хабарлы,сураулы, буйры^ты сойлем тур інде келу і; мак;ал-

маі'злдердіц курмалас свйлем функцияскк атдаруы,олардыч курамын-

дагы тармахдарднц бір-бірімен салаласа.сабацтаса байланысу тэ-

сілдері; .

"ак;ал-мйтелдердщ табигатыка байлйпысты кейбір ерекшеліктв-

рі:одагай,еліктвуіш создердіч цолданылмауы.гшлаулардьщ іиінен

септеуліктердіц санаулы турлерініц гана кегвосуі.

Жумысуьщ гылыми каналыги.В. З.Радловтык енбектеріндегі макал-' І '

мэтелдер бірінші per ¡»ерттелгендігік ескере отнрып.олар тацы-рыптары бойынша топтастырилды;лексикалы!<,мор$ологирльщ,синтаксисті к тулгаларьі формальді жана функциональді тургидан жуйелі турде талданды;иа^ал-мзтелдерд1Ч дыбыстык;' хуйесіидегі эр гурлі кубылыстарга баса навар аударумвн цатар.олэрдиц лексика-грамма-тикалыц тусініктемелері мак интерпретацияяары берілді.

• Алматы педагогикалик, шзт ел тілдері ин-ститутынын 1988 яшлгы ХХУ.І989 жылгы ХХУ1,*1590 жылгы ХХУІІ, 1992 жылгы XXIX студенттердіц гылыми конферещиАларшща мацал-мэтел-дердіц ер турлі аспектілері бойынша баяядамалар жасалды.Аталган институттыц цаг>ак; жэнэ жалпы тіл білімі кафедраскньїц I092-I9S3 жылдардагы мзжілістєрінде "В.В.Радловтьщ "Туркі сездігіндегі" макал-мателдврдіц дамуы мен кйлыптасуы","В.В.Радловтыц ецбекте-ріндегі туркі ма^ал-мзтелдерініц лексика-гракматикалыц сипаты" даген тацырыптари талцыландя.

2-59 ' ' '

!їМ2£їЦЙ-ЗХЕї2ьісн.Диссертация кіріспе - жумнстич жаяпьі сн-гіаггамасьі.екі гарау.^оритцнда.пайдаланилган адобисттер мен варт їьі н;ь;счартулар тізїмінєн цураладо. -

І_5_а_і>_а_£.Мачал-штелдердіч лексика-семантикаліщ сипати.

І.Cas, бек, дмбьіс.Макад-мателдердін негізін цурайтни оньщ соз-дік кори мен гракматикали^ н;урклиои.Булар тілдщ днбьіс жуйесі-мен тікелей байлашсти,9йткєні дьібмстар свз жасайтан цурьільїс уатвриальї болті чоймастан.бір тілді екінші тілден ажнратуда ерекпо роль ат^арада.Осьіган байланнстьі дауьістн дьібнстардач ун-десу савдарьі.ерік ундесті гі .согильщ^нлиги.олардин магииа ажнра-тушльї^ цисметі т. б. атауга боладьі."Туркі свадігінде" цаза^тьщ "туйе" cosí гуркі мацал-мзтелдерінде то ,тава ,туа ,теба ,даба ту ja болип бврілген.Сол сияцтн ’’суйєк" соті - сок ,соцак , су мак судак ,cyJoK ,cyjaK турінде ар турлі туркі тілдерініч взіне тан фонетикальщ аарианттаршсн беріледі. • .

Туркі тілдерініц туистьігмн білдіретін фонвтикальщ ааадьільщ-тарди аньщтауда,даукссьіа дибистарднц атк.аратин цняметі дб ерек-ше.Олардмч еч басш уцсастиги - жасалу орньїна байланистм:-]-»,

- д - т,- с - я,- ч - ш,- п - б,- я - с,- к - г,- з - с,- ш - с

- П - У,- в - у,-.б - м. ' . „ . ' . . . -

Анапі jaKaHbiK кизьін алба - ажЬ;і ]аманьщ yjyHa кірба /Теі. II, 1,319/.Казанка jantiH отурма караси jyn;sp• котурлунуч ]ак;инда отурма japacy jyi^ap /Кгт.ІІ,І,367/.Су корбоічі ¿дук чачпа /АСі Ш',2,І987/.Кандг горундакі wapTajі кор.іагда ,аtiн гсіаундакі чоПУ гЬ'рур /Osm.ІУ,2,2095/. :

. §il-2íí§í;í§¿£2fi®ES?r¿_1!í25Í_IÍ5£SBÍÜ®_£2SS!S-£S2SSE*TYPKi ма_ *;:и-узте.чд?рі туркі тілдерініц туьістигнн білдіретін ортан; сея-г":тдгн «ураладк. "Тілдіц лексикалнч кори кептеген дауірлердіч

натикесі екендігі белгілі.Кене дауірдє ортгац 'туркі тілі on даму ыккц барисннда бірнеше тілдєрге сараланды.соныц озіндо де бу-рынгы тубір С0ЭДЗР бапінгєн арбтр жене тілдіц негізін цурды.Бас-rçama аЙтцанда,ор тіл езініц бурынгы оргацтастыгнн саі^тап цалдн.

т /

Бвлінген тілдер en еншісіне тиген ортак; сордерді кегіз етті '.

"Туркі сегдігіндегі" ортак; сердердіц цалай сгкталгаиын бір-нете тілдерді l'ararç тіл імен салыетыру аренды анык; бай^ауга бо-лади : Ларисы ун,japueu капак /0$т.І, , 1039/ - Жартыси - ун.жар-тиси - кебек.От душкан jâ’piіїдгх jûiiup /Krm.K.I,i!,I029/ - От тускен жер інде гтнар.Лжьтм ас полды,пожии тас ггодпк /Те£.І,1,583/ Асым аз болды,басим таз болды. Гокта j'arnmH ]ард-і окунур /Gsm. I>sch. 1,2,996/ - Квкте жааылган жерде офілар.іаман іт самірза jaHMHa кіжі jÿmac /АН. 1,2,1498/ - Еаман ит cevipce,;хаикна хі-сі жуитпас.Бул мацал-мотелдердегі к;аЯ сорді адип içapacarç та, завдн фоквтакалнц озгешеліктерін былая ^оЯганда.каяіргі туркі тілдерінщ барлигына да голый; т’усіиікті. Зат еогкдор.’ун - ун, ■ капак - кебек.от - от,jàp - жер,ал - ас,ас - аз,паж - бас.тас -таа,гок - кок.іт - ит,кіжі - кісі;етістітгтер:душкнн - тускен, ]ашр,полды - болды,окунур ~ окьиіар, jÿTtrac - жуитпас.

3i!i,25S5z^2ï?i!35Bü2Ei_222Jiii£!iKii'îîî:EfiiiM!i.Æ2ïlZ_ï:2i!fi§PJ'^.0y^P‘“ дщ эр турлі крпе.ндсрініц даму барысында ма;-;з:і-мателд«рдщ rçy-рамшдагы кейбір нєгі^гі сердсрдіц иагкнасм ч^ягсрі'сие тусіп, яаца,ауислали магинага не болумєн цатар,ке{|ойіп,тарішлї стчруїг зацды кубшшс. .

Сврдердіц жгалпн xrççacrarana це^ап gnregyi туркі тілдарініц манал-мотелдерінде жиі кегдеседі.Бундай жагдайда чл^&я-мзтел-дврдін жалпа магмуш мен гряммотикаяыц курдоі-'сн сац;тапад« да,

І/І.ІСйцосбаев.Г.Чуеаба«в.Ю*зірг{ кагак тїлиЛ>кт*я. ?очсх?'-'-’. Ллкатн, I9?5,Sè-C..-T. ■

олардщ цураммадагн жеке свздер аунонп отарадн.Осман-турік.Ал-т&й-телеуіт,Киргиз /каза*;/ тілдерінде щолдакмлатин бір как;алди салистьірип к,арайьік;: Ларьінкі казьіндан бугункі ]иммрта jar-тір /Osrn ЛІІ.1,123/.Тавдакн казьібьіла картадан пугункї окпо буї?а nÿp jaKnai /Те£ЛІІ Л .8ІЗ/.Ерт£щ?г кааа-мїнан картадан бугунгу опка-мініін баур артьік /Кіг.11,1,373/.3лбетте,бул жерде "каз бен к;арташ",сол сищта "жумнртка мен 'испе-бауьірдьГ салнстируга болшйди.Бул ер халщгьщ турмью-яаугдайи мен кун кярісі денге-йіиен гіжелей байланьїсти.Оси кацалда жан-жацгга т&лдал.снрьі мен кирнн тусінзр болса^.бзрінде Де айтьілмацшм болган ой біреу;ол -"жут^атщ - езівдікі,тайнаганщ - кума на".

1^2^ЕгІ Г{£кі. 2І£Дері^е : Зртирки гуйрукдан ,иу гуйки вйкен /Туркменче с е злук,207/.Зртаги думба мойдан бугунги шалхак яхт

W \ - ' . - -

/У?бекча луга<г,І34/.Ертєцгі цааи мен картадан - бугінгі вкпе ар-nrç /фз./. : -

Ços магинасншщ кецегоі_мен_тарил^м "Туркі севдігінде” жалгіьі магананьї білдіретіи кейбір се ядер жалкига нвмесв свздердіц ма-гьшаси бір-біріке вуисьіп отнруи - жиі каздесвтін цубшіьіс.Бірац бір тілдегі сез екінші тілге аунся;авда,!каліш турхілік тектесті-гін са^теп каладьі.ііаіванніц абісї тешід&.кішїнін аЕісї ічіда /ТагЛ,ї,365/ - Kisi aiasi- ictin jxi^i a£asi iastin /МК, 1,401/. Кокка sayursa juai<a iiistir /МКДІ ,81/ - Jugagy текорсЙк бітка те'шсір /HasЛII,1,541/.Махмуд Цап^ари "СвздігіндеН" бір маш-налас ма^алдар В.В.Радловтнц "Туркі сездігінде" кайталанадьі, •бірац бірінде "Ьаіван" деген ces ',^і£^і",екіншісівде "кокка" -"jurçapN" создершен е^сгнрнлган.Демек,жалпи машнали соо ал-дамгнемнак кері сонгисшща на^тм магннаньї білдіреді.КалаЯ болса да,?ул сйядердЬі магнналарч бір-Йірії« ка?-;ьін,ошн устіне мацал-

дардын грамматикальщ цурилысц аагеріссі? сацталіин.

. "Туркі сеадігінде": Адасцандыц агбы жок каітия тапка.н 'соц,ачылкандын аіби жск озу бі£,їп капкан соц /Ніг.1,1,50/ дзгян макм бар.Осы мацал nasiprl цааац гіліііде "ацасканнщ айибн жоц, каЯгІп уЙІ£Ін тагщан соц" деп айтылып нурсе.туркмен тіліндо "арашиныц айбы ох.гайдып ылын тапші соц" /Туркменчв соалук,Э1/ туріцде бврІлгбн.Деивк.кааІргі туркі тілдвріїдо "уйін" доган соз бірдв "уйіріь" Даа./,вкінш1сіцк,в "ьімін-ірін" /туркм./ двгєі1 сврдерыен ауысип кеткен.

Сотімвн.макал-магвлдпрдвгі квйбір согдвр дам;/ бврисьінда ту-рацти.нагіягі машнасын’ввгергіп.жача магииага нвмвс* ауизпали магынага дйналип.бірівдв кеііоПіи.екіноісінде тарылш отыруы туркі лвксмкасындагы ?аца,и кубылыс.

< . ііТїВ5І_^ї!і2-ІгНй1®£п5ВІ!!й®ІІІ-2і55ІЕ_^.!У55ШІЯ.‘2ї!1й2і:2г.!52Є^1 Туркі сзздврі вя басынан сан гурлі тарихи кг??е»дврді .-'гкійігт каледі.Туркі тІлдгэрІнІн 99 свздарі де ь/ыо-куПпка туоіп цой-мастан.басца тілдермоя до ^арим-і$ітш:аска тус.-'ді.БундаЙ оцига-лар тілдв і я к&лдир/вії цоймайдц.

Еекв сеадер немэсе сея яасьйїнц »урііак,тлрдин тарихин пергтеу уиін.ол се?дврдІц шнгу теркінін уабу керак.боладм.Тіл дамуыныц барысында .^asipri ті-лд^рде цолданштш жургвн кеибір со."<двр,ц?ч • '

бурынгы иагынасы умнтьишл нвмесе кунгірттвніп лана матунлга . ауысип кетнен,БундаЯ жа^'Чдь ся сордіц цяйдан,налай па,!да болтания аныдтау керек болатш' кввдвр дя бохади,. 1 ;

• - . v

"Туркі свядігіндегі" "дпва сінак дпламаг" /0sm.I.v,Г,69í/ -Туйе шыбын аулаыас Да?./ дтген »твлде "сіні 1 цааіргі туркі тілдерініц ктщілігіндз ^олданш.майды.Ал ось; сзэ Махмуд fyw*a-ридін "СоздЬ'індс" "с і цчк "_“_"сыАмн",-Г.!:'!:" турІнд«?,бчрілгеіі

3-50 -

/МК.ІІІ ,378/.IÇasipri туркі тілдерінде бул ces "чивин","щбип", "чышн", "габын" больш ¡;олданшіади.

"Туркі соадігіндегі" "алабук.ада. мін joit.onÿ кікіда оі joie" /A.&t,I,2,969/ - Алабугада сорпа жоц,а^ымак,та ой жо^ /к,аз./ деген шщал алтай.телеуіт тілдерівде колданылады.Осы мацалдагы "и|и" - "сорпа" С&ЗІ еокі туркі тіл інде "мип - похлебка,суп” /Древнетюрксккй словарь»352/;Махмуд И^шцаридщ "Совдігівде" "йїН" “ "сорпа" /Шї,1,307/ магшіасші білдіретівдігі карсетіл*» ген.Ал,коптеген туркі тілдеріндегі парсы тілінен кірген "сорпа’ сазі назіргі езбек тілінде "аурва".киргиз тілінде "сорпо.шорпо шрпа",турік тілінде "sorba" тур і йде айтклади.Демек .алтай .хакас, туса т.О. тілдерінде ескі туркі "мці" са^талган да,налган •гілдердв "сорпа" сезіиен ауыстырылган. .

, "Туркі сеядігінде" "сїлажарда jar jaKma.cbiKTaxapfla ос Jarana /Те£. ІУД, 7II/ - Сыйласарда жат жак;сы, сык;тасарда оэ жак;сы Даз двгек ыацад бар.Іфзіргі тіл інде "жылау-сьщтау" етістігги

дегі. алдангыоы,толыц магьшальї.екіші сьщары - "сь!и;гау",',жшіау" еіістігісіз ,ез алдькта цолдашл««йда.

;7... K^Lsipri. к&за$ Чгіліаде "басца туесе - баспацшы болады" /R&-. вак; мая;ал-мателдері »48/ двген мэтел "Туркі се8дігїнде":"башна тёше© Саюакшы буларсын” /Kas.17,2,1562/ деп керсетілген.Соцгь , шщалдцц аудармасы:Если на твоо голову падет несчастье,то к туфли шдат.В.В.Радловтьщ K&san диалектінен келтірген маралы "баспа^ггы -■баспацпыл" болу жвнікде еиес,"башан"еозіне 6afi-ллнмсп!.^Батаак" татар,тіліцде - "башмак,туфли;агач башмак,ча-бета бак&ак,сплетенный из лнха;осаны істейтін кіс і - балмакчы /tíüEvauíüm/ деп атаман" /Татарча-русча сузлек,64/.Демек,5уя n^w.J№i басїіа^а' «яяцандай 'бейланаеы ко^В.В.Раддовтьа; азі де

ífcsaif тегарлари -гглінзч ттп алгандышн кбрсоткен.Сэкымаи.атал-tîura мэтел бігді.ч тілтізга хіріп.сіцісіп кеткен болса да.біра^ Ьяіиіц дал кмрмегін arrapa алмай жур.

L'AT5tE!ii-M§K&5^!äiI25fi?Ei_5yEä!iiiü5äE!i-S®r-Siiii®S52ö_£!iE?.!i_£93~ £2£* §/'5р2^_с2?Л°2j • Мацал-иотолдсрд:ц саздік г^урамшда араб тілінен кіргеа соадєр аз емр,с."Араб злементторі тугао туркі

т *

î-ілдері ушін дар алагин тамырлардын Öfpi болт габчлады •

В.В.Радлов еаініц "Туркі саздігіндо" араб тілідан кірген coa- . дерго аса квціл болгек.'Азсвлан,"мазкім" с^яін талдау кервк бол-гзнда.о^ алдіімен,ошн ^андай тілдердо цолдакнлагицдыгын яэко араб тілінен кіргвндігіп - êL'S-dSffJSrSl? лап корсотіп отырган. Залумуц аулуму олса уаз|ш;ц аллаЬк «-ар /Таг.Кгт.ІУ,2,2112/ -Зулм\«іьіг{ яулымдыгм болеа,элсілдіу анласу Cap /Дгз./.Араб гіл і-нен кірген "ла^ап" соаічз баЙла:шсте:Яацабы і£аи jirî’r janaaap /Kren.11,1,730/ - tÜ2!SäÜnS>I жігіг жацоа /каріягді/."Та'кдf pn co-5Імен:Тягд}2 на іса о олур /Osin.III,1,001/ - Tarjjtfg на дясе, . сол боллр Дог,/. "Caví?" сог*ім«н:Ііар лшін з а? ти ça^’aru сар-дыр /Osm.iy.1,213/ - 0р істіи уак|п*и,Çr»Yі Сар Дар./. , '

«э/Па^-сч мгдері.Ирая тілдерінен кгргем с «здер Орта Лени,Кав-кал вэио Волга боЯыядаги туркі чілдяріко rcç.6ір^к внг9н."Біадїц яамаї&гмнгщан буршги Н-ІУ гась?рларда Капа^етан терря-гсрнясы.ч изкен «чкан сої; тайпаларыныц сстусгчк *гоба - туркі їілдгрікдо, ал оцгустіп тобы-иран тілдяріїщг СбЯлзгвн.Издедаеті ти екері дамудыц бірпама sorapa сатысыт ягтквн^еаїм-кокшлі кен сак, тлЗпалары бі.чдїц :<ама.шкызга дзЯінгі УІ-ІУ гасырларда Персия-. !4зн тыгыэ карьгі-ца-пліаста болгаку шлім.Сауда саласинда о?ара ’ $сгври оящ хур'іп,ср?щ туго цярси яуросу ябпіндогх чагаїїаатар

ї/ІІ.К.Дкитркея^іфабск»9 злвквнти з бакаирскоя ягикэ.Л. ,1930, ЗЮЗд.У.

ІЗ

бул іайпалардьщ тіліне де еа ьщпалын тигіебей цоймадьіч*Л

В.В.Вадлов "Туркі свздігі:іде” парсы тілінан кірген сездерді aus dern Pers. деп.окач цандай тілдерде цолданшшп отыргаццыгмн і'зрсеїєдідНкібі jísfíi ni^flfpirer.äja кадар пост ¿¿дан гі-дар /Sart.0sm.Kr№.iy,2,I290/ - Три! тулкілігін білдіргенгє швйін герібінвп айракып цалар Даа./.Фаіда atvajaH бацырган ry¿vaa /Osm.Krm.iy,2,1545/ - ПаЯда втпеген келес /баэырган/ куушеа /nai./.Bg£h|s§ Сірка балдак татлыдыр /05т.Pets.1У,2, 1623/ - Тег!« сіркв * бмдан тзттІ Дав./.

Й.А.Баскаког слтай тіліадв мынадай парсы сведерінін цолда-нылып жургендігін карсетвді: чаазьш - бумага,баа - цвна.кудай -бог,sm - ничто,кем - порох,недостаток,октаары - порох,охотничьи припасы^, : .

0*ггустів Сібір еймагывдагы туркі тілдерінв паро» свпдері єн-бзген деуге бол&ды.К.К.Дмитри9п ,Ф.Г.Исхаков араб-парсы сеадері-ьін хакас чіліне кірмегвніи айта келіп.мянадай жагдайлардн атап ет0ді:а/хакас тілііща - читан,сазын * бумага,паа - цена,худай -бог,тар - nopöx.iaeH - карман;ô/тува тідівде - кем - изъян,дефект, дары - порох,делтер - каїщелярская книга,саагын - бумага, сан - числс.Сальстарщня:парси тіліяде:кем - мало,бея,дару -порох,лекарство,да$т&р - тетрада ,сал- число.Неч - ничто,ни, tíaha -цена,худе.- бог^Л f . ■ ■

5/і!оаг2л_с.2зД0і;і* Туркі тілдері йен монгол тілдерінін ара-щатннасы кептеген:гыльл-л яерттеулврде соз болып келеді.Олар негірінен ЄНІ уЛКвН дсрекке КЄЛІП тіреледіїбіріншісі - XIII Pft-

І/Л.п.Рустемс-а.!>öxpri в;аэа^ тіліндегі араб-парсы кірме сврдврі.

Алттн ,138'ї ,-ї4-5єт. '

¿,ЛЧ, А.¿.йгкпкои.Алтайский язык.М.,Кпд.АН СССР, 1958,35-бег. Д-Н.Д.Дмитриев,?.Г.!'.схаков.Вопроси изучения хакасского га и рго д;иадзктоэ.Абачан, 1954,23-бет.

языка

сырдыц 0ісьпіда монгол шапкшппыларышц Цаэац жеріндв устемдік етуінв баЯланысгы болса.екінпісі - монголдар йен туркі Твктес халыктарднц ортасшщагы генетивалщ байланыстъщ бврлнгы ден цароЯды. •

С.Снд»к;08 '’Туркі-монгол лараллельдері" двгвн квлвцці ма^а-ласында 500-ден артык; монгол свадерін туркі свадерімвн салыо-тырадн.Соныц нзгижссіїщє монгол сводері алтай,хакас,тува тілда-рінв геп енгендігін аішг,тайди*Л Бул жагдай "Туркі сввдії'індв"

, кездвсетін мацал-метвлдерде квчінвн цолданылады.

' ЗС ' • ■

■ X X ' -

Макал-матвлдердін леясикалы^ цурагі квптвгвн дауірлврдіц г:в-тижееінде цальптгасцан.Зрбір улт тілі каяпы туркі тілінен белі-піп сараланганда.яеке тілдер взініч бурынгн оотацтасмгын сантал цалган. . ,

Туркі тілдерінін свйдіїг і^урамннп араб-персы,монгол свздзрі де ертв вамаадардан енгендігі белгілі ,бірац цолдашлу аяси бар-лнп туркі тілдерінде бірдеЙ ємзс.Сйт тілдордвн кір^зн свгдер взініч нвгізгі магынасытща долданнлйа,туркі свадері тулгіснн . сацтай отырыл,магшасьпі біртіидеп жацартоп ,езгпр*г іп,кчн^’<ігі немесв тарнлтнп отируьімумкін.Осиндай *екв сегдердін.кеСде мор-феналардыц жасалу.дйму т&рихын.тадан ггвркінін этимология зерт-тейді. - . ■; . .

її тар ;а у.Туркі ма^ал-мзтелдерініц ррамматикшьп; курылысы. І,Морфология.Сад таптары. , .

Зат осім магсшалыд дербестігі мен семаитикалыд врісі кєн

1/С.Сыдыков.ТЪрко-монгсльскив параллели.В кн.:Источники армирования уоркскта языков Средней АЗИ» и Южной СиСлрИ.^гуЬ'.О. Изд. "Илим ,19бб,П0-229-беттгф. • . ’

болгандщтан,ш^аи-иэталдерде ум і «;олданыледы. Алтык і ¡пса уран-jjä пк ішса кздзсакка /Тє?,. 1, 1,405/. Ус. ал титан те гой усал çvg- ! данда саклан /ICas.1,2,1745/. . ;

Sat есімдзр мацші-'КЗ'гглдердіц соццвда келгендо.еептік жал- . гауларншц бірінде гурып,багкдауыга'шк ^изметін а^арады.Барис cenrir]nßs;ІОїаганіи §fí&v~6|6§ji£mjü - урангаиім по^ыма /tel. І,2,І828/.КаТйіс: септігі іще : У sxhhYki у пакта кішТнУк* кіктакта /Kas Л ,2,1890/. ПЬгыс септігінде : Abasta os ко^індан га?іні ös ïiÎLSâü A ci. А Л, I, Ш4/ Л to ме ктес _c епт і г і нде : Ба і дьщ ісТ па^мануаі; •• ксжтуц ісї ДІрманман /Шг.ТУ,2,1242/,

Ма^ал-мателдерд іц баяндаушы ват есім болт келгєнде.оларга -дыр,-ді р,-тар,-г ір,-дур,-дур аффикстері н;осилады : Шикш адіїн ÖMHÄrfiöE ” бітіран вкча^тцз /Osm .Krrn. ГІГ, 1,653/. '

СііН..ес|м.Кщ<;ал-мате;ідерде сын есімді колдамудьщ о? вавдвдьЦ' тары бар.Оя&р асіралеуді .кутейтуді .шымадам тыс асырудц талап ■ втпейді .Екіїш севбян ай-г^анда.сын йсікдер "акти - &к,цараш -, jçapa" деЯді.Хаjapu JaniiÇ кавуну çapu Jaw-ïCi /Нгм .11,2,1716/, Еаб&^аньш біті ащиу каман кісініц репу акта /Кіг.ІУ,1*57/.Ар уіскіні уяур ь-г туінан;« jar« /КН.їеб.Таг.1,1,751/.

Сын есімдзр игиїгш-мзтелдардіц ео*^г«да неп і п, -дцр, -д і р, -гир, ; -тір,-дур,-дур сффикс?ерін rçocun алада да.пікірді біригша ти?-’ на^тап,евЯл8миіЦ б&яадауиш ^игіизтівда нумсаледа.Еоржсуп чобпм joKcyj* баідад jâîï-TÎp /Osm, ІУ,2,1667/. .

Сан_ссім."Туркі сездігіццегі" кал;ал-матслдордіц цурашцц,«. кобірек цолдаиылатин осоптік сан есікдер:Чин-сіі£йі! токуй ара-еьіида торт otf /A¿t,lII,I,I245/.Tí¿rí 6hj hi¿£ бГСір nycsyay Kyprapvias /Oûm .111,2,1336/. '

Ketítííp ма^ал-кзтслдердс сан есімдар бір psï емзс.екі реї

цэ.йталанады,Буидай ма^ал-мзтелдердіц есер! оте куіпті ,арі от-кір,керкем бопип келоді:Ві.2 кун дам татдаїща кырк кук са£ам /Кіг.ІІІ.Л,І698/.0Н каттоп камда nig яаттаі кас /Те£.11,2,1213/ teü3 ат £!ІВ каэнв;а бацланмаа /0$т.111,2,1704/.

ЕсЬщік."Турк1 создігіндегі" мадал-магелдєрде ейівдіктердін б ар ли v; семаптакадщ топчара колдашяады; Bipäynfo угаасын ас ас ач, ёзуннун тосуиду саіла /Кіи.ІУ,1,227/.Ні чачсац пуны урырсыц /Kas.III,2,I988/.Myca$ip мусафїріяі сапмаэ äs саЬыби hhn біріні /ОзтЛУ,2,2203/.СонТкі менші доган яо'нуі тардын;ы,ари жат борі жат доган tqcök тардьщы Aíir.íU,1,869/. ;

lïÎSïlS мацая-мзтелдердіц сощніда баяндауыштьщ цизметін ат-' Наради.Баяндауыш мацал-мэтелдерго ''•'H турлі модальдін рец бе-ріп і^оЯмастан.олардн тиянац7ап,мацал-мзтвлдврдіч нураї'чндаги свздермен предикаттик; цатьтаска туседі. \ ,,

Туркі мацал-мзтелдерініп жасалу тесілдерінде етістіктщ рай категорипсшіщ алатіш орны ерзкпе. Amrç_pa3 : Атан туо оінаса жут болады /К і г Л У, 1,171/, Буйрыд_рай : Альгнды колаг пак тут!Артгш колаг пош тарті ÆchorЛІ,1,588/.EigTTU_paft:A^a4 на тарафа aj-Сірса о тарафа дуиар /Osm* 1,1,150/. ' ...

Етістіктіц тубіріне щ>сылып,мацал-мателдердін баяидаушм . болыгг нелетін аффикстер: . : ;

~ §Е*~ §В*~ ИЬ** ор,- р.Есімшеніц келер тац тулгелы аффикс-, терініц жзрдемімєн жасалган магчал-мэтелдер барлкц туркі уілде рінде кеядеседі:0т душкан ¡арінда І2.нар /Кгю.КЛ ,2,1029/.Тіл палу оцбас.акач палу опар /*Ге£Л,2,1026/. .

- 5§н,- кен,- raj,- ген,- ан,- ен.їсіюаеиіч бундай а^тас-тері їїйгізгі жзне .гуннда т/бір віїстіктариї етц.тапу арь;Ы.~ц wa-кап-мзтокдерді« еткен иКтнлгекдчгыи білдгр'гді.-Ау;« rvr;<--

¿'реп капкан /КаSЛ,2,1328/.

~ !í!íS»- УІ£і~ L'ÍS'" ь^ш.Бул афіл.-и. <c¡p иш^ал-иа-

телдеодіц еткен .уакытта айтилгандигин білдіріп,&ірак саЯлеуоі'

піц еаі керьіегендігі ,естуі бойишьа аЙтигі отыргандигын білдіре-- .. .. ді.Огуз 6üjynnypyKíi Óojyny канді вадм|ш /Osm ЛУ.^.ІббІ/.Коп-

uyjy гачтін «aa,iaja укуг«м /Кс<яЛІ,2,ІЗІЗЛ

“ *£Й»~ К§5«* DaS*“ П£ії-^УЛ аффикс ескі «цпшз^ тілі аде инфинитив касайтші*бо(чса,0рга Алия ескерткіштерінд** иацсагты ве-лег» шацты білдіретіндігі айтылады.Суса^ан iía с^самак - axcajau іШ акгамак /Osr» ЛУ,І,7ВІ/,

' ма+с,- уе*с,- ма*;,- ме+й,- пан;,- це+с.Еул аффикстер які фі'рманттіш туРаЛУ:болч«силдцк &.{фікс -ми ♦ ееімшеиін аффикс і -сЛкі кар5уз бір »¡одгула сздшці/0srruJI,I,597/.

• SíliiiS*" ®і*5£<Рул віфихе кобінеса огуз тобииа жатауин тід-дердз цолданилч;-«: bou oí&rajf jysy к^ажак /Osm.l,2,1573/,

Ї£І£" ’ТРК' мй^ол-мзтелдерінд* сирек колдамшады.Халка гоцу<| . ! oan-najaii сонра піиман олур /Кгл> ЛІ,2,1677/,0эо чыккан кулак- 1

тан соц '.ыккан щи оэинды /Те^Л ,2,1147/.

Мицал-^твлдердіи курамілуїд одаі_ай_с0ядйр цолд»ікилн(ійди:бул j

гагдай,бір жлгиь',я,мак,ад-мзтвлдврді ициамдау ми>;сащіід*і болев, j

вкінігі жаг^нАи.олардыц гиецрдвр Coítu далиптаск;ан табигатиіи

бийлинисты лс.-кс'ика-г’римматикалыц таеілдер арщілч бері лед і «Елік-

І(ШЕ„£?2£2Е туралц да оси пікірді añryra бокади.Маі<&л~ндтвл-

дердо ¡¡'Лі^йИВШи і сікся септоуліктордіц санаулы турлері гаїв»

кегдпаеді. * .

!SÍL’t!í!,i!5,JL,9_!Sül'Ü£!á* ^йчал-матвлдер соПлпм цурылысыиа оте жацыи, май г.ейлем уене і^ур'лаяас сойлем турінде коле береді.Еай сейлгм-

нщ - жацты, жацси э,бэл г ic i з жацты жэке жалпылама жак;ты турле-pi мацал-мэтелдерд1н чурылысыеда жиг кездеседх.Толымды.толым-сыэ.атаулы сейлемдер жешнде де осыны айтуга болады.

Хабарлы сейлем.Мацал-мэтелдер eainin табигаты бойынша ха-барлы сейлемге жатады."Турк1 свад1г!идвг1” маи;ал-мэтелдердfц уштен eici 60лiri хабарлы сейлемдердщ улесхнв тиед!.Хабарлы сейлем болып келет{к varçsm- мэ т е л дв рд i н баяндауыш eïicTiii нв-месв eciM свэдерден яасалады.Кафтан 6oja гора 6i4i£ip /Osm. 1У,2,1б40/.Ка1кысыэ rçapa cÿrça сам!рар /К1г.И,1,10/.Палыкчы-ныц колы ак,малчынш* jузу ак /Те? Л ,Г,94/.Мацал-?летелдер хабар-лы сейлемнгн болымды.болымсыа тур{яде квлв беред!.Mima чакал-сыэ олмаэ.гоааС aincua олмая /А«<.А.1,1,б1/.Ашта жеган команда токта унутпа /Kir.II,I,503/.CajaK j/ркан rajajt jïp /Т^£.1У,1, 289/. . . , . ■

Сураулы сейлем. PÇasarç ма?<ал-метелдер1н1н лексика-стилиСтц- : калыц взгешел1ктер1н гврттеген Р.Сэрсенбаев ман;ал-мзтелдердiц Чурамында сураулы немесе Jienri сейлем sorç десе^хз В.В.Радпов-тьщ "Турк! С9эд1Г1вде” б!ршама сураулы сейлемдерден жасалган ма^ал-мэтелдер бар екенгн аныцтадыц.Бул сураулы сейлемдер - ; тауап'таяап етпейтгн риторикалыц сураулар.Бундай сураулы сейлем- , дер айтупыньщ кец1Л-куНи,сезхм{н бхлдгре отырып.сурау eciMfliK-repi жене интонацияныч жэрдем!мен жасалады.Така музун тацара ]аткаиш кам кордон? /Ait. П ,2,2225/.Junmpu j’ok ,]ардан таза-цТн нак сурэтдьщ? /Teê.III,1,399/.

Еуйры^ты_с§йлем. "Typsi cer'AiriHieri'’ кептеген макап-мэтел-дордщ жасалу Tocinine иазар аударсан.олардыц багндауышы буй-рык райлы етгетхктен болаткидыш баЯкалады.Бунд.': Я мацал-мэтел-

1/Р.Сарсенбпсв.Лек-о-стилкстичоские особенности казахских ля-:-лздш; и псгозсрэк./w.i/атк, 19517-бет. .

дер бірінші кав;та айтилмайда,негіпінен екінші .утпііоі как,то ай-тилада.Буларда буйирудан гері кебірех тілек.кецес.отініш мага-насьі басьш Соладьі.Арахта поляо саміско пала.аска ползо копко пала! /Те2-. ІУ,2, ІІбЗ/.Чіркін доссгу гуга£ бі£! /Оз»і .111,2,2127/.

І.'ак,ал-мателдердвн жасалган буйрьіктн сейлємдердщ баяедауьіш етістіктін бодумсь’» туріно бітеді.Бундай кагдайда тицдаушншц и;олаЙсиз,ж.агимсьі? іс-ерекеттерден боймн цаіши; устауга кецес беру ?лш<сатнмда аЙгмладн.Лскі саманларм кариитьірма! /0$іп.1,1, ббО'ЧАугьщ кТк булцач купгуга уііка&ма! /Каз.То^.1,2,1900/.

КеПбір ма^ад-мітелдердіц баяндауьіш езінін тураі^тьі орнмн в?гертіп,инверсияланадн.Оларднч негіагі маі<сатьі - айгушшч квціл-куйін.куиті сезімін білдіру ушін цаушиньїц-напарин озі-не аудару.ИнвєрсиРлангаїі баяндауш котерінні дауис нргагкмем айтшшп.буйрьіцти сейлем касайди.Какма кіиїнїн капкасин узїцїн-кін кацарлар /Ка$.11,1,53/.Карма ку^уну ганді душарсіи /Облі.

II,1,361/.

• "^УР"

кі сездігіндегі1’ мацал-мателдєрдіц турлаули жане турлоусііз \ пе-лерінін, тусіп цапатшідиш байкалада.Зллилсистін мацсати - иук-сан келтірмейтін оозді к,апдьірш кету. "Туркі сездігіидегі" ма.чал-шгелдєрде баявдауистиц тгусіп и;алуи 6-і р і чи; і оріінда.бастаумштиц тусіп цалуи - екінші оринда туратшш баПцалади.Ал свйлт/иін турлаусиз мушолсріндо аллипсистену н,убьіліісьі сирок копдоседі. Зллипеистену гілдсгі сврдерді унємдеп пайдалану мацеагина іго-гіпдолген.Бул мак;ал-матєлдєр ушін оте керенті шарттан бірі .ту-сіп цалган муп.слер цалпнна келгіруді талап етлєйді.Чам бапмидан курур.міша кокундан /ОЗтЛ11,2,1937/.Баланн jaraтa!l кйтшг ■ пая-тан /Kas.II!,1,241/.Да^інін коц£у а^пьшда.акьіллшьіц ді£і 3ура-

5Е2!іШ§5І£І5БІ*,"ІЇРкі сврдігіндегі* иак,алдардиц жартисьшам ко-бірегі р<урмалас сойлекдерден жасалада.Туркі ма^алдарн екі тар-мантан турадн да.бгр-бірхмен тигнз байланисца туседі .8;?ге цур-малас соЯлемдарден ерекшелігі - ш^алдардьщ чурашндаги тар-мацтар бір-бірімен жалгаульїцснз ЙаЯлашсади.Ма^алдар салаласа курмаласі^анда.ониц орбір тармацтарьі магьжалари жагннан жа^ин, оларди бір-біріїїен ажьірату мумкін емес.бйткеЛі сол турінде га-сирлар бойьі цалиптас^ан.Ка' су^агак качка ^тпас,кара алтак;ан ажікка ^тпас /Тей.1,1,402/.Кара хабарін Канади вар.ак хабарін а]аци топан-дьгр /0$т .11,2,1694/»

Диссертацкяда кадалдардиц сабактаса ¡<урмаласк;ан турлері шартти_багакнкзмлк /Копак ду'аси кабул олса.гсктан камік jaцap -Кгґп.II,2,1311/,/йоії полнп чоп полцинча, ас полуп ус ползьш - Теі.III.2.2047/,себеп багнтанкшш /Кмла-кузу хорос алан кумаста гажалар - 05т.II.2,1573/,мазгіл баш-щц!£шн /Кіиі кнматі бі£інмаа - Озп. II ,1,851/,смус-

тнрмали_багнннц5Шіи /Озо чьшкаи нулактан соц чнккан мус ознн- . да - ТеЙ .1,2,1147/ кане олардьщ жасалу тзсілдорі царалди. .

Оса тарауда напар аударган маселсдердіц бірі - туркі мая;ал-мателдерінщ керкемдігі мен айдак;тау тзсілдері.Туркі макал-мз-телдері олєц жолдарьіна ун;сап келеді.Мак;ал-мателдердіц бойшан кєйіптеу,улгайту»кіаіірейту,^айталау,,іеч8у сирота тасілдердіц барлнгьш да табуга боладя.Буларга коса уйцас.рифма.соз бен дьібьіс кайталаулиркі .слардьщ ундєсулері ма^ал-мзтелдердін коркем-дігін арттурмп,вягеп;е орпек тогуге ез септігін тигіяеді.

т

"Typid ceaAiriHueri” манал-мателдердг эерттегенде,олардын «гацырыптары мен мармундарынь:« ортан;тьты,ой бzpлíгi мен цолда- , шлу аясыдаи iceiyúri .стильдхк ундест1Г1 сия^ты жалпы туркллгк сипагын сантал к.алгандыгы байкал ада.

Мацал-метелдер гасырлар бойи еле^п.екЕелхп.сурлпталудын нятикес¿ндо аз сезге кеп нагана сыйдцрш.оралымды оймен.ушцыр cj3Ím6h есиет-нама ретпще цолданылыгс келед1.0ныц бас ты себеп-тер1:к;андай мацал-м^тел болмасын,ошц неггашде tíip ой Tyiíiiii жатады;сол оралымды “ой туЯ1н1" талгап .таадал алннган,эр{ кыс-ка,api нусца сездер аркыли жары^ кередi;маи;ал -мэтелдердегi цай-тал ау,те неу,ул гайту,к i m i рейту сипоты айсш^тау тзс!лдер1 май ды-быс ундест:ггк1Ц уштасуы олардык уй^астычн кукейтедi.корнем-flirin арттыра тусед! .Демек,мак,ал-кателдер терец ой толгашсы ' мен cea марасакдарынод tíipiryi армады уйлос!м табади.

Мацал-мателдердхч цурамы туркг тглдер}н1н к&шлтас^ан лек- ; сика-грамматикалык; эаедылыцтарын са^тай стырил,ер турлi кеэен-. дерге байланысты кейб|р asrepiciepre тускеи.

TypKi игщал-мэтелдерМц негмми курайтцн олардыц сээд1к ‘-' ры мен грамкатикалык КУрылысы.Олар т:лл1ц дыбыс жуйесгме! ?i-келей байлаш.1сты:дауысты,дауыесыр дыбистар со? жасауга катнет к;ой.мастаи,гурк1 тидер1н 6ip-6ipiHeH ажыратуда.олардын фонети-калык вавдылыцтарын атацтауда menyiui роль ати;аратындыгы дэлел-денд1. ' .

Ма^ал -ыэтелдерд i ц цурашндагы турк} т1Лдорше орта к; С0Лдерд}ц 63Í дашп .Остерхп.магыналари ауисип,кецей1п .тар^ин отыруш»сн цагар.араб-ларсы,монгол т1лдер1нен кхрген сердермен к;арим-к,а-тыкаема гускен.Согздхк цурамын,олардыц этимологиясын яерттегенде, туркг тхлдершгц 6«сыпан откен тарихи кег.сцд^рi мацал-метелдер-

де і а к;алдырган.

Мандл-мэтелдер гасчрлар бойы еленіп .екэтелгенде ,олардиц ку-рамындагы одагай.еліктеуіш с о здер цолданудан шгші налип.шылау-лардан кейбір септеуліктєрді гана каздестіруго болады.

Ма^ал-мэтелдерде Свядзрдін орналасу тертібі оряыцтн боладм, цурамындагы бір сврді влгєрту - буынсыа жергз пнаац ургондай орнь ойсырап турады.

Мак;ал-мателдердіц соцыцда келетін баяндауыштардыц ролі кута-ті:олар негізгі пікірді жинан;тапдиянацтал ,аяц;тап цоймастан, тур-тус.рец беріп.цай кеаевде,к;андай жагдайда айтылса да,сод кезбен.сол пікірмвн ундесіп.уйлесіп туруын дамтамасыа втвді.

Бул жерде баяндаудатын уйимдаопіру’-чли^ ^нзметінв чоса.оннн мо-дальділігі,басца создермея предииаттьщ байланысца тусу мумкі«-яілігі ай^ындала туседі.Баяндаунплгар барлыц туркі тілдерінде . вртеден цалыптасдан ортак; аффикстерін цосып алып.олардыц ээге-шєліктерінвн гарі,жалпылыгын,б і ртугас туркілік *асиетін сакт&п, жалгастырып.дамытып келе жат^ан мурагері іспаттвс.

Мацал-изтелдер сэйлем цурылысына втв жа»ын:жай свйлвм жэнв ^урмалас сейлвм тур інде келеді.Ма^ал-мзтелдердіц к;ьЯсі; турі-болса да.хабарлы свйлєм тобына жатадн.Бір тарма^тан туратнн ш>-телдер жай сайлем деп каральт,на^ты,же!5сыэ,бедг1с!э жацтн жзію жалпылама жан;ты,толымды,толыиск-з,атг.ули сеПлем тургнде кзледі.

"Туркі сврдігіндвг!" екі тармаг,тан цуралагьгн мацалдар КУР-малас свйлємдердіч улгісімен жасалада.С-ілалзса баЯланыс^аи кур-маластардьщ баяндауытггарц тиянацгы болади.Сабац'гаеа цурмала:-к;ан мащалдардагы ивртти .царсцль^га ,ссбеп ,мег>гіл жэне салысшр-малы багянынг'ыларднн багндауштар.ы ыдшаэдялып .басндкм тармзк;-тын магынасмк гслыктыру, пысыцтау, зныцгау ма^сатында целдадмгагх.

Диссертация т\ырыбц бойышаа жариялангаи шщклалар

1.В.В.В&двовтщ вцбакївріндагї туркі ы&ц&д-ыэселдвр!. "Даэак; *ілі мви адвбивті", 1993,^4,69-72-бвїївр.

2.В.В.Рвдяов - тур** ауыа адебнвїініц 8вргмуиІсІ."Звр-де" журнали, 1993,/Я2.

3.В.В.Радловпщ "Тура* свадігіидегі" мацал-маївлдврдіц дамуы Ыбн надштасуы. "Цаз&гч *іяі мвн едобнвїі", 1994,»1.

4.В.В.Радлозпд{ ецбакторіидвгі цааацтвд «додо-мателдорі. Кинак: "Семантический и иоынуиикатнвкьгй амалив лексики” под редакцией С.Е.Исібвковв,І994 /вкдіріо*«/.

б.В.В.Радловтин ецбвгївріндогі тура і иа^ал-мдтолдері /бул кітап - вндірісте/.

Арыстанбен Р^урмаханов.О лексико-Г’рамматической структуре т-оркских пословиц и поговорок в трудах В.В.Радлова.

*0пыт словаря тпркских наречий" В.В.Радлова охватывает материал более сорока пркских языков и наречий.Иллюстративная часть словаря богата пословицаки и образными выражениями народной разговорной речи*

Пословицы и поговорки,являясь плодари векового развития человеческой художественной мысли,поныне косят характер документа,свидетельствующего о далеком прошлом тюркских народов.

В словарном составе пословиц и поговорок можно различать слова по разной степени их устойчивости - древнегбркские слова,сохранившиеся в течении ряда веков почти без изменений.

И?менения,происходящие в жизни тяркских народов,отразились в словарном составегнеяоторле слова исчезли полностью,так как в них больше не было надобности /они сохранились в пословицах . и по го в о рках/;утрата предметов,явлений действительности не про-излошла.они остались прежними,но произлотла сиена их названий; новые слова в отдельных тмркских языках создавались на основе уже имевшихся в языке средств,в этом случае использовались ста-, рые модели»образцысуществующие в языке.

Пословицы и поговорки име'от форму законченного предложения -/простого иди сложного/,в них существуют внутреннее лексико- . ,

® этом доминирующая роль принадлежит сказуемому.Скаяуемое в пословицах и поговорках в зависимости от формы выражения состоит из спрягаемой основы /присвязачнай ■ часть/ + аффиксы сказуемости /свягка/. -

Ai-yataiibalí líuraoüanov.lexicfil-Grniüaaticcü structure of turtle proverb« cxd оь.у1п~Е tu tUo XiOXka oí V.V.Ítaülcff.

а2хрьі?1епсе of .Turkic Difücote Dictionary" &fter ’/„У.І;£ійІ0і’£ covere tho uutexisl of over forty turlíic Ііиі^иадев cud diclectñ. Illustrative part of the dictionary is rich lr* proverbs and popular expressions. . . '

íroverba ljiü оауі}і££і, u reault oí the cer.turica lon£ development of tiie hiuaim artistic ;aind,esihody the nature of a doouiínt, represent e &rent history of turUio nations until ncn/adayn»

Words can be distinguished accardivt; to their de^roa of stability - aboieiit tur~ic worde, maintained during uaverei centuries almost without alterations In the word Block oí proverbo and eayin^e, .

Alterations,oocuyrine in the life of turcio nations %,er& reflected in the word stock! ecu a ward* had coaplotely diaappourad for they vjero not needo xr,y note ¿they rc&alnad in the ¿roverbe and sí¡yin£s)|lose Of objaotf?,reality puenouer.a did rot tal.e place, but there occurred auuutitutior. of tl.oir «касs> new v.’orda in separate turSclo lanca^i'oa v;ere coinaá cn thg Ььпіи of already е:іів-ting language rteans|in this caco old >aod<jlfi»pr.tturnfl «vero explayad' íroverfcfi and еаріщи hove & forr.i of the complete neutc»ico (piujplo or ooapound/complex),internal laxical-etmcuitic unity extute in than .At thifl point dosiinatlflc role bolones to t ht> pr^dicate.Iredicate in proverb» &nd «¡uying з depending on the fpna of eypreeeion canaleta of conjugated etera (pre-oopulu part) ■* affixes of the juredioate nature (copula).