автореферат диссертации по искусствоведению, специальность ВАК РФ 17.00.01
диссертация на тему: Орыс классикасы казак сахнасынды гогольден - булгаковка дейiн

Полный текст автореферата диссертации по теме "Орыс классикасы казак сахнасынды гогольден - булгаковка дейiн"

К,азак,стан Республикасы Бшм МинистрлМ Еылым Академиясы

М.О.Эуезов атындагы вдебиет жане енер институты

ОД

К,олжазба худында УДК 792.2. /574/ /091/

КДРАГ93 АСКДРКДэ13Ы СУЛЕЙМЕНОВА

ОРЫС КЛАССИКАСЫ КДЗАК, САХНАСЫНДА ГОГОЛЬДЕН - БУЛГАКОВКД ДЕЙ1Н

17.00.01 - Театртану

©нертану гылымдарыпыц кандидаты гылыми дережесш алу ушш дайындалган диссертадияпыц АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1996

Жумыс К,азак,стан Республикасы Еылым Миыистршг! Рылым Академпясы

М.О.Эуезов атындагы эдебиет жэне енер институтыныц театртану бол1:шнде орындалды.

Рылыми жетекнпс1 - еыертану гылымыныц кандидаты,

профессор Б.К,уыдак,баев

Ресми оппоыенттер1 - енертану докторы, бзбекстанныц ецбек ыщрген гылым к;айраткер1 М.Х.Хадыров

энертану кандидаты Е. Жуасбеков

Жетекш1 уйым - Т. Жургенов атындаил театр жэне

кино институты.

Диссертация 1996 жылы

сарат д1!

К,азаь;стан Республикасы ¥лттьщ Гылым Академиясы М.О.Эуезов атындапл эдебиет жэне енер институтыныц жанындагы енертану гылымдарыныц кандидаты дэреже-сш беру женшдеп. КР 53.34.02 мамандандырылган кецес-тщ маж1л1с1нде крргалады.

(480021, Алматы, Кдамапгазы кешес1,29).

Диссертациямен ¥лттык, Рылыми Академиясыныц Орталы: гылыыи кггапханасында тапысуга болады.

Автореферат 1996 жылгы мамыр таратылды.

Мамандандырылган кецестщ гылыыи хат: енертану гылымдарыныц кандидаты

ысы, ' А.К. Омаров

Жумыстац жалпы сипаттамасы

Так,ырыптын зэрул]'п. Казак; театртану мен эдебиетта!!у гылымында орыс классиканыд ^азак; театрында койылуы про-блемасы арнайы зерттеу нысанасы етш алынган емес. Б1рак„ булан аталган мэселе жан-жак,ты зерттелу! к;ажет пе деген еыойлы угым тумаса керек. Кер^сшше, к,азак, драматургиясы мен театр оперши ^алыптасу, есу жзне толыгу урд1сшде ык;палды мат болган орыс классикасынын казак; театрында койылуын зерттеу бупнп танда ен езеюч мэселенш рх бо-лып отыр.

Сондык,тан да, тек к,ана к,азак, театры сахнасында емес, жалпы елем халык;тары театрлары тер1нде шыгармалары орныгып, енер влшем] не айналган Гоголь, Островский, Чехов, Горький, Булгаковтардыц сез енер1 саласындагы едбектершщ казак; театрындагы к;ойылымдары дербес зерттеу так,ырыбын айк,ындап отыр. Орыс классикасынын к,азак сахнасында к,он-ылуы

барысында туган турл1 козкарас- шюрлер тэж1рибесшде — ер к;илы мак;ала-енбектер, сондай-ак, алемд1'к театр енерш зерттеу арнасынла к,алыптаскан теориялык; тужырымдар мен ме-тодологиялык; ¡здешстер тагылымына суйене отырып, алдымызга к,ойган мак,сатты нак,тылай тусу де зерттеудш каншалык;ты зэрултн барынша айк,ын керсетедк

Аталган сез енер1 шеберлер1 енбектершщ казак, театрында койылуын зерттеу барысында б1з манызды деген мына факторларга суйешик:

Б1ршипден, элем театртану гылымында калыптаскан теориялык; гиир-тужырымдар мен казак театртану гылымыныц са-ласында эр жылдары жазылган енбектер тжелей, непзге алын-ды;

Екшцпден, орыс классикасынын казак тшне аударылуы жане койылуы, онын озшдщ болмыс-тшшш сак,тай отырып, казак, т1лшде турлешп, тулеу1 мумюндтнше жан-жакты к,арасты-рыл'ды; бул мэселен талдап саралау да гылыми манызы бар,

жетекил, айк;ындаушы бар фактор деп б1лем1з.

Аталган к,ос факторды 6ipereñ ала отырып, жалпы да жал^ы меселелер непзшде yiuinijui 6i р ерекше фактор — шыгармалардын сахналы^ мазмуны, актерлер ойыны жене оган G3ÍHÍH даралыц стил1мен, улттык, ернепмен к,ай актер к,аншалык,ты дэрежеде ен, эр бере алды, керкег-шк к,ундылыгы неле леген сурак,тарга жауап ¡здед1к.

Эр к,аламгер шыгармалары келеа 6ip улттык, т1лге аудары-лып, к;ойылуы — сол жанрдын, сол шыгарманын жаналанып, турленш к^айта дуниеге KeAyi деген сез. Бунын 93¡ — шын дарындар к,аламынан шыцса, керкемдж жаналы^. Бул багдарда, 6í3aíh ойымызды М. Бахтиннщ «Жанр, ерк,ашан 93i, api e3i емес, эрк,ашан коне, api жана, эр эдебиет дамуынын apóip жана кезецшде, apóip жана шыгарма тусында к;ата туындап жасарады... Жанр бугшп куннщ тынысымен емф cypeAÍ, 6ipaK, эрк;ашан ез еткешн ерекше к,асиет ретшде ез бойында сак,тайды»,' — деген ninipin на^тылай туседк

Сондай-ан. орыс класснкасына ^азак, сахнальщ enepi rana емес, ен алдымен acipece элем сахналык eHepi мейл]'нше баса назар аударды. Осыдан келш, театртану саласында ез позицн-ясын байк;ата, niKip айтк,ан салмак,ты зерттеу енбектер аясы кенейш, элемдж характер танытты. Агылшын зерттеуппа Д. Куртистщ Булгаковтын драмалык, шыгармалары, онын табигаты туралы айтк,ан niKipAepi орыс классикасы Европа театарларыныц да ажарын кел^ргешн байкдтады.

Диссертация жазылуы барысында к;ажегп материалдарды жинау, 6ip ¡зге Tycipin реттеу, ой елепнен етюзш саралау-так;ырыптын кекейкесп мэган мумюндшнше жете айк,ындап бердк Будан шыгатын к,орытынды езект! мэселеш келешекте де шектемей, на^тылай тусу кажеттЫнн дэлелдейдк

Такырыптын зерттелу денгейк Казак; театртану гылымында орыс классикасынын к,азак; тетарларында ^ойылуы таж]'рибеан

'. М. Бахтин. Проблемы поэтики Достоевского, Москва, «Советский писатель», 1972 стр. 178.

зерттеу ici ешк,ашан назардан тыс к,алмаган. K.ai4ciGip моног-рафиялык, енбектерде, сондай-ак, «Казак, театр тарихын»' зерттеген ужымды^ енбкетерде де бул так,ырып эр денгейде 61'ршама саз болтан.

Атап айтсак;, бул мэселеге ез ецбектершде М. Эуезов;, Л. Богатенкова3, Н. Львов/ Б. К,ундак,баев,5 тагы баск,а галымдар ток,талып 9ttî . Сондай-ак эр жылдары галымдар К,. Куандыцов, де бул мэселе тещрегшде 61'раз niKip-тужырымдар к;орытк,ан.

Диссертациялык; жумысты зерттеу барысында М. вуезов, С. Сейфуллин, С. Садуак,асов, Ж. Шанин, I. Жансупров, F. Тогжанов, 3. Тэж1баев, Р. Нургалиев, 3. Ахметов, С. Кираба-ев, С. Каск;абасов, 3. Кабдолов, Р. Берд1баев, 3. Сер^алиев

т.б. галым-жазушылар енбектерш де непзге алып отырдык,.

Зерттеудщ мацсаты мен мшдеттер]\ «Орыс кдассикасы к,азак, саханасында: Гогольден — Булгакову дейш» атты енбектщ басты мак,саты — орыс к;ауымынын XIX гасыр ортасы мен XX гасыр басында рухани дуние бшпнде болган, сахналык; шыгармалар парк,ына барып, олардыц табигатын танып, к;азак; театр сахнасында койылу урдюндеп езп-шк тур-сипатын айк;ындау.

Казак; театры — езпадк Aacrypi, к,алыптаск;ан мектеб! бар улкен енер ордасы. Орыс классикасын игеру к,адамдары улттык; театр енершщ кекжиепн кецейтш, сахналык; нак,ыш-бояуын байыта тускен! даусыз. Орыс классикасын игеру — улттык театр тарихыньщ елеул1 6ip белее болып табылады. Ал, осы аталган урд]'с тарихын барлай отырып, шешулп керкемдж факторлар тутастыгы непзшде жогарыда аталган

1\азак, тсатрииыц тарихм. Алматы. «Гылым», 1 том, 1975, 36 бот; II том, 1978, 430 бет..

М. Эуезов. ТШЖ, 20 томдык; (15, 17, 19! 20 томдар]. «Жазушы». 1984.

А. Богатенкова. «Верность времени», А., «Эмер». 1937.

4. Н. Львов. «Казахский академический театр драмы» А., 1954.

5. Б. К\т1лак,Смев. «У<1к,ыт жэие театр», А., «впер», 1981.

6. К. Куандык,он. «Театрда тугаи ойлар». А., «Жазушы», 1 97 2.

маселелерл1 сараптап бул жумыстын басты мак,саты болып та-былады.

Театртану гылымынын езект1 мэселелерше арналган белпл1 гылыми зерттеу тэжфибеа мен жетчсиктерше суйене отырып, проблеманы зерттеу барысынла устанар теориялык кагидалар шарттары да к,арастырылады. Улттык, енердеп эрбф керкемд1к ¡здеш'с — улттык, енердщ стильд1к к,алыптасуыныц белпа, ягии керкемдж зандылык;. Бул тургыдан б^здщ мак;сатымыз дэйект1, непздь баск;аша айтк;анда, гылыми талпыныс-сараптауымыз белпл! дей аламыз.

Зерттеудщ эд1а мен методологиясы. Орыс классикасыньщ к,азак; театрына типзген эсерщ айк;ындау уш'н. жуйел1 — комплекса зерттеу методологиясы мен тарихи-салыстырмалы эд1сп басшылык,к,а алдык;. Бул орайда зерттеушшщ ©¡р каруы ушк,ыр болжам болса, екщип.к.аруы — накты дерек-материал. Жумысымызда осы приициптерд1 к,атан устауга тырыстык-Аталмыш эд1с бойынша, орыс классикасыньщ кдзак, театрына типзген есер-ьщпалын саралап, талдау взге ¡зденуиплер ушш де пайдалы болар деп тусшем1з.

Ултттык, профиссионалды театр тарихы жетгмс жылдын терше де жак;ындады, осы уак,ыт ¡шщде тел сахнамызда б!з нысанага алган авторлар шыгармалары да б1раз ^ойылып, театр табигатынын турленш, дамуына мейлшше ип эсерш типздк Ал, 613 осы орыс классикасын к,азак; театры игеруш лоне сол шыгармалардын актерлерге, режиссурага ык;пал-эсерщ непзшен уш кезенге (ягни 1935-1950, 1950-1970 жэне 1970 жылдан к,аз!рп уак,ытк,а дейш) топтап карастыруды, сол арк;ылы гана багалап сараланды ойладык,. Казак; сахнасында Гоголь, Островский, Чехов, Горький, Булгаков шыгармаларынын к,ойылуын бундай кезендерге белш к,арас-тыру — к,азак; театрынын орыс классикасымен танысудан бас-тап, толык, игеру жолдарын белгЫ б1р дэрежеде жуйелеп багамдау ушж к,ажет болды. Бул аталган зерттеу эд|'стер1 кезлолген осы мак,саттарга жету муратына жеткшкт! непз бола

алады деп б)лем1з.

Зерттеудщ гылыми жзиалыгы. Казан; театртану гылымын-да орыс классикасынын казак сахнасында игер1лу мэселеа алгаш рет арнайы зерттелт отыр. Так,ырыптын жауапкершШпн барынша терец сезше отырып, алдымеи тупнусканыц керкемдж куатын игеруге тырыстык, соиыц непзшде езара салыстыра отырып, олардын казак тшнде сейлеу дэрежесше талдау жасап, ез 0й-тюр1м1зд1 б1лд1'рдж. Улттык койылымдарга мамандардъщ берген багалары мен мерзшдж баспасезде жарияланган макалаларды тугел сарап-тан етюзт, мумюндтнше кек к,амтуга тырыстык,. Орыс классикасынын казак тетарында койылуын булай арнайы зерттеу, сол аркылы гпюр корытып, тушндеу зерттеудщ гылыми жацалыгы болып табылады.

Ецбектщ теориялык жэне практикалык мэт. Казак, теат-л рында ал1 кунге дейн жеке зерттеу, такырыбы бола коймаган мэселелерге арналгандык,тан, диссертация ен алдымен соныц сырына Yнiлiп, белпл1 б!р дэрежеде сол «ашьщ алацды» толыктыра, нактылай тусуД1 мурат тутады. Сондай-ак казак сахнасында орыс классикасы койылуы барысындагы ¡здешстер нэтижеа, жетктт дэлелденедк 'Сонымен катар зерттеу ецбект1'ц азды-кетч нэтижео жогаргы оку орындарында, жал-пы окытушылык таж1рибеде кемекип курал бола алары анык-

Жумыстыц сыннан отуь Диссертация Казакстан Республи-касы Улттык Гылым Академиясы М. О. Оуезов атындагы эде-биет жане внер инсгитутынын гылым кецесшде жэне театртану белмшде талкыланып, кабылданган. Диссертацшшын такырыбы бойынша терт макала жарияланды.

1. «Булгаков тагылымы». Казак адебиет1, 1992, 25 желтоксан;

2. «Адам аласы ¡шшде». Сахна, 1993, № 2;

3. «Чехов казак сахнасында». Жулдыз, 1996, №1;

4. «Орыс классикасы казак сахнасында». Жалын, 1995, № 7

Диссертациялык жумыстыц курылымы

Диссертация «Юр1'спе» мен «Корытындылан» баска непзп

уш тараулан хуралы. Соцында паГиаланыдган эдебиетгер Т1'з1>п бер1лген.

Диссертацинын непзп мазмуны

Жумыс Юр^спеояде алынган так,ырыптын маныздылыгы, зерттеудщ мак,саты мен м1ндеттер1, меселемц зерттеду денгеш, сондай-ак;, онын гылыми жаналыгы, теориялы^ жэне практи-калык, ман1 айк;ындалады. Сонымен б1рге, зерттеуде басшылык,к;а алынган ед!сп'н гылыми непздшп аталып, бул так;ырыпты арнайы зерттеудщ кенейкестьзэрулт ашып керсет1леди

Орыс классикасын игерудеп к,азак; театрынын кутты каламы, режиссерлер мен актерлердщ сахналык; б1регей ¡зденга — к,ай к,ырынан к;арасаныз да, мейлшше манызды да мэцаа енбек. Суреткер Аск,ар Сулейменов кезшде «0м1р — енер бодганда, енер — елшем болганда, елшем — унем», — деген ед!. БЬ ез эл-кадырымызша жогарыда аталган мэседеге осы таным ересшен арнайы ток;талып, талдау жасауды мак;сат еттж.

Бipiншi тарау. Орыс классикасын игерудеп казак театрынын алгашцы кадамдары. Бул тарауда бел1мшн атына сай орыс классикасын игерудеп к,азах; театрынын алгашк,ы к,адамдары хак,ында гылыми эдебиеттер пайымдары сараланды жэне ол ^аза?; театрынын даму жолдарымен тыгыз байлапыста к;арас-тырыдды. Тел театртану талпынысында бул так,ырыптагы алгашк;ы зерттеу болганды^тан, бурынгы-сонгы тужырымдалган теориялык пшрлерд1 саралау, онын орныгу тарихьша то^талу, сол арк,ылы ез гылыми позициямызды айк,ындау к,ажеттш езшен-ез1 туады.

Орыс классикасы тек к,аза^ театры ушш гана емес, кептеген улт театрлары ушш де улкен мектеп болды. Орыс мэдениетшде гасырлар боны театр енер уза^ к,алыптасу жолынан еттк Сумароков, Фоивизиндер шынайы шыгармашылыкда жол ашса, Гоголь «Ревизормен» драматургияны профессионалды дарежеге кетердь «Б1з бэр1м!з Гогольд1'ц шинелшен шьн^тык,» деген к,анат-ты сездщ теркШ осында жатыр. ЦПркеу, "сарай театрларынан

профессионалды театр ербЫ.

М. буезов: «Жалпы театр enepi мен к,аза^ театры» деген

мак,аласында: «Орыс к,ауымындагы к,альщ топтардын нагыз

езше Tuicri болган салт-санасын, мшез к,алпын анык, керсетт,

ел. TipmiAirin ен алгашк;ы рет ашык; к,ылып керсете бастган

жазушы Островский деп саналады. Орыс елшщ езше б1ткен

заны мен езше б1ткен мшез-эдет; Островский орыстьщ сауда-

rep кепестерппн салтынан алып жаза бастады. Сондьщтан нагыз

орыс шшшш керсетет1'н, орыс исш танытатын, кеп OMipine жа-

насатын атасы Островский болды»1, — дейдь Орыс

классиктерп-гщ улп боларлык,тай пьесаларынын манызы Т1лшде,

кейшкерлерш аша 6iAyi элеуметт1к проблемаларды

кётергещигшде гана емес, сол пьесаларында белгш Sip тулга i

ар>;ылы 93 заманынын, AayipiHiH бейнесш жасауында.

Театр сахнасында езшщ утк,ыр, шира^ стил!мен керерменд1 баураган Чехов стиль сатира, сарказм, «улы сия, ащы т1лмен« Sip топты эшкерелей алган Гоголь, кепестер емфш суреттеу арк;ылы к,огам алдына олеумегпк мэселелерд1 к;ойган Островский, курес жолына, жана баплта жазган Горький, суреткерлж принциптерш ешнарсеге айырбастамаган Булгаковтар рухани. ем1рдщ, сахна элемпи'н жана багытын айк;ындаган манызы зор сара жолдарга алып келдк Мына Sip niicip — тужырымдар ойымызды нак,тылай TyceAi: «Ол кезде орыс TiAi ана TiAiHAeii етене болмаса да, орыс мектебшде ок;ып журген кез1мшн ез1нде орыстын TiA мэдениетше кумарта умтылдым. Талай-талай клас-сиктер енер тудырган эдебиет пен 'плдш мол байлыгын игеру устшде мен оларды ез1мшн академиям деп угындым.2

Орыс классиктерш аудару'мэселесше М. буезов аса кен1л белд]. «Ревизорлыц аудармасы туралы»—■ деген арнайы макала да жазды.

Корнем шыгаманы аудару тэж!рибеанде, тупнуск,адан алшак; алып кету, немесе аудармай, элде сонык ¡з!мен журемш деп

'. М. О. Эусэов. ТШЖ (20 т.), 15 том. — Алматы: Жазунш, 7 6 бет.

Сонла. 7 б бет.

«калька» аударма жасау да керкем енердщ бшк талабына жау-ап бере алмайды. Аударма — улкен мектеп. Mine, сондык,тан да к,азак; сез GHepi шеберлер1 М. Эуезов, F. Муарепов, 3. К.аб-долов, А. Сулейменов, X. Ергалиев, Э. Кеюлбаев, А. Тоцпанов, F. Орманов, т. б. бул проблемага аса ыждаЬаттылык,пен фарады. Автор стил1Н сак,тау, ана п'лшщ езшм'к ерекшелшн кеч пайдалана б1лу, керкем шыгарманыц мазмунын, ой кунарын темендетпеу, аудармашылык; стильдт hîhaî устау мэселесше аудармашылар айрык,ша назар аударды.

Ал, буныц 93i к,азак жазушыларынын аудармашылык; шебер/ипн шындаса, ен маныздысы кэзак,тыц улттык; театрла-ры денгешн кетердь Орыс классикасы к,азак, театрында алгаш 1919" жылы 3 тамызда Верный к;аласында койылды («Казак; театрыньщ тарихы», I-топ, А, 1975, 65 бет). Ал, С. Кожамк,улов пен К- Жандарбеков 1928 жылы Гогольдщ «Уйлену1н» caxnaFa шыгарды. 1929 жылгы сол койылымныц режиссер! М. Соколов болды. Подколесин ролш К- Бешсов, KoHKapeBTi — Е. @м1рзак;ов, Яйчницаны — С. Кожамк;улов, Анучкинд1 — К- Жандарбеков, А. Тихоновнаны — М. Шамова орындады. Осыдан бастау алган орыс классикасы к,азак, театрында эр к,ырынан ашылып, эр децгейде койыла бастады.

Мысалы, Атырау театрында «Уйлену» 1954 жылы (реж. Б. Омаров), Жамбыл театрында («Уйлену») 1950 жылы к;ойыл-ды. Мундай KypAeAÎ шыгарманы сахналау дуние жYзiлiк клас-сиканы менгерудеп алгашк,ы к,адам болуы ез алдына, енбастысы — к,азак; актерлер! сахнанын, актерлж шеберл1ктщ тылсым сырларына бойлай бастады. Бул ете манызды к,адам едк Эсфесешын мэшндеп профессионалды драматургиямен •пкелей табысу актерлер ушш де, режиссерлер ушш де айтарлык,тай бай тэжфибе жинак,тау мектеб! болгандыгы сезаз.

Жалпы, аударма пьесаларды сез етсек, Н. Погодинтн, Кир-шоннын, А. ТригердщГ Б. Пруттщ пььесалары да ез жемган бердь Ал к,азак, театры тарихында «Ревизордын» к;ойылуы к,азак, сахнасын барынша байыта. тусп. Иваново к,аласынан

тзжфибел1 режиссер И. Боров арнайы шак,ырылган екен. Б^рде «Меш кызыктырган казак актерлершщ ойынындагы маган бей-теаныстау жана леп пен карапайымдылыгы болды. Сахна мэдениетшщ жетюлжаздеу жане актерл1к ойын ернектер1 эл1 толык калыптаспаган олардыц уйренуге, ойнауга сонша Куштарлыгы меш риза еттЬ>, —деггп И. Боров1. «Ревизор» одан кей]'н Шымкент театрыида (1951), Атырау театрында (1948) т. б. театрларда койылды. Сондай-ак, Островскийдщ «Найзагайы», «Шындык жаксы, бакыт одан да артыгы», Горькийдщ «Куннен тугандары», «Тогышарлары», т. б. орыс классиктер; б^ршен кейш 61 р£ казак сохнасыньщ сенш келтчре бастады. Будан казак театрларыньщ жана ересше сай мазмунды, кел1сп сомдау умты-лысы байкалады.

Еюшш тарау. Драма, актерл1к шеберлж жане режиссерлт ¡здешстер. 1950-1970 жылдар. Островский пьесаларыньщ б1разы макал-мэтелдермен аталады. Б1рак, драматург эсте окырман-керерменш мораль окып мез1 етпейд!, кинамайды. Сондай пьесаларынын б1р1 — «Шындык жаксы, бакыт одан да артык»-Пьеса кешпкерлер! Поликсена, Мавра Тарасовна, Фелицата — эр кырынан кершген курдел1 бейнелер. Пьесадагы комизм кешпкерлер сипатына сай. Бул туындыны академиялык театр 1955 жылы койган. Пьесаны аударган Э. Тэж1баев, коюшы-режиссер С. Естемесова. Островский шыгармалары элемд1к дра-матургиянын лайыкты б1р улпа десек, оньщ езшдж идеялык багытын, стилщ каз-калпы ойнау онай да емес едь

Осы спектакльдеп Фелицата ролш Ш. Жандарбекова, Поликсена ролш 3. Шэршовалар ойнап шындаса, режиссерлер Естемесова мен Дуордиев Островский туындысымен казак театры» жана сатыга кетерд1, вздершщ профессионалдык ¡здешс жемга баянды етть Бул пьеса туралы кезшде Э. Эб]'шев («Театр жане классика». Социалиста К,азакстан, 1955, 22 мамыр) ете орынды пшр айтканын атап кетюм1з кeлeдi. Оган диссер-

'. Литературный Казахстан, 1937, № 4, 92 бет.

тацияда кеншен токталганбыз.

Сондай мацызды енбек Горькийдщ «Тогышарлар» пьесасы-ньщ к,ойылымы болды. 0мф кубылыстарын, когам тамырын дал басатын Горький «Тогышарлар» аркылы тарихи аласапы-ран алдындагы халык ем1рш, тагдырын барынша дал бейне-леп бере алды. «Тогышарларды» казак; сахнасына Москва Театр енер! институтын бтрген жас актерлер 1954 жылы шыгарды. Спекгакльде Бессеменов ролш — М. Камбаров, Тать-янаны — Р. Каныбаева, Перчихинд1 — Т. Жайлыбеков, Тетерев-п — Ы. Ногайбаев, Нил ролш — Ш. Бейсембаева орын-дады. Алайда, жогарыда аталган баска спектакльдер туралы байыпты талдауга курылган макалалар жоктын касы лесе де болады. Сондыктан, эр жылдары мерз1мд1 баспасезде жарык керген аздаган дуниелерд1 укыптылыкпен жинап, зерттеуге тура келдк Сол жылы „«Егор Булычев жэне баскалар» пьесасы да койылды. «Тогышарларда» Тетерева ойнаган Ы. Ногайбаев бул спектакльде Е. Булычев ролш ойнады. Казак театырынын хас шебер1 Ы. Ногайбаев орыс классикасына кандай жауапкерцплжпен назар аударганын керемо. М. Горькийдщ «Куннен тугандар» т. б. шыгармалары да казак театры репер-туарынан орын алды.

Спектакль туралы дел тк1рлерд1 театртанушы К- Нурпешсовтш макаласынан табуга болады. «Горький кеЙ1пкерлер1 ой азабын шеккен ¡здешмпаз, намыской жандар. Олардьщ ом]'рге деген езшдж философиялык болжамдары бар. Максат-мураты ездерше аян Хадиша Бекееванын Меланьясы, Зэмзэгул Шэршованын Еленасы, Фарида Шэршованын Лиза-сы сондай жандар. Бекеева Меланьяньщ сез1м дуниесш тым эсерлеп керсету аркылы онын шш есетт кулыгын ашады. Сырт кезбен Караганда ете аянышты, анкаУлаУ сиякты. Б1рак бул оньщ сырткы пердеск Актриса Меланьяньщ кулыгын ез туысы Чепурнойга жалт караган б1р сэтте ашу шашкан кезкарасынан, кыска болса да, 31'лд1 айтылган сездер1 аркылы ангартып етедк Зэмзэгул Шэршованын Еленасы еркетотай,

kíнам luía жан емес, болашак, бак,ытты gmípaí аисаган «кун перзентЬ>. Жаук,азын емфдщ элем1 сынлы эдем! эсер к,алды-ратын ролдердщ 6¡pi Фарида Шэршованын Лизасы. Bip кездер; агасы Протасовтын эсерл! эсем сездерш тындаган ол ец сонында иллюзиялык, ойдын жалг.андыгына к,арсылык; 6ÍAAÍpeA¡... Жандуниеа таза, к;айырымды к,ыз. Аизанын траге-диялык; кушн актриса енер шеберлтне тэн улкен Te6ipeHÍcneii жарк;ырата ашып жетюзе óiaaí1, — деген пшр айтк;ан бола-тын.

«Куннен тугандар» театрдын шыгармашылык, табысы бол-ды. Профессионалды театр денгешнде енер танытк,ан к,азак, театры бул кезенде ез сахнасында улттык, классика мен к,атар дуниежуз1л1к драматургиянын талай улплершен спектакльдер ^ойып, сонын ¡ш)'нде ecipece орыс классикасын игеру арк,ылы мейлшше ширыга, шындага Tycri, 1950-70 жылдар аралыгында орыс классикасы к;азак; сахнасы репертуарында елеул! орын алды.

Бул кезенде М. Эуезов, Б. Майлин, F. Муарепов, Э. Тэж1баев, Э. Эб^шев, 3. Кабдолов, К- Муцамеджанов, К-Шангытбаев, Т. Ахтанов, 3. Шашкин, Ш. Айтматов, жастар-дан G. Тарази, С.Жушсов туындылары бойынша ^ойылган спектакльдер1мен улттык; драматургия к;анатын кен жая бастаганын танытса, Шекспир, Лопе де Бега, Гольдони, Фриш, Хикмет пьесаларымен театр элемдж драматургияга батыл бой урып, рухани керкемдж ¡здешстер аясын барынша кенейткешн де багамдатты.

Qcipece орыс классикасын игерудеп к,адамдар жем1сп бол-дьт. Бул кезенде атап айтар мзселе — непзшен актерлердщ дарынды, шебер ойыны едк

Мысалы, «Найзагайдагы» Тихон — Ш. Айманов, Кабаниха — С. Майк,анова, Катерина — X Бекеева, сондай-ак,, «Куннен тугандардагы» Протосов — Сурт1'баев, Чепурной — Ы. Ногайбаев, Меланья — X. Бекеева, Елена — 3. Шершова, Лиза

К. Нурпсжсов. «Куннен тугапдар», Социалисток К,азак.стап, 1 960, 28 наурыз.

— Ф. Шэршова, Егор — Э. Молдабековтердш ойыны улттыц сахна шеберлершш профессионалдык денгешнш каншалыкты ескенже 6ipAeH-6ip дэлел болды. Орыс классикасын койган режиссерлер Марков, Ковшов, Насоновтыц, сондай-ак, езге-дей спектакльдер койылымы мэдениетше де Штейн, Рутковс-кий, Мадиевскийлердщ тел сахнамыздын кемелденуше актерлж шеберлж сырларын игере тусуге ьщпалы мейлшше мол болганын атап айтк,ан жен.

Yuiíhuií тарау. Дуние жузЫк драматургия жэне оны игеру. Алдьщгы тарауларда орыс классикасы к,азак; сахнасында к;ой-ылуыныц алгаш^ы ^адамларын, актерлт шеберл!ктщ шьщдалуы мен режиссерлердщ к,алыптасуы жолын сарала-лык,. Бул тарау 1970 жылдан бастап бугппп кунге лешп уак,ытты кдмтиды. Жалпы бул жылдар рухани cepninic жылдары едк Атышулы XX съезден сон сол кездеп Кенес одагыныц рухани aya райында бфшама ерюндж сез!лгендей, рухани-интеллек-туалды ем1рд1н тынысы кенейгендей шац болатын.

Бупнде 6ap¡MÍ3re белпл1 «алпысыншы жылдар» зиялылары («шестидесятники») eMip агымына сол кезеиде орасан 6ip ектнмен ук к;осты. Тел едебиет1М1зде «Кан мен тер» (Э. Нурпешсов), «Адамга табын, Жер ендЬ> (О. Сулейменов), «Бес-атар» (А. Сулейменов), «Дала балладалары» (6. Кеюлбаев), «Коныр куз ел1», (К. Ыскаков) т. б. кептеген дуниелер туды.

Сол жылдары «Ана — Жер — Ана», «Кан мен тер», «Кулаги келштп», «EeATipÍK 6epÍK астында», «Тангы жангырык,», «Кулы-ным менщ» сия^ты спектакльдер керерменшн агылып келш, аныз eTÍn айтатын к,ойылымдары болды. Бул —театр енершде жана буындар алмаскан, бурынгы шеберлермен к;атар, жас дарындар да эбден танылып, журтшылык,ты енер1мен TaHTi еткен, Э. Молдабеков, А. бипмов, Т. Жайлыбеков, Р. буезба-ева, Ф. Шэршова т. б. сияк;ты шын талантты сацнагерлер теат-рдын ауыр жупн кетеруге к,улшына юрккен уак,ьгг eA¡,

Театр — о бастан, e3¡nin шыгу тепнде эарел1кп, саханалык тартымдылык,ты (зрелишность) талап ететш енер. К,унды, терен

ойлы драматургия кашан да жак,сы спектакльге жол ашалы... «Teri пьеса бар туйшш e3¡ айтып, онын бэрш тагы G3i шеопп отырса, ол керкеменер болмайды. Бул - тайыздык,. Суретип атаулыныц (жазушы да суретип) бардыгына койылатын 6¡p шарт бар,.Од садган сурет1ндеп кун, жулдыз, квл — e3i кунмЫ, жулдызбын, келмш деп турсын».'

«Ревизордьщ» жогарыда атадган талап-т1лектер epecinen шыкканынын 6ip белгга, оган казак; сахнасы неше дуркш ай-налып сок,ты. Онын 1979 жылгы койылымы (режиссер1 А. Зипмов) жайында непзп енбепм1зде 6ipiuaMa кем камтылган.

Ал Булгаковтын кенес театрларында сахналануы «аса курделЬ болды. Улкен айтыс-тартыспен б1рде койылып, б1рде алынып тасталып отырды. Булгаковтын казак, тЫнде сейлеген жалгыз пьесасы тек «Жендеттер» гана. Оны алып келген Аскар Сулейменов.

«Жендеттер» — М. Эуезов атындагы академиялык драма театрында 1980 жылы (режиссер! В. Мажурин) койылды. Спектакль кез|'нде театр ем1ршдеп аса елеул1 табыс деп танылганы мал1'м. Ocipece Людвиг XIV — Жаманкулов, Мольер — Жантернн атындагы аса келюп, терен тынысты, бейнел! театр жет1сп'п болды.

Дуние жуз1 театр сахналарында Чеховтан кэп койылган жа-зушы-драматург жок болар. Орыс eMipin эр кырннан айныт-пай суреттеген, б1рде юморист, б1рде лирик, ал б1рде реалист Чехов шыгармалары казак сахнасында да езшш mghaí орнын алды.

Улттык сахнамызда Чеховтыц «Ваня агайы» 1902 жылы койылды. Э. Кеилбаевтын керкем аудармасы бойынша дайыдалган спектакльдщ режиссер! Э. Мэмбетов едк Бул спектакльдщ керкемдж КУНДЫЛЬ1ГЫ' рухани куаты да — Чехов ойын, кешпкерлер1шн сез1м-табигатын, характерлер логикасын каз-калпында жетюзе 6wy мэдениетшде. Спектакльде Войниц-

'. М. О. Эуезов. ТШЖ (20 т.|. 17 том. Д.. 1935. 19 бет. («Жак,сь1 ш.сса — сапалы эдебиет 6c.m¡c¡»).

кий — Э. Молдабеков, Астров — Ы. Ногайбаев, Т. Жаманку'лов, Соня — Р. Лэулетшина, Р. Машурова, Серебяков — С. Оразба-ев, М. Васильевна — X. Бекеева т. б. белгш актерлер ойнады. Серебряков бейнеа туралы А. Ток,панов: «Сэбит Оразбаев гылымньщ бетшде гана калк,ып журген, мардымсыз, 6ipai<; 93ine-03i мэз тогышарды дал таныган деу керек. Суртюпнен бастап, пенсне, шатыры, т1зесше жапк,ан одеялына дейш 6spi-. 6api онын к,уыс кеуде адам екешн энпмелейдк Жур^с-турысы, адамды тандауына дешн сырттай салауатты кершгенмен, шын мэншде нагыз демагог, бейшара, суйык;, TinTi, зиянды адам екешн тайга танба баск;андай. Бул — сез жок,, актердщ твор-честволык табыстарыньщ 6ipi»' — дейдь

«Ваня агай» спектаклшщ к,ойылуы, казак, театрынын орыс классикасы аркылы жалпы керкемдж бейнелеу тугырын айк,ындаган бул спектакль — театр тарихына алтын эршпен жазылар, актерлерге кен epic, терен азык берген койылым болды.

Чехов шыгармаларына сексеншип жылдар шшде F.MydpenoB атындагы Жасестр1мдер мен балалар театры да бет бурды. Онын сахнасында 1988 жылы (К- Мажурин) «Шагала», 1987 жылы А. Островскийдщ «Адам аласы ¡шшде» (Е. Мартене) спектакл! к,ойылды.

Драматургия сырын менгеруде тел жазушыларымыз acipece орыс классикасынан дэшм мол уйренгеш анык;. Ол туралы Т. Элшкулов «6i3 ен алдымен дуниеге кезкарастын кешипн, калам тартудын кстамдык парызын, ойлау мэдениетшщ бшкт1гш уйренд1к. Осыдан келш шыншылдык,, сыршылдык, шеберл1к сиякты толып жатк,ан кунды салалар ауысты. Бейнел1 сез, баянды береке тапты»2, — деп жазган.

Алайда тел театрымызда орыс классикасы соцгы рет 1988

А. Ток,панов. «Ваня агай к.аза*; сахнасында», Социалисты Казахстан, 1982, 1 6 мамыр.

3. Т. ЭлЫк,улов. «Ип л^стур ескермейд'|», Социалистж Казахстан, 1 964, 27 к.аэан.

жылы гана к,ойылды. Буган Кеиес Одагы ыдыраганнан кешн улттык республикалар бастан кеилрт жаткан етпел1 кезен к,иыншылык,тары да себеп болган шыгар. Бфак ¡зп дэстур уз1лмек емес. Улттык сахнамызда орыс классикасы узак та баянды гумыр кешер деген умггтем1з.

Корытынды. Улттык профессионалды театр онершщ тусауы кеалгенше биыл 1996 жылдын маусымында жеттс жыл тола-ды. Осы уак,ыт ¡шшде казак театрларыныц репертуары улчтык туындалармен катар аударма шыгармалармен де толассыз толыктырылып отырган. Орыс классикасы улттык, драматургияга да эсерш типзд!, драматурггер ол пьесаларды ок,и, аудара отырып, жанр сырына кзныкты. Б1з диссертация-мызда орыс классикасын игеру жолдарын даму-к,алыптасу та-рихымен, кезендж проблемаларымен, аударылу, сахиалану к,иындык,тары, актерл1к шеберлж, режиссерлж ¡здешстер мэселелершен бфегей саралап, уш кезенге белш карадык.

Бфшил тарау — орыс классикасын игерудеп казак театры-ныц алгашкы кадамдары. Бунда 1930-50 жылдар аралыгы, яки 1928 жылы С. Кожамкулов пен К- Жандарбеков, ал келеа жылы М. А. Соколов кайталап койган Гогольдщ «Уйленушен» 1950 жылы. Е. Маркова режиссерлшмен саханаланган «Найзагай» койылымына дешнп кезен зерттелдк Такырыпты булай кезеддерге белш карастыру ойымызды жуйелеп, салыс-тыра зерделеуге кеп сегтпн типздь

Екшпл тарау 1950-70 жылдар аралыгын камтып, «Шындык жаксы, бакыт одан да артык» (Островский), «Тогышарлар», «Егор Булычев жзне баскалар», «Куннен тугандар» (Горький), саханалану жолдарына арналган. Бул тарауда драма табигаты, актерлж шеберл1к жэне режиссерл1к ¡здешстерге баса назар аударылды.

Жалпы, осы кезендеп орыс классикасына ден коюдын керкемдж ¡здешстермен бфге когамлык-саяси астары да бар едь Бул — тын игеру жылдары. Калай болганда да орыс классикасы аркылы казак актерлер1 сахналык кейпкерлер бейнёан

сомдауда елеул! жетчснктерге жетп. Режиссерл1к ¡здешстер де ¡штей тулеп, сапальщ есею хезешн бастан кецлрд!.

Ал, театрдын кемелденген шагы туралы тарау 1970 жылдан бугшп кезенге дешнп аралык,ты к,амтиды. Бул кезеннщ шок,тык,ты туындылары —т. «Жендеттер», «Ваня агай», «Адам аласы 1Ш1нде» т. б. спектакльдер. Актерлж ойын, режиссерлж трактовка жешнен озык, тацдаулы к,ойылымдар, орыс класси-касын игерудеп жетсспк, тэл1м-таж!рибе осы спектакльдерд! к,ою урдюнде жинах,талды. Бул шыгармалар диссертацияда сараланып, актерлж жане режиссерлж ¡здешстер мумгандшнше жан-жак,ты талданды. Жинацтап, топтап айтсак;, бул орыс клас-сикасын игеру гана емес, сол арк,ыды к;огамдагы к,айшылык,тарды да ашу, к^ркем бейнелер аркылы философи-ялык туйшдеулерге бару кезещ болды. Орыс классикасын тынгылык.ты зерттеу — диссертациянын непзп концептуалды мацсаты, кекейкесп оны болганын атап айтк;ымыз келеди

Орыс классикасы ^азак; актерлершщ ойын-ернепнен мейлшше мэдениетп, терец психологизмд1 талап етп. Актер-лер осы талапкд сай ¡здешстщ улкен мектебшен етп. Чехов — Булгаковтай уды суреткерлер шыгармадарын сахнадан керкем сейлету ушш театрга аск;ан жауапкершШк, б!рталай шыгармашылык, белестерден эту шарт ед1. Солай болды да. Казак; сахнасына шык,к,ан бул спектакльдер керермен ушш шын мэшнде рухани азык, болды, демек, улттыц рухани толыгуына езпшк улесш косты.

Диссертация такырыбы бойынша мынандай ецбектер жарык; кердк

1. «Булгаков тагылымы», Казак, едебиет!, 1992, 25 желток,сан;

2. «Адам аласы ¡аниде». Сахна, 1993, № 2;

3. «Чехов к,азак; сахнасында». Жулдыз, 1996, № 1;

4. «Орыс классикасы к,азак; сахнасында». Жалын, 1995,

№7-8.

Диссертационная работа рассматривает влияние русской классики на казахский театр. Главным образом это рассматривается через сценический материал, т. е. через пьесы А. Островского, Н. Гоголя, М. Горького, А. Чехова, М. Булгакова. До этого времени влияния произведений русских классиков на казахскую сцену не было предметом специального исследования. Отдельные высказывания, раскрытие того или иного сценического образа просматривалось. В целом же влияние ее на переводчиков, режиссеров, актеров не было предметом исследования. К тому же многие спектакли волей случая не вошли в книгу об истории казахского театра.

В первой главе работы освещены первые шаги, опыт изучения, постановки русской классики. Освещаются первые попытки перевода классического наследия.

Во второй и третьей главах работы исследуются постепенное становление сценической школы исполнения на примерах произведений русской классики. Уделено внимание росту сценического мастерства.

По богатству идейно-тематического содержания и художественного достоинства, русская классика на сцене казахского театра представляет собой заметное и решающее явление в казахской культуре, что способствовало дальнейшему совершенствованию казахского сценического искусства.

SUMMARY

Karagoz Askarkyzy Suleimenova

The presented dissertation is devoted to Russian classics' impact- on Kazakh theatre. This impact is considered mainly through scenic material, i.e. through plays by A.Ostrovsky, N.Gogol, M.Gorky, A.Tchekhov, M.Bulgakov. It hasn't been subject for special study before. There only have been certain opinions, comments on this or that scenic character, but on the whole this influence on interpreters, stage producers and actors hasn't been investigated. Moreover, most stage productions were not included in the book on the history of Kazakh theatre.

The first chapter deals with initial steps and experiments on studying and staging Russian classics. First attempts to translate classics are shown in this work.

In the second and third chapters gradual formation of scenic performance school using Russian classics are studied, the growth of scenic skill being paid attention to.

Possessing rich conceptual and subject contents, Russian classics on Kazakh stage presents a substantial and significant phenomenon in Kazakh culture and this has been promoting further development and improving for Kazakh dramatic art.

Подписанов в печать 28.05.96 г. Формат 60 х 84 1/16. Бум.тип N 1 Печать ризографическая. Усл.п.л. 1,0 Тираж 100 экз. Заказ N 86

Изданов в Компьютерном Центре Администрации Президента РК 480091, Алматы, пл.Республики 4