автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему:
Поэтика Устаднамэ и Тээссуфнамэ в ашугской поэзии

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Мамедова, Айпара Рамиз кызы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.09
Автореферат по филологии на тему 'Поэтика Устаднамэ и Тээссуфнамэ в ашугской поэзии'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика Устаднамэ и Тээссуфнамэ в ашугской поэзии"

АЗЭРБА J4AH РЕСПУБЛИКАСЫ ТЭЬСИЛ НАЗИРЛИШ A3BPBAJ4AH девлэт МЭДЭНШ.1ЭТ вэ ИНЧЭСЭНЭТ УНИВЕРСИТЕТИ

р г в ОЛ

? J ! Эл]азмасы Ьугугунда

AJIIAPA РАМИЗ газы МЭММЭДОВА

АШЫГ ШБГРИНДЭ УСТАДНАМЭ ВЭ ТЭЭССУФНАМЭЛЭРИН ПОЕТИКАСЫ

10.01.09 - ФОЛКЛОРШУНАСЛЫГ

Филолокща елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим олуимуш диссертасщаныи

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы - 1998

Диссертасща Aзepбajчaн Девлэт Мэдэшэдэт вэ Инчэсэнэт Универститетинин Эдэбицат вэ Диллэр кафедрасында jepинэ jeтиpилмиIЦдиp.

Елми роЬбэр:

филолокща елмлэри доктору, профессор Н.Ш.Шэмсизадэ Росми олпоиентлэр:

фшшлоюуа елмлэри доктору, профессор А.М.Нэбщ'ев. филолошуа елмлэри доктору, профессор И.И.Аббасов

Апарычы муэссисэ: Н.Туси адына Азорб;учаЯ Девлэт Педагожи Универститети.

х нэздиндэ филолокща елмлэри

намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун диссертасщаларын мудафиэсини кечирен Бирлашдирилмиш Ихтисаслашдырьшмыш (Н.054.03.16) Шуранын ичласывда олачагдыр.

Унван: 370148. Бакы шэЬэри, Акад. З.Хэлилов куч.23.

Диссертасща илэ М.Э.Рэсулзадэ адына БДУ-нун китабханасында таныш олмаг дгумкундур.

Автореферат 1998-чи илдэ кендэрилмишдир.

дэ саат "

77" Де М.Э.Ресулзада

Ихтисаслашдырылмыш мудафиэ шурасынын елми катиби, филолокиуа елмлэри доктору, профес

ИШИН УМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

Мевзунун актуаллыгы. Мустэгаллщимизин тарихи эсаслары меккэмлэндиечэ онун елми арсеналлыгыны japaтмaг, мечнэви заминини формалашдырмаг муасир ичтимаи елмлерин, о чумлэдэн едебицатшунаслышн гаршысында дуран башлыча вэзифэлэрдондир. Доврумузу халгьш ез тарихи кечмишинэ, кекэ га]ыдыш епохасы адландырмаг олар. Тарихин кедишаты исе азадлыг элдэ етшпы дикэр халглар, хусусэн, турк халтары кими биз дэ тарихи кечмишимизи, елимизин эсрлэр бо]у japaтдыгы мэчнэви сервэтлэри истигаал иде]алары ишыганда е]'ренмэк тэлабаты илэ узлэшмишик. Бу бахымдан зэнкин Aзэpбajчaн фолклорунун, онун апарычы голу олан ашыг сэнэтини тэдгаги тэкчэ елми-нэзэри рх, Ьэм дэ сщаси-тарихи эЬэмицэт кесб едир.

Истэр фолклорумузун тарихи вэ поетик проблемлери, истэрсэ дэ ашыг поезщасы Ьаггында Иоле кечэн есрин сонларындан башла]араг дэ]орли тэдгигатлар ]азылыб. Совет доврундэ муэ^оп вулгар сосиоложи сапынтылары нэзэрэ алмасаг форклошунаслыгамызын наили^этаэртш тэщирела^иг Ьесаб етмэк олар.

Бунупла белэ ашыг ше'риндэ елэ проблемлэр вар ки, онлар эсасэн тэдшгатдан кэнарда галмышдыр. Белэ проблемлерден бири устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрия мустэгал жанр кими вд^а-поетик бахымдан арашдырылмасцдыр. Ьалбуки устаднамэ ашыг поезщасынын чыхыш мэгамьвдыр. Сазы синэсинэ басан ашыган кишпуи мэЬз устаднамэдэн бэлли олур. Устаднамэ Ьеч дэ jaлныз, устад созу, устад нэсиЬэти ддил. Фикримизчэ, устаднамэ гошманын ана бэтни, кенетик вэ поетик меншэ]идир.

Ашыг ше'ршпш тэкчэ Ьикмэти jox, бугун сонракы жанрлары да устаднамэдэн бапшаныр. Ьэлэлик елдэ олан нумунэлврэ кара улу вэ бв]ук абидэмиз "Китаби-Дэдэ Гор1уд"дан башланыб, ХУШ эсрдэ Хестэ Гасьшын

санатиндэ поетик камиллик булмуш устаднамада A3op6aj4aH ел тафаккурунун фолсэфеси Hehp 6araajbi6.

JapaHMa тарихи бу куне гэдэр фолклор арагцдырмаларывда елм аламинэ дегиг белли-башлы ол Majan Улу турк халглары арасывда мухталиф асрдардэ, гаринэлордэ ез ташэккулуну, формалашмасыны Кам-шаман, Oíyp-YFyp, Caja, Озан-Узан, Оган-Уган, Дэдэ, Ата, Агсаггал, Варсаг, Шых, Ишыг, 1аншаг, Акын, Бахшы-Багсы, Ojyii вэ с. кими ад-титулларла п^вандлэщдирон Ашыг ]арадычылыганьш излэринэ cajcbi3-heca6cbi3 эфсанэ-эсатир, нарыл, дастан дцимлвриндэ, 0jYмлэpиццэ раст кзлирик.

1азылы одэбицатымызда олдугу кими, чохшахвли сужетэ малик ашыг japaflbiqbuibiibi да 70 илдвн артыг бир двврдэ фолклорчу алимлвримиз тэрэфиддвн имперща гадагаларына ма'руз галмышды. Имперщанын башы дашлы, гулува чсврилмиш башабэла идеологлар jepлэpдэ бу мудрик свнатв etcej бахмыш, она феодал-патриархал адвт-энчэнэсини jajaH, кечари та]фаларын мэЬзлли свноги кими дамгалар вурулмущцур.

Академик М.ИбраЬимов бу сэнатин ja3buibi адвби^атла моЬсэм сурэтдэ баглылыгыны, онун халгымыз учуй карвклилищни догру-дузкун баша душврак ]азырды: "...Ашыг поезщасы халг ]арадычылыга илз ja3buibi вдэби^ат арасывда бир кечиддир, моЬквм бир керпудур. О, бир тэрвфдзн халг Зарадычьшыгана багаыдыр. О бири тврэфдэп ja^buiu адэбицата, Ьэм буиунла, Ьэм да онунла, гаршылыглы олагз вв тэ'сирдз инкишаф етмшццир. Онуи кеклари, ришалзри фолклордан, халг ]арадычыльиъшдан су ичирсе, будаглары, гол-ганады Ьемиша адэби^атла говушур, она тв'сир едир вэ ондан хувввт алыр"1 .

Ашыг j арадычшышнын инкишафы, бу санвтин твшаккулу, синкрегикли^и, халгын нишан-Toj, адгсума, ел-оба шэнлик мачлисинин, марасимлвринин xejHp-дуа веричиси cajbuiMacbi, халгын ичтимаи-сщаси тарихиндэ хусуси рол о_щамасы Ьаггында "Koj Озан, "Гарунун янтигамы",

1 М.ИбраЬимов, Ашыг пое31уасында реализм. Азэрбауш! ССР Елмлэр Академщасы нешрццаты, Бахы, 1966, сеЬ. 17.

"Сулд'ман вэ саз", "Булбул" кими эфсанэ-эсатирлердэ, "Китаби-Дэдэ Горгуд", )(Гурбани^ "Kopomy", "ТалеЬ вэ ha гагат" кими шЬрэманлыг вэ мэЬэббэт дастанларымызда кен - бал фактлар вардыр.

Бунунла бело, Н.Квнчэви, Hlah HcMajbin Хэтаи, М.Ф.Ахувдов, Ь.Зэрдаби, Н.НЭриманов, Ч.Чаббарлы, Y,ha4bi6ajoB, C.BypFyu, Э.Абид, В.Хулуфлу, А.Шаиг, С.Мумтаз, h.3ejHaruibi, Ь.Элизадэ, Ь.Араслы,

М.Ь.ТэЬмасиб, Ф.Эмиров, О.Сарывелли, М.Сдидов, Ф.ФэрЬадов, Ь.Ариф, »

В-Влщ'ев, П.Эфэщцуев, М.Ьэкимов, Э.Ахундов, Г.Намазов, И.Аббасов, A.HoönjeB, Б.Aбдyллajeв, Р.Рустэмзадэ, C.IÏamajeB, М.АллаЬвердщев, И.Тацдыг, М.Аслан вэ cajbiiibi даЬа чох артыра билэчащмиз алимлэримиз, бэстэкарларымыз, шаир, ja3bi4bmapbiMbi3, зщалыларымыз ашыг ^арадычьтыга Ьагтында бир-бириндэн мараглы фикирлер сергамишлэр. Биз да тэдгигатымызда мевзумуз ила баглы онларын са]ладиклэри дэjэpли фикирлэрдэн jepu кэлдикчэ фа]даланмыга, двври мэтбуатда онларын сародиклари фикирлери бир даЬа тенгид сузкэчиндэн кечириб бу кунун тэлеби бахымьщдап Ьэр кесин гадир-пцмэтини Bepwejo чалышмышыг.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ: 1. Диссертасщанын ]азылмасында эсас мэгсэд узу Дэдэ Горгуддан тутмуш, XYIII эсрдэ jamaMbim Ширванлы Молла Гасым, Jyiinc Имрэ, Ашыг Керэм, Агыг Гэриб, Гурбани, Ашыг Абдулла, Мискин Абдал, Аббас Туфарганлы, Сары Ашыг, Короглу, Хэстэ Гасьш, Ашыг ВалеЬ, Af Ашыг, Ашыг Алы, Щэмкирли Ашыг hycejH, Ашыг Элэскэр, Ашыг hycejH Бозалганлы, Молла Чума, Ашыг Эсэд, Ашыг Мирзэ, Агдабанлы Гурбан, Ашыг Шэмшир, Ашыг Kycejn Чаваи, Мискинли Ашыг Вали, Мулклу шаир hacen, Шаир Нэби, Ашыг MuKajbui Азафлы, Ашыг ЭмраЬ, Ашыг hycejH Сарачлы, Ашыг Абды, Ашыг МэЬэммед, Ашыг Чэлал, Ашыг Имран, Ашыг Экбэр, Ашыг МсЬди вэ онларла устад, пешокар - ифачы ашыгларымызын мэчналы ]арадычылышндан устаднамэлари вэ тээссуфнамэлари сечиб тэЬлилэ чэлб етмэк, алимлэрин Ьэмин устаднамэ вэ тэессуфнамэлэр Ьагтында доври матбуатда cejлэдиклэpи елми-нэзэри фикирлэрэ мунасибэт билдирмэк;

2. Устад-дадэ ашыгаарын мухтэлиф эсрлэрдэ, иллэрдэ чап олунмуш китабларындан, oлjaзмaлapыцдaIí тесниф, ба]аты, K0pajлы, гошма, течнис, Кещэри, дивани, бэ^ани-Ьал, чаЬаннаме, мухэммэс узэриндэ нэзме чэкилмиш устаднамэ вэ тэвссуфнамелэрин мэзмун-иде^асы вв сэнэткар "мэн"ини тэ!шил-тэдшг етмок;

3. Ajpы-ajpы эсрлэрдэ jaшaмыш устад ашыгларын дузуб-гошдуглары шечр шэкиллэряндэн устаднамэ вэ тээссуфнамэлорин бодии-постик структуруну конкрет нумунэлор эсасында тэЬлил етмэк.

ТЭДГИГАТЫН НЭЗЭРИ-МЕТОДОЛОЖИ ЭСАСЫ: Диссерта-С1цанын нэзэри-методоложи эсасьшы Ьэм классик во Ьэм де муасир устад ашышарын эдэби ирси Ьаггында форклорчу алимлэримизин фикирлэри муацэнлошдирир. Онларьщ асаслы елми-нэзори фикирлэриндэн фа|даланмагла, мубаЬисэли фикирлэри илэ елми полемика ачмага, слми Ьэгигэтдэ истинад етмишик. Тэдгигат муга]исэли - тарихи метод есасывда jaзылыб. Умумидэн хусусщэ принсипини эсас 1-утараг устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин фолклор тарихиндэ, ашыг поетикасында ]ершш вэ ролуну арашдырмага чалыпшышыг. Диссертант тэдгигат заманы раст колдщи бир сыра проблем вэ тарихи Ьадисэлэри арашдыраркэн, ишэ ajдынлыг кэтирмэк учун тарихи хроноложи ардычыллыг вэ муга]исали тэЬлил-тэдгигат принсипини элдэ эсас тутмушдур.

ТЭДГИГАТЫН 8САС ПРЕДМЕТЕ: Тэдгигатын эсас предметшш "Азорба]чан дастанлары", 1,П,Ш,1У,У чилдлэр, тертиб едэнлэр Э.Ахундов, М.Ь.ТэЬмасиб, Бакы, 1965-1967; "Азэрба]чан мэЬеббэт дастанлары, топлаз'ан вэ тэртиб едэни Э.Ахувдов, Бакы 1980; Азэрба]'чан дастанлары", топлищб чапа haзыpлajaн, А.Нэбщ'ев, Бакы, 1973; "Aзэpбajчaн ашыглары вэ ел шаирлэри", тoшIajaны Э.Ахундов 2 чилддэ, Бакы, 1983; "Ашыг Элэскэр", Эсэрлэри 2 чилддэ, Бакы, 1972; "Ашыг Шэмшир", тэртиб едони О.Сарывелли, Бакы, 1961; "Ашыг Ьусе^ Чаван", Бакы, 1960; "Базатылар", тэртиб едэни М.Ь.ТэЬмасиб, Бакы, 1943; "Ба]'атьшар", топла_)'ыб вэ тэртиб едени Ь.Гасымов, Бакы, 1960; В.Вэлщев, "Aзэpбajчaн фолклору", Бакы,

6

1985; П.Эфэщруев". "Азорбгучан щифаЪи халг одобицаты", Бакы, 1981;

0,Эфопди]ев, "Ашыг поезщасьшыл естетик проблемлэри", Бакы 1983;

М.ИбраЬимов "Ашыг поезщасында реализм", Бакы, 1983; "Корогау",

топла^аны Ь.Элизадз, Бакы 1941; "Корогау", тэртиб едони М.К.ТеЬмасиб,

Бакы, 1949, 1956, 1960, 1975, 1982; "Сары Ашыг", того^аны вэ тэртиб

едени Э.Ахундов, Бакы 1966; О.Сарывэлли, "Гудрэтли шаир устад

Лес.

сэнэткар", Бакы 1971; М.Ь.ТэЬеауиб, "Азэрба]чан халг дастанлары /орта ЗврлэрГ. Бакы, 1972; У. Ьачыбэрв, Эсэрлэри, Бакы, 1965; М.И.Ьэкимов, "Aзэpбajчaн шифаЪи халг едэбщатындан хусуси курс" 1975; "Халгымызын де^имлари - ду)'умлары", Бакы 1988; "Ашыг ше'ринин невлэри", Бакы 1987; '^атыдар", Бакы, 1991; "Елат бajaтылapы", Бакы, 1996 вэ башга дастанлар, монографщаларда, ашыг шс'р топлуларында, мэчмуэ вэ журналларда топланыб нэшр олупмуш устаднаме вэ тээссуфнамэлэр муэцэн едир.

Диссертаацанын елми ]ешииуи: Азэрба]чан фолклоршунаслыганда илк дэфэ ашыг ше"ринин тэкамулу контеЦйСйКаэ устаднамэ вэ тээссуфпамэлэр монографик Иудудларда тэдгигата челб олунур. Бурада устаднамэ вэ тээссуфнамэлэр комплекс шеклинда; тарихи тэшэккулу; иде]а вэ муэллиф башлангычы; псУгик структуру бахымындан арашдьфьшыр. Диссертасщ'ада устаднамэнин тэшэккул мэгамындан тутмуш поетик ролуна гэдэрки тэкамулунун изаЬы просесиндэ бутевлукдэ ашыг шечринэ нэзэр салыныр. Устаднамэ езундэ ел Ьикмэтини сЬтива едэн бэдии фэлеэфи жанр, тээссуфнамэ сэнэткар вэ тарих, сез вэ чэмицэт мунасибэтини ифадэ едэн шс'р шэкли кими тэЬлил олунуб да] эрл о Iщирилир.

Илк дэфэ мэЬз бу эсэрдэ устаднамэлэрин ислами энчэнэлэр вэ дини мотивлэрлэ элагэлэри тедгигатда он плана чэкилир.

Гошманын илкин шэкли эламэтлэринэ эсасланан устаднамэнин jaлныз мэзмун фэргинэ керэ сечилмэли нэзэри тейлил .рлу илэ эсасландырылыр.

Диссертант тэЪлил просесиндэ илк дэфэ устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин ашыг ше"р шэкли кими тэгаэккулундэн, онун мудрик,

дидактик, лоетик е]ум, дфш ким ашыг japaдычылыíы репертуарында формалашмасывдан, шечрдэ тэрэф-мугабил сэнаткар "мэн"ицдан, бу ше"р шэклинин бодии-поетик структурувдан фолклоршунаслыг аспективде сеЬбэт ачмышдыр. Диссертант устаднамэ вэ тэвссуфнамэлэрдан Ьэм классик, Ьэм да муасир устад ашыг-шаирлэрин ада б и ирсиндэн конкрет нумуналери адэбицатшунаслышн елми-нэзэри принсиплери бахымьищан монографик тэдгигата чалб етмишдир.

ТЭДГИГАТ ИШИНИН НЭЗЭРИ-ТЭЧРУБИ ЭЬЭМИЛЭТИ: Мудафиэ]э тэгдим олунан "Ашыг ше'риццэ устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин поетикасы" намизэдлик диссертасщасынын елми-нэзэри вэ тэчруби-эЬэмицэти ондан ибарэтдир ки, устаднамэ вэ таэссуфнамэ ше^р шэклинин иде]а-мэзмунуну, ифачылыг мэгамыны, ajpы-ajpы ше'р невлэриндэ гафща, рэдиф, бэрабэрса]лы Ьеча болкусунун структуру тэсвир вэ ифада васитэлэри адэбицатшунаслыг бахьшындан тэЬлил-тэдгагата чэлб едилмищдир. Диссертасща тэдгигат мевзусу бахьшындан илк дэфэ ишланди]индэн али мактаблэрин филолокща факултэлари вэ елэче да орта мэктэблэрин Зухары синиф шакирдоэри учун даре вэсаити, хусуси курс вэ ихтисас семинары материаллары кими эЬэмицэтлидир.

Бу осэрин эсас муддэаларындан Aзэpбajчaн халгынын бэдии тэфаккур тарихини, етнографщасыны вэ фэлеэфи фикршшн арашдырычылары да истифадэ едэ билэр.

ТЭДГИГАТЫН АПРОБАСШАСЫ: Диссертасща Азарба]чан Довлэт Мэденицат вэ Инчэсэнат Университетинин Эдэбицат вэ Диллар кафедрасында филолокща елмлэри доктору, профессор Низамэдцин Шэмсизадонин елми рэЬборли]и алтында Ьазырланмышдыр. Диссертасща Эдабицат вэ Диллэр кафедрасында музакирэ олунмуш, тэдгигат там Ьалда 1997-чи илдэ Монографща Ьалында Азэрба]чан Енсиклопедщасы наздиндэки "К^турк" нашри^атьщца чан олунмушдур.

ТЭДГИГАТЫН ГУРУЛУШУ: Диссертас^а кириш, уч фасил, нэтичэ

во истифадэ олунмуш эдабиуатын сщаЬысындан ибарэтдир.

ДИССЕРТАСШАНЫН ЭСАС МЭЗМУНУ: Диссергасщанын киришиндэ тедгиг олунаи мевзунун актуаллыш, мэгсэд вэ возифэлэри, тэдгигатын нэзори методоложи есасы, осас предмета, елми jeнилиjи, ишин нозэри вэ тэчруби эЬэмицэти, апробасщасы вэ тэдгигатын гурулушу Ьаггында мочлумат верилир.

Диссертасщ'анын "Ашыг ]арадычылыгапда устаднамэ вэ

и

тээссуфнамэлэрин тэшэккулу, нэшри вэ тэдгиги адланан биринчи фэсилдэ эдэби имзасы елм алэминэ мэ'лум-мэшЬур олан алим, эдэби^атшунаслардан Эмин Абидин, В.Хулуфлунун, Ь.Араслынын, М.ИбраЬимовуп, М.Ь.ТэЬмасибин, М.Се]идовун, Ф.ФорИадовуп П.Эфэщцуевин, В.Вэлщевин, М.Ьэкимовун, А.Нэбщ'евин, Г.Намазовуп, С.Паша]евин, Р.Рустэмзадэнин, Б.Абдуш^евин вэ башгаларынын двври мэтбуатда устаднамэ вэ тэзссуфнамэлэрлэ баиш св)лэдиклэри елми-нэзэри фикирлэри саф-чурук едилиб, онларын кэрвкли фикирлоривдэн диссертасщанын ajpы-ajpы фэсиллэриндэ бэИрэлвимиш, инандырычы олма]ан фикирлэри илэ имканы дахилиндэ елми полимики ачмьпцдыр.

Свзсуз, диссертант jyxapьвдa адлары чэкилэн алимлэрин тэдгигатывда ен чох классик устад, пешэкар-ифачы ашыглардан Озан Горгуд Дэдонин, Гурбанинин, Кэрэмин, Герибин, Аббас Туфарганлынын, Сары Ашыган, Короглунун, Хэсто Гасымын, ВалеЬин, Ар Ашыгын /АллаЪвердинин/, Алынын, Шэмкирли Кусе]нин, Элэскэрин, муасир устадлардан Шэмширин, Эсодин, Мирзэнип, Ьусе_)н Чаваыын, Чэлал Инчэлинин, М.Азафлынын, Эк барин, Имранын, ЭмраЬын, Ь.&рачлынын, Камандарын вэ башгаларынын устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрини ара^1б арашдырмышдыр.

Устаднамэлэр дэдэ апгыгларын то,]-ду)'ун, елат мэчлислория, адпу'ма мврасимлэриндэ, ел-оба шэнликлэриндэ со]лэди]и, охудугу мудрик, агил келамларла етик-естетик девраныш гajдaлapьшa, б^ук-кичи^э Ьормат, доста инамлы, душмэнэ гэнимли олмага чагырыр. Мэчлис эИлине эдэб-эркан, эхлаг нормаларына риа]эт етма]и товсицо едир. Устаднамэ Ьэр бир

мэчлисин эввэлшздэ дивани, устаднамэ, тэчнис, саз Ьавалары ило башланыр. Мэчлисин сонунда "Дуваггапма" иле xejHp-дуа верилир.

Сезсуз, бу гэбил ejyn-necnhsT тегдими мэчлис эЪлинэ кучлу теГсир едир. Онлары janiaMara-japa-maFa, севилиб-севилмэ]0 истигамэтлэвдирир,

Тэессуфнамэлэр исэ эслиндэ епик, епик-лирик вэ мифик гэЬреманларын дава-шавадан, бир иш керэвдэн сонра бурахдыгаары соЬви соира кэлэн носиллорин тэкрар етмэмэлэри учун дидактик вэсицот, нэсиЬетлэрдир. Фикримизи тэсдиг учун Ьэм устаднамэлэрдэн вэ Ьэм дэ теэссуфнамэлордэн бир пумунеуэ диггэт j стирок.

Хэстэ Гасымдан унванладыгымыз "Олмаз" редифли устаднамэдэ де^илир:

...Икщ карэк муриотили amaja, Гэфлэт jyxycyma гафил jamaja. Бир огул iси, 6ejyK свзун тутма{а, О кимсэдэ намус, rcjpar, ар олмаз1 .

1ахуд Каросяудак вердщимиз нумунэдэ ддилир:

...Гоч Короглу мещан ачыб е]уну, Намэрд сшэсинэ чекер ду!упу, Ач гурдлардан салдырмага rojyny, Гурд агызлы гочаг отан коракдя1.

Ашыг Шэмширден мисал кэтирдщимиз дивани устаднамэдэ исэ oxyjypyr:

1ахшы доста]алаи сатма е"тибар алдан кедар. Ьвм мвЬаббат, hoxt садагвт, дуз илгар олдэн кедар.

1 Бах: Азэрба^чан ашыглары вэ ел шаирлери, биринчи чилд, тертиб едэн Э.Аяундов, "Елм" нешридаты, Баш, 1983, csh.!02.

2 Бах: "Коросту", чапа ImbipnajaH М.К.ТэЬмасиб, "Кэнчлик", Бакы, 1982, ceh.136.

10

вз параша кифщэтлэп, взкелэрдан кес квзун ТамаЬ сдш бэща салар, хе/ир кар влдэн кедэр' .

Тахуд, Гурбандцэн бир бввд тэвссуфнама]э диггэт jeтиpмэк jepинa душэрди:

... Дущ'ада галма]ыбзэррвча Ьврмэт; Гардаш гардашыиа е]лэр хэ]анэт, Квдалар бе] олуб, бэ]лэр рэидэт, Ар пуллар чеврилкб, рибар двЩ'бду? .

Верило» нумунэлэр, сезсуз, аталар сезу кими олдугча тэчсирли вэ лаконикдир. Устаднамэ вэ таэссуфнамэлэрин ашыг ] арадычылышнда тэшэккулу, формалашмасы, нэшри, арашдырылмасы диссертасщанын 1 фэслиндэ конкрет фактлар, елми монбэлар эсасында атрафлы таЬлил-тадгигата чэлб олунмушдур.

"Устаднамэ, таэссуфнамэлэрин ид е] асы вэ сэнэткар "мвн"и проблеми" адланан икинчи фэснлдэ диссертант устад, пешэхар-ифачы ашыг-шаирлэрин мурачиэт етдиклари устаднамэ вэ теессуфнамэ ше"р шэкиллэринин гаЗнагларывдакы улу халгымызын эдэб-эркан, эхлаг пудаларьшын идф-мэзмунундан вэ сэнэткар "мэн"инин jepинэ вэ мэгамына кера фа]даланмагы он плана чэкир.

Хусусилэ, бэшэри мэЬаббэт тэраф-мугабиллэрин севкилэриндэ сабит-гэдэм олмалары, намус, ге]рот, инам-иман, эхлаг га]далары, вэтэн-торпаг севкиси, доста Ьэлим, душмэнэ гоним олмаг кими бэшэри ду]гулар конкрет нумунэлэр эсасында таИлило чэлб олунур. Бунунчун эн эввэл Ьагганда сеЪбот ачдыгымьп устаднамэ вэ тэассуфнамэлэр устадларынын езлэри аз сэнэтиндэ камил олмалыдыр.

1 Бах: Ашыг Швмшир, тэртиб едэни О.Сарывелли, Азэрба^ап ССР ЕА Нэшридаты, Бакы 1959, суЬ.138.

2 Бах: Ашыг ше'риндэн сечмелэр, Кенчлик, Баш, 1984, сеЬ.118.

Ajpbi-ajpti устад ашыгаарын joJi арканьшы ашыглыг программ кими всрлэрдан бэри дэрслик кими деврумузэ гэдэр jamajan ба'зи нумуналера диггет je-гирмек ]еринэ душарди.

Улу Озанлар-Озаны Горгуд Дэдэнин унванына багаанмыш "Китаби Дэдэ Горгуд" дастанывдан "Ушун гоча оглу CajpaK бо]ундан ашащдакы устад-мудрик flejHM-ejyMs диггот ]стирок:"

- ^'рак...атыны суруб CejpajHH узеринэ кэлди. Атыадан душуб, jyjsHH бир будага илшодирди. Бахды керду ки, бу чаван он дерд кечолик aja бэнз^ир. Бу кезэл, ала кезал канч, икид нучур-пучур тэрлз]иб jarwp. Кэлэцдэн, кедэндэн хэбэри jox^yp. 9jpaK доланыб, чаванын башы учуна кэлди. Керду ки, белидца гопузу вар. Чыхарыб елинэ алды. ОДламиш корак, ханым на с^'ламиш, демишдир:

...Ала квзлврини ач икид!

АллаЬ верэн ширин чаныны jyxy алмыш,

Итщ, еллариш голларындан баглатма!

Аг са!таллы атыны, гары аяааы ататма!

Галын Огуздан копай икид, нет икидеэн?

Сени jарадаи hami учундуруб кал!

Дерд ]аныны кафир тугубдур бил!

Оклан кэрнэпшб ajaFa дурду. Гылышынын дэсп^индэн ]апышды ки, она вура, керду ки, элиндэ гонузу вардыр. Деди: "Aj кафир, Дадэм Горгуд гопузуна hepMBT едиб вурмадым! Экор аливдэ гопуз олмаса]ды гардашымын башына авд олсун, сани ики пара елардим"1. Нумунадаки тэрэф-мугабилларин дует-диалогу, гопуз-сазын мугаддаслщи фикримизи тесдиг бахымындан бо]умакдэ слан канчлщип амал-вдеалына flajnr мудрик каламлардыр.

1 Бах: Китаби-Дедэ Горгуд, .Газычы Бакы, 1988, csh 212.

Бу гебил амал-идеала ла]иг мудрик устаднамолер вэ тээссуфнамалари ajpbi-ajpbi дада ашыгларын ]арадычылыгьшда излэмэк jepHHa душэрди. Ашыг Гэриб:

Камш уста отурюшэн jepuHd, Ловгаланыб душмэ мании кяримэ. Бир ашыг кн, хор бахарса биринв, Ода горхмаз, ондандаЬа мард олур1,

Ja худ, Дада Элвскврин устад-шакирд эн'энасинда хусуси дорслик кими озунэ сабитлэшмиш harr газавдыран:

Ашыг шуб дщар-дщар казанин, Эввал башда лурк&малы карощи. Отуруб-дурмагда адэбин билан, Мо "рифэт елминда долу каракдг?.

- дерн бу поетик мурачиэтшздэ ел сэнэткарларьгаа аталыг rajracbi ила jaHauibi, ашыглар кврвкдир елат мвчлислэринин етик нормаларына да эмэл етсин. Охудугу ^уд-насиЬатдэри елчуб-бичсин, нэфсини квзласин, халга Ьвгигэтдэн мэтлэб гавдырсын, ел нчиндв, мечлислордэ пак отуруб, пак дурсун.

МэЬз бу кши поетик мэгамларына керэдир ки, Ашыг Элэскэрдэн сонра квлэн бутун устадлар онун мудрик кэламларына harr газандырмышлар.

Шаир Вали устад Эласкэрин гафщэсина чаваб олараг де|ир: Ашыг шуб оба-оба казанин, Данышмага ширин дили карэкди.

1 Бах: Азэрба^ая мэЬэббэт дасташтары, "Елм" нэшридаты, Бакы, 1979, cah.195

Ариф мачлисищэ, ариф jaHbiwja, Дузкун свзу, хош зулалы кэракди.

Ана-бачы де]е гыза, калина, Ejtm Ganoimaja кудрвтэ, кино, Ел нчища тамиз дура, дуз дина, Бутун мосаилдэн Ьалы каракди1.

Нумунэлерин паралеллэри узэривда /lajamiara eftrajaq .¡охдур. Лакин сенэткар "мэн"инш фикир а]дьшлыш, сиглати, свзлэрин сэррастлыш коз внундодир.

Умумицэтла, ашыг шечрларивда устаднамэ ва тассуфнамалерэ мурачиот еслиндо у стад, пешакар - ифачы ашыгларын Toj-нишанларда, халг мерасимлэриндэ, елат мечлислэривде устадаардан е]рэндиклари сез хэзинэсини, лэчли чэваЬнрэтл'орини мэтлэб гананлар, сез aimajaiuiap базарыцда ез матаЪларыны хырыд етмакдир. Бу бахымдан, деврундэ бодаЪатен сез демэк, ашыглыган joji эрканыидан бихэберлэри хар етмэкда хусуси исте'дады - чэкиси олан Ашыг hycejH Бозалганльщан ашашдакы нумукалора диггэт ]етирмак jepmia душэрди:

hep чафанк саз квтуруб, сез де]иб, Ашыглыг адыпы сана чокмасш. Чибин, мнлчак, занбур кими сахла]ыб, Гаигалын шэ{щши шана чэкмасин.

дерн устад, ашыглыг иддиасына душэнлэрдэн пуркемал олмагы, дивани, тэчниси камил билма]и талаб едир:

2 Бах: Ашыг Элескэр Биринчи китаб, "Влм" ношрицаты, Бакы, 1972, ceh.175

1 Бах: Шаир Вэли, Азэрба^ан ащыглары во ел шаирлэри, Ихинчи чивд: "Елм" нэшрща-ты, бакы 1984, ceh. 325-236.

Ашытыг елмиидэ ауркшал кэрак. Дивани, тэчшси hep мясал кэрак. Когана гошмага калтэ кал кервк, Кала габаг кврпэ дана чакмвсин2.

Устадлыг, дэдолик мэгамында бу гебил ашыглыг joji эрканыны елат мочлислэрицдо езу учу11 етик норма гэбул едэл чвми ашыг- шаирлвр, устад, пешэкар-ифачы ашыгаар кими Дадэ Эдэскэр устады Ашыг Алы илэ мэ'лум-мэшЬур мочлисдэ гаршылашаркэн, устадынын эдэб-орканыны озунэ сэнэткар амал-идеал сечеркон де]'ир:

Бир ша]ирд кя, устадына кем баха, Онун квзларине ардамар, дамар

Бах будур, бизим устаднама вэ тессуфнамэлэрин идда-мэзмунунда ахтардышмыз сэнэткар "мэн"и, амал-идеалы.

Устаднама вэ теэссуфнамэлэрин цдда-мэзмунунун эн тэ'сирли мэзи^этлэриндэн бири дэ бэшэр овлады инсанда эхлаги ке]ф5щэтдор, начиб сифэтлэр ахтармаг, бу гебил кejфиjjэтлэpи башгаларына тэлгин етмакдир. Буна керэ до устаднама вэ теэссуфнамэлэрин чохуида xejnp-шэр, дофу^алан, harr-Hahar, рхшы-пис, дост-душмэн кими сифэтлэр гаршылашдырылыр, Бу чур эхлаг нормаларында устунлук паралеллэрин биринчи тэрэфинэ - xejupo, дофу^а, harra, jaxmbija, доста верилир. Бир нечо мисала мурачиэт едэк: hycejH Бозалганлы:

2 Бах: Лзэрб^чан ашыглары вэ ел шаирлори, Икинчи чидд, "Елм" иэшри^аты, Бакы, 1984, csh, 128.

1 Бах: Ашыг Элескер, "Икинчи китаб", "Елм" нешридаты, Бакы, 1972, ceh. 315.

Эзал бир адаша достлуг ерэсэн, Ону чвксэн ¡íMTahaua ]ахшыдм. Бахдын, кордун илгарына кэч олду, Она тапсан бир боЬано ]ахшьщь?.

Сары Ашыг;

Ашыг, japuflaií ксчер, Кеча japbWH ксчвр. Намордло дост оланын Омру japmati кечар*.

Вермлэн нумуналарда аслиндо "Илгарына кеч олан, кич олар", "Дост-доста jap олмаса, хар олар" кими мудрик ата д^имлэри достлуг, ¡олдашлыг учун ше'рин ишлак магамына сальпшыш поетик хасищэтнамэлэрдир. Бу гэбил поетик хасвдатнамэлэр устад-дэдо ашыгларьш де]им, ду^ум во ^умларивдэ чохдур.

Ашыг j арадычылыгывда бо]уклук, агсаггаллыг, ата, ана, евлад мунасибатлари да устаднамо вэ тээссуфнамалэрдэ апарычы мотивдир, Ашыг Элэскэр ду^умунда oxyjypyr:

...Бир писан км, harr дедщия битирсэ, Ьзр мачлисдан бир ма *рифэт котурсо, Ата-ана свзун jери не jempca, О jemii ки, чэкмвз чаза дущада1 .

2 Бах: A3»p6aj4aK ашыглары ва ел шаирлори, ийшчи китаб, "Елм" нешрщаты, Бакы, 1984, csh. 129.

3 Сары Ашыг, Бакы 1966, csh. 13

1 АшыгЭлеекер. "Биринчи китаб", "Елм" нешрицаты, Бакы, 1972, ceh. 159.

Jaxya Аббас Туфарганлыдан бир бэнд тээссуфшшо]а диггэт jerapoK:

Aj Ьазарат, бир замана калибди, Ала rapFa шух тарланы ба]онмвз. Огуллар атаяы, гызлар ананы, Кэлинлэрда щнананы бсу'эшоз.

Вэ jaxya, Деллэк Мурадцан ашагыдакы бэндэ диггэт jernpeK:

Икидин ма 'рнфвти карак дилицца, Гочапыи асасы карах алинда, Буге/рот о ту и ата jepnwis, Галматндан галмамасы jахшыдьц.? .

Биз бу гэбил мудрик взуд-нэснЬетлэрш cajbiHbi онларла устад ашыгаардан да кэтирэ биердик. Ела билирик ки, вердщимиз нумунэлэр фикримизи тэсдиг бахымывдан генаэтбэхщдир.

Бутун бура гэдэр дд'илэнлэр дэ бир даЬа бизэ harr верир ддэк ки, устаднамэ вэ тээссуфнамэлэр оз цдда-мэзмунуна вэ сэнотхар "мэн"и аращдырмаг бахымыидая чвдди тэдгигата меЬтач олдугундан Mah3 биз бу проблемин тэЪлил-тэдгигинэ кунуи эн вачиб мэсэлэси к ими киришдик.

"Устаднамэ вэ теэссуфнамэлэрин поетик структуру" адданан учунчу фэсли йшлорркон биз тэЬлилимизи ики истигамэтдэ 1урмушуг.

а) устаднамэ, тээссуфнамэлэрин ашыг ше'р шэкиллэриндэ ишлак мэгамы вэ структуру;

б) Устаднамэ, тээссуфнамэлэрдэ тэсвир вэ ифадэ васитэлэри.

Ашыг-шаирлэрин шечрлэриндэ эн чох мурачиэт олунан устаднамэ,

Азэрба]чан ашышары вэ ел шаирлэря, Бирннчи китаб, "Елм" нешридаты, Бакы, 1983, csh. >8.

тээссуфнамэлэрин устад, пешокар-ифачы ашыгаар тэрафиндэн "Ибратли сез", "урватаы сез", "Ьикмэтли соз", "Дидактик мудрик соз", "Ашыган ме'рифоти", "НэсиЬэтли сез", "Ашыгларын -устадларын васицати-нэсиЬэти" кими ишлэнмоси тэсадуфи д^илдир.

Устаднамэ вэ тээссуфнамалэрдэ ашышн тэфэккур тэрзи, Ьикмэт хэзинэси, ашл дун] асы, онун бир ел сэнэткары кими пиранэ-нурани муцрикли)и уза чыхыр.

Устад ашыгдар ]арадычылыгаарывда тэсниф, 6ajaTbi, караны, гошма, течнис, дивани, мухэммэс кими ашыг шечр шэкиллериндон истифадэ етмишлэр.

Тэсниф: Поетик структуруна керэ 3, 5, 7, 9, 11, бэндли олуб, I, II, III мисралар араларывда бэчзэн формача cjHH, мэзмунча мухтэлиф сезлэр чешидиндэн, эксэр Ъадларда исо севту yjyniMa jony илэ гафщэлэнир. IY мисра уч мисраны ^екунлашдыран мудрик созлэ jeKjraïambip. Ьеча белкусу 4, 5, 6 cajjibi олур. Ашыг Алыдан бир бэнд nyMyHaja диггот jстирок:

Свхалы варсыз, 3+2=5 Кезлсэ арсыз, 3+2=5 Икцц вугарсыз, 2+3=5 /шащыр jâMan1 . 3+2=5

Тоснифлар да дикэр ашыг шсчр шэкиллари кими, сон моЬур бэнддэ устадын техэллусу ила jeKyiuian/bip. Тэснифлэрин бэндпэривдэ мисралар 3,4,5,6 - да ола билэр. Тэснифлор ajpbraa да ]азылыб охунур. Ола да билсин тэсниф, гошма, тэчнис, дивани, мухэммаслэрин ajpbi-ajpbi бэндлэринин II, Ш мисраларындан сонра Ьашщо-чыга тэрзиндэ дэ ишлэдилсин.

Бу гэбил тэрзи - haïuHjojiop ашышн лэфзини ширинлэшдирир. Ифачьшыгда ашыга нэфэсинк дармэк учун ноетик пауза ]арадыр.

1 1. Ашыг ше'риндэн сечмэлэр, тэртиб едеилвр: Ь.Ариф, М.Ьэкимов, Кенчлик. Бакы, 1984, csh. 4

БаЗаты: Устаднамэ вэ тэессуфнамэ муцрикли]и ба]атыларда даЬа мэгамлы ]ер тутур.

Бу гэбил магамлы - морамлы баЗатыларда одэб-аркан, б^уклук, кичиклик ]олу кезлэмэ бajaтынын ишдэк мэгамына усталыта салыныжр.

Устадлар устады Аг Ашытдан бир ба]аты устаднамэЗэ дипгэт jeтиpмэк ¡ершго душэрди:

ЭзизиМу камт устада, Гурбая камт устада. Аг Ашыг ток орканы, Квзла, каши] устадгг .

Базатынын идда-мэзмунунда о]уд-носиЬатин он плана чэкилд1уи квз екундэдир.

БаЗатыларын структуру Ьагшнда бутуп фолклоршунаслар е]'ни фикир св]лэ]ирлор. Беле ки, ба]атшар 4 мисралы, 7 Ьсчалы ше"р шэклидир. Онун гафщэ системи I, II, ГУ мисралар Ьэмгафщэ, III мисра сэрбзст олур. Ашыг Алыдан бир гыфылбонд ба]атьуа диггэт ]етирэк:

Ашягменэм, чохусу, 4+3=7 1этн бтир чохусу. 4+3=7 Ашыг бир дара чыхды 2+5=7 Азы гуру, чоху су1. 4+3=7

Верилэн гыфылбэндии ба]атынын низам гурулушуна диггат едиларсэ, 1,ИДУ мисраларда Ъеча. cajы 4,3,7, П1 мисра 2,5,7 са_)ында олса да, бу ба]атынын ифачылыг мэгамына хэлэл кэтирмир.

Ба]атыларын точмис формасы да вардыр. Белэ баЗатыларда созлэрин

2 Бах: М.Ьекимов, "Бяат ба^атылары". Азарба^чан Девлэт Китаб Палатасы, Бакы, 1996, сэ!л.

253.

1

чешвди формача ejuH, мазмун анламы бахымдан башга-башга олур.

Js^HH, созлэр дни чинсяи олса да, мазмун-мочна мэгамынча мухтэлиф сшур.

Мэсэлэн:

Эзизщем, бу да jap, Багбан багы будуар. Сорушурдун Ъаны jap, Индн бу сон, бу да jap1.

Бурадакы "бу да jap" сез чешиди формача ejiiH, мэзмунча мухтэлиф сезлердэн ирдэлэнмишдир.

BajaTbUiapfla сагир, мустэЬаг, мустэзад формалы нумунэлэрэ да раст колирик.

Бу габил ба^атыларда ще'рин биринчи мисрасывдакы фикир japbiM4bir де^илир, галан уч мисра 7 Ьечалы олур. Бунунла бела, гафщо гурулушу кезлэнилир. Фикримизи бир мисалла тэсдигэ jerpas:

Jaxiubi cana, Достуну jaxiiibi, сана, Короглу тек нкндин Чан гурбан, jaxuiíicbim' .

Бурада бир мисранын эввэлицда "Эзизим" ва ja "Едэми", "Мэн ашиг" сезлэри бурахьшыб. BajaTbiHbiH галан мисрасьщда Ьеча cajbî 3+4=7 /И мисра/; 4+3=7 /III мисра/; 3+4=7 /IY мисра/ ашыг шс"р услубуна yjryu гурулмушдур.

J ери колмишкон, ону да rejji, едэк ки, 6ajaTbüiapbiH да Ьам мустэзад вэ

2 ]ена орада. сэЬ. 258.

1 Бах: Кестерилен мэнбэ, csh.290.

Ьом дэ мисралары 8 Ьсчалы 6ajaTbi кумуаоси дэ вардыр. Ьэр икисннэ бир бэвд нумуно вермэк jepmro душэрди:

Уз кврубду, 4=4

Намэрд мерддан уз корубду. 2+6=8 Кечэл Ьвмзвда тахсыр jox. 5+3=8 Короглудая уз кврубд-f . 4+4=8

Jaxyfl:

Мэн ашыгам, ma Ьесабы, 4+4=8 О гул, душуя, гая Ьесабы. 4+4=8 Гоч Короглу да кор едер 5+3=8 Гсумаз ханда, ган Ьесабы3. 4+4=8

Бу гебил сэккизяик узэривдэ гурулан б;уаты ¡юра^лы во ja бататы рубай 6ajarbi устадларын агаз ичадларында истэнилэн гэдэрдир.

Kepajnbi: Устад ашыгларын jарадычылышнда caja, тэчнис, мурв^ги, саллама, нэгарэтли, дилденмэз, элнф-лам, KopajnH рубай формаларына тез-тез раст кэлирик. Кора^лылар 3,5,7,9 11 вэ сайр бэндди олуб, hep бещщэ мисра cajbi 4-дур.

Ьеча cajbi 4+4=8; 3+5=8; 5+3=8; 2+6=8 белкулэриндэ олур. Бу гэбил Ьета белкусу устадларын ифачьшыг мэгамыны чэтинлэшдирмир. Ола 5илсин ки, ejHH48 бэдлдэ бу белку системи иштирак етсин. Ашыг Мискин Волидэн бир бонд устаднаме Kopaj;mja диггет j стирок:

Jena орада, coh. 291 Jens орада, csh. 292.

Вели озулу ojaimopa, 2+6=8 Мацом-мвнэм Mejawiepe, 4+4=8 Халгы свкуб jejoimepa, 4+4=8 Бир дапа, бир даЬи цифраг7. 3+5=8

Кэрауи.пардн I бэнддэ I, III мисралар эксэр Ьалда сэрбэст, II, IY мисралар рэдифдэн эввэл кэлэн созлвр Ьесабына гаф^олэиир.

Галан бэндлэрдэ I, II, III мисралар ез араларында, IY мисра исэ биринчи бэндин II, IY мисраларындакы эввэл гафщэлэр иле Ьомгафщэ олунур. Лакин бэ'звн дэ биринчи бэндин I, III мисралары ез араларьнща, II, IY мисралар исэ бир-бири илэ Ьэмгафщэ олур. Галан бэндлэр jyxapb^a д^'илэн кими, 3 мисра бир-бири илэ, IY мисралар I бэндин II, IY мисраларындакы эввэл баш гафи]Э исэ Иамгафщэ олур.

Гошма: Устаднамэ гошманар да эслиндэ KQpajJibuiap кимидир. Бэнд cajbi 3, 5, 7, 9, 11 вэ илахирэдир. Кора]лылардан фэргаи олараг бэцдлэрдэ мисралар ики белкулудур. 6+5=11, 4+4+3=11. Бу белку гошма mevp шэкли учун сабитдир.

Jqxhh, гошма I бэндин I мисрасында haHCbi белку илэ башласа (4+4+3=11 вэ ja 6+5=11), ахыра гэдэр дэ !замин белкудэ давам едир.

Биз авторефсратын Ьэчмини нэзэрэ алараг бундан сонра диссертаси]ада этрафлы сеЬбэт ачдышмыздан бурада Ьэр бир шер шэклинин анчаг бэнд cajú, Ъеча белкусу узэриндэ эдэбщ^атшунаслыг бахымыцдан да]аначагыг.

ТЭЧНИС: Устаднамэ тэчнислэр дэ 3, 5, 7, 9, 11 бэядпи, Ьэр бэнддэ мисра cajbi дерд олур. Ьэр мисра бэндлэрдэ Kapajjibi, гошмаларда олдугу кими гафн)еланир. Тэчнисдэ адлары чэкилэн ашыг шечр швкиллэриддэн фэргли олараг мисраларда, бэндлэрдэ сезлэри формача ejirn, мэзмунча мухтэлиф сезлэрдэн - чинас сезлэрдэн дузэлир. Тэчнислэрин caja, чыгалы,

1 Бах: Мискинли Вели, Новрэс Иман, Ики устад, Азорба^чан Дэвпот нэшрнЦаты, Бакы, 1996, сэЬ. 53.

дилденмэз, зэнчирлэнмэ, гоша]арпаг, чарпазгафщэ, нэфэсчакмэ (кедэр кэлмэз мусэддас), чыгалы шэкилли формалары вардыр. Ьеча белкусу гошма шечр шэклиндэ олдугу кимидир. Диссертант тэгдим олунан диссертасщада Ье^эри, дивани, муэхэммэс устаднамэ ше'р шэкиллэрини дэ а]ры-а]ры устад, дэдэ ашыгаардан кэтирди)и конкрет нумунолэрэ се)'ко!горэк;, онлары а до б иц атшунасл ьтг бахымындан тоЬлилэ чэлб етмишдир.

УК.

Диссаг[Кнтын кэлдщи гати гэнаэт будур ки, тэЬлил-тэдгигинэ киривдууимнз бу белмэ калэчэкдэ устаднамэ вэ тээссуфнамэ шечр шэкиллэринин гафщэ, рэдиф, бэдии поетик структуруну еЗрэнмэк бахымындан, орта, али мэктэбин эдэби^ат муэллимлэри, толэбэлэри, асипирантлары, фолклор мутэххэсилэри учун кэрекли слачагдыр. б) Устаднамэ, таэссуфнамэлэрдэ тэсвир вэ ифадэ васителэри.

Устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрдэ мурачиэт едилэн ашыг ше"р шэкиллэршщэн тэИлил-тэдгагат просесиндэ имканы дахилиндэ соЬбвт ачан диссертант а]ры-а]ры эсрлэрдэ Зашатан, ]арадан ашыг шаирлэрин мурачиэт етдиклэри тэсниф, ба]аты, течнис, сэгир-мустэзад, караны,. мурвэти кара|лы, корары тэчнис, нэфэсчэкмэ тэчнис - кедэркэлмэз, дивани, чыгалы дивани, мухеммэс кими ше'р нввлэривдэн кэтирдщимю конкрет нумунэлэрэ со]кэнмишдир.

Диссертант имканы дахилиндэ чалышмышдыр ки, ашыгаарын мурачиет етдиклэри сезлэрин поетик фурсэтини, ифадэ чаларлыгаарыны Ьэр бир ифадэнин мисра, бе^, бэнд о]умундэ, дещминдэ сезлэрин сэрраст, мэ"на-мэгамьшы, мэрамлы сечимини ен плана чэксин. До4 ни, ше" ряордэ тэсвир ва ифадэ васитэлэриндэн: мубалигедэн, тэшбеЬдэн, бэнзэтмэлэрдэн, омоним, омоформ, омографлардан, синонимлэрдэн, антонимлэрдэн, бэдии нидадан, бэдии паралелизлэрдэн , бэдии мурачиэтдан, бэдии суалдан, аталар созу вэ мэсэллэрдэн елат арасында ишлэнмэ мэгамы ила устадларын дузуб гошдуглары устаднамэ вэ

тэассуфнамэлорда гаршьшыгларындан кен-бол фа]даланмаларьшы мисаллар фонунда тэЬлилэ чэлб етмишдир.

Ма"лумдур ки, ашыг ше'рлэриндэ сезун мэчази мэ'нада ишлэдилмэси устаднамэ вэ таассуфнамэлэрэ бедии емосисналлыг, Ьадиса, эЬвалатын ачымына ширшшик кэтирмэклэ та* сир кучуну артырыр. Ашыг ВалеЬдэн "Душмушэм" рэдифли тэассуфнама- roruMaja дгатэт jстирок:

Бехтимш куаэши зулмвтда батыб, Jep салыб торпашя геунуида jam б. Меж назариндэн гыраш атыб, Квмэк joxjiyp jaMaH дара душмушэм.

Бэвдии I, II, III мисралары бутовлукдв мэчази мэ'нада ишланмишдир, десэк гынанмарыг.

Мэчазлар кими ташбеЬлар да ики Ьадисе, аЬвалат арасында охшар, бэнзар аламат тапмаг^олу ила ^арадылыр.

ГурбатУ'Двоубдур" рэдифли устадтмасинда де]ир;

Ьтран кечэлври rajm чэкиэкдэн, Элиф гэддим vjpn jaja двлубду. Беддсилиц сшидонтвк сезжарин, Загин етдим, вмрум за]а денубду.

Нумунэдэ верилан "rajrbi чэкмекдэн", "jaja денубду", "3aja денубду" ифадэлэринда "чэкмакдэн", "денубду" сезлари взунун Ьэгиги мэ'насында ишланмэмишдир.

Ja"ни бу сезлэр эслиндэ мачази ма'нада ищлодшшцицдэн озлари ила пе)вандлэшан, чалаглашан сезлари да ejyM-flejiiM магамында мачазилащдирмиш, кучлу идиоматик ифада амала катирмишдир.

Бу гэбил мачазлардан, мубалитэлэрдэн, тешбсЬлэрдан, бэнзэтмалардан, омонимлардан, такрар-тэкржрлэрдэн, синонимдардан, антонимлэрдан. аталар сезлариндан вэ сайр вэ илахирэдэн тасвир, ифада

васитэлэриндэн устад ашыгаарын .] арадычылгындан диссертасщада бол-бол мисаллар верилиб, тэЬлил олунмушдур.

Ашыг поезщасы мухтэлиф бвдии тэсвир во ифада васителэри илэ зэнкиддир, она керэ дэ бу фэсилдэ онларьш эн зэрурилэри Иагтында имканымыз дахилнндэ данышмагла кифajeтлoндик. Бунунла бела, хатырладаг ки, узу Горгуд Дадэдан тутмуш, бу куне гэдэр устад ашыгларымызын поетик адумундакы устаднамэ вэ- тээссуфнамэлордэки тэсвир вэ ифадэ васитэлэринэ нэзэр салдыгда чох зэнкин материаллар олдугуну керурук.

"Нэтичэ"дэ тэдгигатын эсас елми jeкyнлapы умумилэшдирилэрэк кестэрилир ки, ашыг поезщасы вэ ашыг сэнэти узун эсрлэр б о] у тэкчэ Азэрба)чавда дejил, бутун турк халглары арасында нэинки эн кучлу сэнэт трибунасы алмуш, he.Ni дэ вачиб сосиал-оцаси, эхлаги вэ фэлсэфи вэзифэлори ¡ерино ]етирмитдир. Ашьнлар Гэдим, Орта вэ сонракы эсрлэрин Ьаким вдеолошуасына, тэркидугуа, мистик фэлсэфи чэрэ]анлары, зулм, эдалэтсизлщи догуран дини керушлэрэ, биртерэфли ахяаг нормаларына гаршы етик нормалар чэрчивэсиндэ мубаризэ апармышдыр.

Устаднамэ вэ тээсуфнамэлэрдэ гуввэтли мэнтиг, охучуну, диилэ^ичшш Иор ан душундурэн фэлсэфи, етик-естетик, дидактик, мудриклик, сэнэтдэ камиллик кими мэсэлэлэр он плана чэкилир. Бу шечр шэкиллэриндэ устад, пешэкар-ифачы ашыгаарын елат мэчлис агсаггалларынын о]уд-иосиЬоти, ¡ени ашш гуран чаванлара, hэjaт .¡олунда бYдpэjeнлэpэ, сэнэтин гадрини билмэрнлэрэ, хе)'ир-шэрини аш1ама]анлара Ьэмишэ ]ол арканы кестэриб, агыллы, мудрик тэ*лим-тэрби]э вермишдир. Бунунла jaнaшы, устадлар бу ашыг ше^р шэклиндэ Ьэм дэ ватэнпэрвэрлик, гэЬрэманлыг, мэрдлик, достлуг, гардашлыг, сэдагэт, ечтибар, вэфа, Ьалал зэЬмэт, сэхават вэ с, вэ и. кими нэчиб инсани сифэтлери дэ ашьшамагы унутмамышлар.

Диссертант имканы дахилиндэ устаднамэ ва тэессуфнамэлерин ашыг ¡арадычьшышвда тэшэккулуну, формалашмасыны, нэшри, аращдырылма-;ыны, бу шечр шэкиллэринин мазмун-иде]асы вэ сэнэткар "мэн"и узэриндэ

таИлил-тодгигатыны гурмушдур. Бунунла бела, диссертасщада он актуал проблем кими устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин бэдии-поетик структуру узэривдэ да]'анмышдыр.

Диссертасща там шокилде монограф и] а Ьалында чап олунмущцур.

1.А]пара Рамиз газы. "Ашыг ше'рлэриндэ устаднамэ вэ тээссуфнамэлэр поетикасы" Бакы, "Ко]турк" нэшр. 1997. 96 с.

2. "Ашыг Ше^риндэм устаднамэ вэ тоэссуфнамелор поетикасы" Кэнч алимлэрин во аспирантларын республика конфрансынын тсзислэри. Бакы,

1997.

Лj пара Рамиз гызы Мэммэдова АШЫГ1ШГРИНДЭ УСТАДНАМЭ ВЭ ТЭЭССУФНАМЭЛЭРИН

ПОЕТИКАСЫ ХУЛАСЭ

"Апшг ше'ринда устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин поетикасы" дуп]а гурк халгларынын ашыг зарадычылыгында илк дэфэдир ки, тэдгигата чолб олунмушдур. Бу мудрик ашыг шечри ез гувватли, фэлсэфи, мэнтиги, етик-естетик naeja мэзмунунун камилли_]'и ила охучу вэ дшшгуичилэрин [щггатини чолб едир.

Устаднамэ вэ тэээссуфнамэ ше"р шэкиллэриндэ устад, пешэкар-йфачы ашыгларын елат мэчлислэриндэ агсагталлыг ojyg-HacHharn илэ xejHpHH шэр узаринда гэдэбэсини, jeim аилэ гуранлара угурлу ja-i костэрмэкдэ, доста Ьэлим, душмана ганим эдэб-эрканы таблиг стмэкдэ мат тэ'лим-тэрбщэ мэктэбвдир.

A3sp6ajqan ашыглары ичэрисицдэ елэ бир устад, ашыг-шаир тапмаг лумкун flejm ки, о, тэсниф, 6ajaTbi, кэра^ы, гошма, тэчнис, дивани, лухоммэс кими ашыг ше"р шэкиллэриндэ чох ишлэнэн устаднамэ вэ гээссуфнамэ формасына мурачиэт етмамиш олсун.

МэЬз бу кими кд'фицэтлэри нэзэрэ алан диссертант диссертаси]аньш фэслиндэ устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин ашыг ]арадычылышцда гэшэккулу, формалашмасы, нэшри, арашдырылмасы тарихиндэн с oh бит 1чыр. Бу саЬадо алим сэлэфлэрицдэн вэ муасирлэриндэн Э.Абвд, З.Хулуфлу, Ь.3е]наллы, Ь.Элизадэ, С.Мумтаз, Ь.Арасды, М.Ь.ТэЬмасиб, Э.Ахундов, M.CejHflOB, В.ВЭлщев, П.Эфэвдщев, М.Кэкимов, Г.Намазов, V.HoÖHjeB, И.Аббасов, Б.Абдулла]ев, Р.Рустэмзадэ, C.üamajeB вэ >ашгаларынын довру мэтбуатда св]'лэдиклэри елми-нэзэри фикирлэри саф-[урук едиб, онлары тэнгид сузкэчиндэн кечирмищдир.

Диссертасщанын II фэслиндэ устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин иде]асы а сэнаткар "мэн"и конкрет нумунэлэр илэ тэЬлилэ чэлб едилмишдир.

III фэсилдэ устаднамэ вэ тээссуфпамэлэрин поетик структуруну иссертант ики japbiM башлыгаар алтында тейлила чэлб етмишдир. ) Устаднамэ вэ тээссуфнамэлэрин ашыг ше^р шэкиллэриндэн: тэсниф, ¡ajaTbi, караны, гошма, тэчнис, дивани, мухэммэслэрин гафи]а рэдиф, Ьеча олкусу структуруну нумунэлэр фонуна илк дэфэ тэЬлилэ чэлб дилмишдир.

) тэсвир вэ ифадэ васитэлэри сэнэткарлыг бахымындан зэнкин бадии ;атериаллар эсасында арашдырьшмышдыр.

Диссертасща мухтэсэр иэтичэ во истифадэ олунан эдэби^атларла ;ку нл ашдырылмышдыр.

МАМЕДОВА АЙПАРА РАМИЗ КЫЗЫ

ПОЭТИКА УСТАДНАМЭ И ТЭЭССУФНАМЭ В АШУГСКОЙ ПОЭЗИИ

РЕЗЮМЕ

Настоящая работа является исследованием поэтики устаднамэ и тээссуфнамэ, используемых в ашугской поэзии тюркских народов мира. Глубокий, мудрый философский смысл, логическая стройность мысли, этическая идейность ашугской поэзии всегда привлекали внимание читателей и слушателей. В стхиотворных образцах устаднамэ и тээссуфнамэ, мастерски исполняемых профессиональными ашугами на народных праздненствах и междлисах, содержатся назидания аксаккалов в верности другу и беспощадности врагу; уверенность в победе добра над злом; наставления молодым на пугь истины - все это является традицией народного воспитания. Трудно найти в Азербайджане ашуга-поэта, ашута-сказителя, не использующего форм устаднамэ и тээссуфнамэ в исполняемых теснифах, баяты, гарайлы, гошма, а также в жанре теджнис, дивани, мухаммес.

Учитывая именно эти особенности, диссертант первую главу работу озоглавил "Зарождение, расцвет, исследование и издание устаднамэ и тээссуфнамэ в творчестве ашугов". Проведен скурпулезный отбор и критический анализ научно-теоретическиой мысли в опубликованных ранее в печати работах современных исследователей и ученых-персшедствешшков, таких как А.Абид, В.Хулуфлу, Г.Ализаде, С.Мумтаз, Г.Араслы, М.Тахмасиб, А.Ахундов, М.Сеидов, В.Велиев, И.Аббасов, Б.Абдуллаев, Р.Рустамзаде, С.Пашаев и др.

Во И-ой главе диссертации "Идейное содержание устаднамэ и тээссуфнамэ и личности художника" исследованы конкретные образць: поэтичкеского жанра.

В Ш-ей главе работы "Художественно-поэтическая структур; устаднамэ и тээссуфнамэ" диссертант анализировал в следующем порядке:

а) первый опыт исследования устаднамэ и тээссуфнамэ, структура слоговогс деления, рифмы, редифа на образцах ашугских поэтических жанров тесниф, баяты, герайлы, гошма, теджнис, дивани, мухаммас.

б) изображение и способы выражения с творческой точки зрения на основ( обширного художественного материала.

Диссертацию заключают выводы и перечень используемой литературы.

A.R. Mammadova

The Poetics of Ustadnamies and Taassufnames in the Ashug Poetry.

SUMMARY

The genre of ustadname (admonition) ancf taassufname (regret) in the shug poetry of the Turkic speaking nations have for the first time been ubjected to investigation in this dissertation. These genres of the ashug peotry ttract the attentions of readers and listeners by their wisdom, philosophical, Dgical, ethic-aesthetic, ideological contents.

These genres of the ashug poetry form a kind of school where the -rofessional ashugs (bards) sang songs admonishing the youth, glorifying the ictory of virtue over evil, wishing happiness and successes to the newly-/edded couple, propagating sincerity towards the friends and hatred towards be enemies, teaching the youth ethics and good behaviour in public ceremonies nd wedding parties. It is impossible to find a professional, experienced ashug bard) who has not tested his pen in the genres of ustadname and taassufname ratten in the form of tasnif, bayati, garayli, goshma, tajnis, divani, aukhammas and other forms of the ashug poetry.

Taking into account all this features of the above-named genres of the shug poetry the author speaks of the process of foniation, publication history .nd study of these genres. He reviews and investigates the works of his iredecessors and contemporaries like A. Abid, V. Khuluflu, H. Zeynalli, H. Ui-zade, S. Miuntaz, H. Arasli, M.H. Tahmasib, A. Akhundov, M.Seyidov, I. Vbbasov, B. Abdullayev, R, Rustam-zade, S. Pashayev, P.Efendiyev, M. lakimov, G.Namazov, A. Nabiyev and others publisked in periodicals and ubjects them to theoretical analysis in the first chapter of the dissertation.

The second chapter of the dissertation analyses the ideas and the "ego" of tie authors expressed in many examples of these genres of the ashug poetry.

The third chapter consists of two subchapters which deal with the analysis if the poetic stwcture of ustadnames and taassufnames:

) Ustadnxaes and taassufnames written in the fons of bayati, garayli, goshma, ajnis, divani, n>ukhammas have been analysed from the pointed view of hyme, redif (words which are repeated after rhyming words) and structure of yllabledivision.

i) Proceeding from rich literary materials the means of description and xpression have been investigated from artistic point of view.

The dissertation ends with a brief conclusion and the list of the quoted iterature.