автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Полисемия в беларусском языке (на материале субстантивов)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Полисемия в беларусском языке (на материале субстантивов)"

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖА$НЬІ УИІВЕРСІТЗТ

РГ6 од

УДК 808. 26.(075.8) 0 9 ф£8 1%'*

Старьічонак Васіль Дзшіісавїч

Полісемія у беларуекай мове (па мапгзрьіяле субстаптьівау)

Спсцьіяльнасць 10.02.01 — бсларуская мова

А у т а р з ф с р а т дьісертацьіі на атрьімапне вучонай ступені доістара філалалагічньїх павук

Міііск 1997

Дьісертацьія вьїканана у Беларускім дзяржауньїм педагагічньїм уиіверсітзце імя Максіма Танка

Афіцьійньїя апанентьі: доктар філалагічньїх навук

прафесар Анічзнка У. В.

доктар філалагічньїх павук прафесар Плотнікау Б. А,

доктар філалагічньїх павук прафесар Літвін Ф. А.

Апаніруючая арпшізацьія — Інститут мовазнауства імя Якуба Коласа Нацьіянальнай акадаміі павук Беларусі

Абарона адбудзецца ЗО сгудзеня 1998 г. у 14 гадзін на пасяджзнні савета Д02. 01.11. паабаронедьісертаций на атрьі-манне вучонай ступені доктара філалагічньїх навук у Беларускім дзяржауньїм уиіверсітзце (220030 г. Мінск, вул. К. Маркса, 31).

З дьісертацьшй можна азнаеміцца У бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага універсітзта.

Аутарзферат разасланьї ■Ж_ ЇЇ 1997 г.

Вучоньї сакратар савета Д 02.01. И. доктар філалагічньїх навук прафесар Ал П, П. Шуба

ЛГУЛЬНЛЯ ХЛРЛКТЛРЫСТЫКЛ ПРЛЦЬІ

У лінгвістьічнай літаратурьі апошніх гадоу шырока абмяркоуваецца праблема полісемантьізму слова і сумежныя з ёй семасіялагічньїя пьітанні аб прыродзе і сутнасці значэння, яго статусе і культурна-нацыянальнай спецьіфіцьі, аб семантычнай структуры слова, яе эксшнцытных схемах, ка-иататыунай, прасторава-часавай варьіятьіунасці, аб суадносінах поліссміі, семантычнай дзрьівацьіі і аманіміі і ми. інш. ІО. Алрэсян справядліва зазначає, што цяперашняя эпоха развіцця лінгвістьікі — гэта эпоха семанты-кі, цэнтральнае станопішча якой сярод лінгвістьічньїх дьісцьішіін абу-моуленатым фактарам, што чалавечая мова у свасіі асноуиан фупкцьіі ёсць сродак зііосін, сродак кадзіравання і дзкадзіравашія пэупай інфармацьіі.

Питанні поліссміі тэарэтычнага і прыкладнога характару у лінгві-стычнай літаратурм аевятляюцца, як правіла, на матэрыялс літаратурньїх моу. У беларускім мовазнаустве полісемія разглядаецца у традыцьшных курсах па лексікалогіі, стьілістьщьі, уводзінах у мовазнауства, а таксама нешматлікіх артыкулах, прысвечаных сэнсавай структуры асобных слоу, спосабам развіцця перапосных ЛСВ, асаблівасцям ссмантычнага асваепня запазычапняу, ацэначиым найменням., ссмантычпаму тэрмшаутварэпшо. Вьійшлі асобныя манаграфіі па аснопах семасіялогіі, дысгрыбутыуна-статыстычнаму аналізу лсксічпьіх зпачэнняу Плотнікава Б. А., суадносінах семантьікі і прагматілкі Сянкевіча В. І. Даследаванні ж поліссміі у пэуных гаворках ці сукумпасці дыялектных кантынуумау, аб актуальная» і важ-пасці якіх неаднаразова гапарылася у лінгвістьічнаіі літаратурьі, практычна адсутпічаюць. Запаупсішем гэгага прабелу і з’яулясцца дадзенас даслсда-ваннс і папярзднія артыкулы аутара, у якіх па прынцыпе міжсістзмиай да-датковасці (па аснове фактау бсларускіх народных гаворак і літараіурнаіі моим) аиалізуїоцца полісемантьічньїя субстантывы.

Лктуїш.иасць даследаваппя вызпачаецца не столькі малой распраца-папасшо лексіка-семантьічнага вар'іраваипя у беларускай лінгвістьїцьі, ад-сутнасціо лінгвістьічньїх прац па полісемії, колькі настойлінай пеабходнас-цю комплекснага і сістзмнага пывучэння полісемії, без якога немагчтлма глыбокае разумение прыроды, заканамерпасцсіі, функцьіиніраваиия і развіцця мовы, вызначэння яе нацьіяналміай спецьіфікі, характару адлю-стравання аб’ектмунаіі рзчаіснзсці,' вырашэнпя складаных праблем узас-мадзеяннг; лінгвістьікі з логікай, філасофіяй, сацьіялогіяй, псіхалогіяіі, семіетьїкай, кібернетьїкаіі і ішпьімі павукамі.

Сувязь з навуковьімі праграмамі, тзмамі. Дысертацыйпае даследаван-не выкоивалася у межах навуковага кірунку “Семасіялогія беларускай мо-вы” і звязана з тэмай “Лексікалогія беларускай мовы”, якая распрацоуваец-ца у адпаведнасці з планам навукова-даследчых работ БДПУ імя М. Танка.

Мзга і задачи даслсдаванпя: зыходзячы з тэарэтычнай канцзпцьіі аб сістзмнасці лексічнага складу мовы, вызначыць асноуиыя заканамериасці і кірункі сэнсавага развіцця полісемантичних субстантывау, вьіяаіць спе-цьіфіку іх выявления у розных каардынатах лінгвістична» прасторы, розных тэматычных групах і літаратурнай мове. Дасягненне нпстаулепай мэты прадугледжвае вырашэнне наступних задач:

— ахарактарызаваць асноуиыя типы полісеміі і асаблівасці іх праяулешш у межах структур з адіюсінамі падабенства, сумежнасці, уклю-чэмня, контраділкторпасці і марфемнаН вьітворнасці;

— виявіць і апісаць асноуиыя напрамкі метафарычных пераасэнса-вашіяу (антраиамарфічни, заамарфічни, ззанімічньї,саматични, прасто-равы, часапи, фупкцыянальны, гукавы, якасны, кшштытатыуны і інш.), іх агульния і індьівідуальньїя асаблівасці; акрзсліць асноуиыя тэматычныя групи,якія уключаюцца у дзеяшіе метафаричнай формули;

—; прааналізаваць прасторави, тэмпарапьны, каузальны, атрибутивны і іниіьія типы метачімічньїх пераиосау, вызначиць ступень іх рэгу-лярнасці, канпенцыянальнлй замацаванасці у узусе;

— вызначыць асаблівасці сінекдахі, знантьіясеміі і гіпаніміі, іх наіі-

больш істогньїя адрознснні паміж сабой і месца сярод -інших семасія-лагічньїх з’яу; ■

— вьісветліць специфіку сэнсааых структур витворних субстантивну, характар суаднесенасці іх ЛСВ з семантика» зыходных адзиіак, а таксама ступень ідьіяматьічнасці;

— нрасачыць характар сэнсавых мадьіфікацьш іншамоуньїх слоу, іх

кпалітатьіуна-кпантьітатьіунае і прасторавае развіццс ва умовах паграніч-нага рзгіена; вьісветліць ролю фанетьїка-марфалагічнага фактару і аналогії ва умовах міждиялектиага і міжмоунага кангактав;шші; .

— акрзсліць тэрыторыю распаусюджання полісимантау і іх асобных ЛСВ; апісальна ці шляхам картаграфавання устанавіць магчымыя іх арза-лы, а таксама характар сзцсавай вариятьіунасці у прастораваіі праекцьіі.

Мстадычны арсенал даследавання полісемантичних субсгантьшау да-волі разнастайны: вьпсарьістоуваліся метады слоунікаван (дзфініцьійнан) ідонтьіфікацьіі, кампанентнага аналізу, семантычнага мадзліравання, а таксама разнавіднасці лінгвагеаграфічнага, апісальнага, квантытатыунага і парауиальнага метадау.

Крьшіца.мі для дасле^асаиня паслуасьілі дофініцмґша-іліострацьіііньїя матэрыялы з Тлумачальнага слоуніка беларускай мовы (т.1-5; Ми., 19771984) , Тлумачальнага слоуніка беларускай літаратурнаи моим (Мн., 1996), шматлікіх дыялектных слоупікау, Лексічнага атласа беларускіх народных гапорак, а таксама уласныя запісьі, зробленыя у часы дьіялекталагічньїх экспедыцып 1976-1990 гг. Адрозненні у гукавым складзе полісемантау, абумоуленыя рзгулярньїмі фанстьічньші заканамернасцямі асобных гапорак, над увагу не прьімаліся (у рабоце, як правіла, прьтодзіцца дамінаптньї фанстычпы варыянт).

Іїпшзна даследавапня заключаецца у тим, иіто упершышо у бела-рускім мовазнаустве об’єктам спецыяльнага пывучэння з’явіліся субстан-тыунмя полісемантм ва усіх іх магчымых семантычных мадьіфікацмях. Гэта даслсдаваннс — сзоеасаблівая спроба мадоліравання семантычпага (фрагмента моунаіі сістзмьі, адзін з важных крокау асэпсаванпя ссмангыч-наґі варьіятьіунасці у цсснаіі яе сувязі з экстра- і інтралінгвістьічньїмі фак-тарамі. Упершышо прапануециа комплексны падыход да разгляду полісе-маптау, якія аналізуюцца як з пункту гледжапня асобных дыялектных кан-тынуумау, так і дьіялектнаіі мовы. Улічвалася і тая акалічнасць, што боль-шлсні. дыялектных слоунікау з’яуляецца дмфсрзіщьіігльиі.імі і па-за межамі іх складу застаеіща вялікая колі.касць адзінак, тосспых па гучанні і семан-тыцы са словамі літаратурнаи'мовы. Таму аналіз практычна усіх полісе-мантау праводзіуся з улікам фактау літарагурпаіі мовы. Мадзлі, схемы і формулы полісемантьічньїх адзінак, такім чьшам, адшостроуваюць рэальиа існуючьія факты цеспага узаемадзеяипя літаратурнаи мовы і гаворак, на базе якіх практычна і фарміравауся лексічні.і склад беларускаіі літаратур-наіі мовы.

Тэарэтычная і прак*:ьічнпіі значіїасні. прлци. Аспоуныя палажзнні даследавания, вывалы і практычныя матэрыялы могуць атрымаць выка-рыстанне пры далейшан распрацоуцы семасіялагічнмх напрамкау развіїщя у беларусісгьщм, пьірашзтіі пытанняу арэальнан лінгвістьікі, міждьіялект-нага і міжмоуиага вар’іравання, для стварэния атласау, лінгвагеаграфічпьіх карт семамтычнага иапрамку. Матэрыялы даследавания могуць быць вы-карыстапы у лексікаграфічнан практыцы: для сісгаматьізаць» дофініцьіи слоунікавьіх артыкулау, вызначэння і удакладмення лсхсічньїх значэнняу і адмежавапня іх ад амопімау, вьшрацоукі адзіньїх прынцыпау лексіка-графічнаіі інтзрпрзтацьіі аднатыпиых семантычных з’яу, вырашэиня пытанняу ссмантычнай вьггвориасці, пры стварзнні новых відау тэзаурусау з адлюстраваннем у іх шматлікіх прыкмет, пакладзеных у аснову пераасэп-саванняу . Асноуныя палажзнні дысертацьн і практычныя матэрыялы мо-

гуць таксама знайсці выкарыстапне пры викладанні лексікалогіі, сты-лістьікі, культуры маулення, распрацоуцы і правядзенні спецкурсау і спецсемінарау па дьшлекталогіі, семасіялогіі, лінгвагеаграфіі, семантычнай дзрьівацьіі.

На абароиу выносяцца наступний палажзшіі:

1. Полісемія з’яуляецца адным з важнейших праяуленняу сістзмнай арганізацьіі лексічнага складу мовы, семантычнай універсаліяй, якая у за-лежнасці ад генетычнай і тьіпалагічнай будовы кожнай канкрэтнай мовы мае специфіку свайго выяулення і адлюстроувае навакольны свет ва узае-масувязі і узаемаабумоуленасці усіх яго злементау;

2. Полісемантьічньїя сустантывы у літаратурпай мове і асобных дыя-лектных кантынуумах характарызуюцца не толькі ізамарфізмам, але і полімарфізмам, што звязана з дэскрыптыунасцю асобных ЛСВ, іх сітуа-цыйнай і стратьіфікацьійнай варыятыунасцю, умовамі мауленчай дзейнасці індивідуума, асаблівасцямі яго “нацыянальнага” бачання свету, а таксама палітьічньїмі, маральньїмі і светапоглядньїмі фактарамі.

3. Сувязі і адносіньї паміж ЛСВ полісемантьічньїх субстантывау з’яуляюцца не механічньїмі і вьіпадковьімі, а устойлівьімі (у большасці зпідьігматьічньїмі) і адначасова зменлівьімі спалучзннямі, якія атрым-ліваюць найбольш выразнае выявление не у слоушктых дзфініцьіях, а у пэупых схемах і структурных мадэлях.

4. Метафарычныя пераасзнсаванні груптуюцца на цэлым спектры магчымых падабецсгвау і выступаюць у якасці асноунага сродку утварэння, фарміравання і змянення лексічньїх значэнняу, выкочваюць важную ролю у ііггзграцьіі вербальнаіі і пачуццёва-вобразнай сістзм чалавека. Большасць метафарычных ЛСВ развіваецца у кірунку ад чалавека і на чалавека, што пацвярджае думку аб амтрапацзнтрьічнасці лексіка-семаитьічнай сісшмьі беларускай мовы.

5. Калі анімістьічньїм метафарам (асабліва заамарфізмам) уласцівьі яркая вобразнасць, канататыуная насычанасць, то антрапамарфічньїя і заанімічньїя метафары характарызуюцца адсутнасцю канататыунай афар-боукі, прафесійнай і наменклатурна-тзрміналагічнай замацаванасцю ЛСВ, складаньші у кшшітагьіуньїх і квантытатыуных адносінах парадьігмамі.

6. Метанімічньїя і сінекдахічньїя пераасзнсаванні, нягледзячы на пзунае іх падабенства, поунасцю агаясамліваць нельга; яны адрозніваюцца на ссмаитычным, сінтаксічньїм, дэнататыуным і функцыянальным узроунях.

7. Гіпанімічньїм структурам уласцівьі полідонататаунасць, адкры-тасць і иезамкнёнасць семантычных парадыгмау, широкая зкспансія у сфе-

ру дзеяння самых разиастайных тэматычных груп, амаль поуная адсушасць канататьіуі іага зместу.

8. Знантьіясемію у агульнай сістзме апазіцьш неабходна разглядаць як разнавіднасць (прыватны выпадак) полісемії, што спалучае у сабе элементы антаніміі і аманіміі.

9. Специфіка вытворных субсгантывау заключаецца у їх абумоуле-насці семантыкаи утваральных адзінак (їх монасемічнасці ці полісеміч-иасці), залежнасці ад афікса)?, што мадьіфікуюць слова у пэуным лексіка-граматычным кіруику і праектуюць частку сваей семантьгкі на ЛСВ суб-стантыва, а таксама у наяунасці (адсутнасці) дадатковых ідмяматьічньїх (фразеалагічиьіх) кампаиеитау (прырашчэнняу).

10. Семантичная структура субстантывау у пагранічньїм рзгіене трансфармуецца у залежнасці ад ступені узаемадзеяння лексічньїх сістзм пзуных моу і іх дыялектау, характару штзрферзицыйных працзсау, наяунасці відау білінгвізму, асаблівасцеГі субстратных з’яу, а таксама разна-стайных зкстралінгвісшчньїх ирычыи.

М. Напрамак сэнсавага развіцця ЛСВ абумоуліваецца не толькі змястоупьімі сувязямі асобных інгрздьіентау полісемантау, але і іх фане-тычиай і марфемнай будовай, гукавимі асацьіяциямі, упливам разнастай-ных аналогій.

12. ЛСВ полісемантичних субстантивау звичайна утвараюць не-вялікія арэапы — дыскрэтныя, расшшвістия, незамкнёныя, астрауиыя. У радзе вьшадкау адзіц з ЛСВ ахоплівае амаль усю моуную тэрыторыю, у розных каардынатах якой лакалізуюцца індивідуальнім, спецыяльныя і больш канкрзтмзаваньт'і ЛСВ.

Лсабістьі уклад дисертанта. Дысертацыйнае даследаваїше з’яуляецца цапкам самастоГшаіі ирацаіі, якая абапіраецца на дасягпснні пучоных Беларуси сусветнай лінгвістьічпай навукі. У аснову працы пакладзеиы факты беларускай літаратуриаіі мови і народных ігаворак

АмраЗация д-.’.следлгиннн. Дысертацыя абмяркоувалася на сумссиым пасяджзпні кафедры беларускаіі мовы і методмкі яе викладання і кафедры рускаіі мови БДПУ імя М. Танка. З дакладамі і паведамленнямі па тэме дмсертациі аутар выступау іта рзспуоліканскіх і міжнародних канферэнцы-ях “Тьіпалогія славянскіх моу і узаемадзеянле сл;;вянскіх літаратур" (Мінск, 1977), “Словообразование и номинативная деривация в славянских языках” (Гродна, 1982, !9S9), “Сруктура ; розвиток україискпх говорів на сучасному етапі” рКьітомір, 1933), “Совещание по обшим вопросам диалектологии и истории языка” (Масква, 19S2)," Международная конференция баптистов"

(Вильнюс, 1985) “Проблемы языка и литературы и методики их преподавания” (Мінск, 1997), “Язык, слово, действительность” (Мінск, 1997).

Апубліьсаиаиасць пьніікау даследавання. Матэрыялы даследавання і асноуныя яго вьшікі адлюсграваны у манаграфіі (Мінск, 1997), а таксама 29 публікацьіях у міжнародних і рзспубліканскіх выданнях.

Структура і аб’см дьісертациі. Дысертацыя агульным лб’ёмам 233 сгароикі складаецца з уводзін, агульнай характарьгстьікі работы, 6 глау і заключэння. Пасля кожнай главы робяцца вывады, што дазваляе выразна сфармуляваць вьінікі кожнага этапа семасіялагічнага даследавання. У ды-сертацых змешчаны 11 лінгвагеаграфічних карт, 10 табліц, 58 схем, а таксама спіс скарачэнняу выкарыстанан літаратурьі (507 назвау) і лексікагра-фічньїх крьініц, а таксама умоуньш абазначзнні.

Л СЛОУНЫ ЗМЕСТ ПРЛЦЬІ

Ва “Уводзінах” абгрунтоуваецца выбар тэмы, даецца агульнае уяуленне аб полісемії, фармулююцца мэты і задачы даследавання, асноуныя палажзнні, якія выносяцца на абарону, вызначаецца тэарэтычная і практычная значнасць працы, указиаюцца актуальнасць, навізна, а таксама меладычны арсенал і крьініцьі даследааання.

У главе І “Полісемія як семантичная унівсрасалія” разглядаюцца агульныя пьітаннкі полісеміі, і ступень іх навуковых распрацовак, акрэс-ліваюцца асноуныя тзрміналагічньїя паняцці. У дьісертацьіі аналізуюцца два асноуныя падыходы да разгляду полісеміі: сцвярджэнне і адмауленне яе існавання. Услед за большасцю лінгвістау мы лічьім полісемію адным з важнеі'шшх праяуленняу сістзмнай арганізацьіі лексічнага складу мовы, найбольш важным яе вьшярзинем. Яна уласціва кожнан мове, з’яуляецца семантьічнаіі універасаліяй, важнейшым семасіялагічньїм законам. Абумоулешія прыродай і асаблівасцямі чалавечага мыслення, яго бія-лагічньші перадумовамі, полісемія спрыяс эканомнай сісгзматьізацьіі моуш.іх сродкау, гнуткасці і рухомасці мовы иаогул. Яна не перашкаджае выразнаму выказваншо думак і іх разумению, бо з’яуляецца моунай катз-горьіяіі. У працзсе ж маулешія мнагазначнасць разбураецца шляхам ак-туалізацьіі толькі аднаго значэння, у вьініку чаго аднауляецца закон знака, яго сіметрьічньї характар: план выражэння пачынае адназначна суадносіц-ца з планам зместу. Кантэкст, такім чынам, выстуггае у функцьіі неґітраліза-тара полісеміі, індьїкатара і актуалізатара адиаведнага значэння слова.

Цесна звязаная з дэрывацыян і слова}пгварзішем наогул, полісемія характарызуецца як агульньїмі іх рьісамі, так і спецьіфічнасцю выяулення у

розных тэматычных групах, кожнай канкрэтнай мове і дыялектным канты* нууме, што абумоулена культурна-гістарьічньїмі, нацьіянальньїмі, лінгвістчньїмі, пазамоуньїмі і іншьімі прьічьшамі.

У гэтай жа главе акрзсліваюцца паняцці лексіка-семантьічнага парід-янта (ЛСВ), семантычнай структуры слова, вызначаецца статус канатацьіі. Услед за большасцю даследчыкау мы лічьш асноунай і абааязковай часткам лексічнага значэння яго інтзнсіянал — дзнататьіуна-сігніфікатьіуную суад-несенасць слова. Астатпія шгрэдыенты (ці імплікацьіянал) складаюць пе-рыферыйную частку сэнсавай структуры слова, у пзунай ступені канкрэты-зуюць і удакладняюць сзнс слова, ствараюць перадумовы для яго семантичних мадьіфікацьій. Імплікацьіянал у многіх выпадках выяуляецца у вы-глядзе пэуных кампанентау канатацый :— эмацьишальтга (біялагічнага, пачуцнёвага, узвелічальнага, ласкальнага, пеяратыунага, афектыунага), ацтачнага (нейтральнага, меліяратьіунага, дэрагатыунага) і жспркіупага (вобразнага, інтзнсіумага, зкстзнсіунага). Гэтыя элементы канатацьіі часцей за усё уключаюцца у склад семантычнай структуры слова, яго асобных ЛСВ, семаїггьічньїх множнікау кораня, пэуных афіксау ці . могуць праяуляцца у суперсегментных адзінках, фанетычнай абалонцы аіова, пэуных асацыяцыях.

Розныя значэшн самьімі разнастайііьімі сувязямі аб’ядноуваюцца у межах семантычнай структуры слова — складаньш адзінстве узаема-абумоуленых ЛСВ, якія у большасці выпадкау звязаны зпідьігматьічнммі (радзей — апасродкаваньїмі) адносінамі. Семантычная структура слова, з’яуляючыся адметнай рысай лексіка-семантьічнай сістзмьі мопы, вызна-чатоцца пзупьімі квалітатьіуньїмі і квантьітатьіуньїмі асабліпасцямі: а) ха-рактарам асноунага і пераносных ЛСВ; б) їх дэнататыунай суаднесснасцю; п) выразнасцю праяулення семантычнай вьітворнасці; г) сферай выка-рыстанпя ЛСВ; д) умовамі іх кантэкставай рзалізацьіі; д) ступеншо каната-тыунай замацапанасці; е) прьшалежнасцю слова да пзунай часціньї мовы; ж) колькасщо ЛСВ, якія складаюць вялікую ці малую семантичную парадигму лексічнап адзінкі.

Значны уплыу на ст])уктуры полісемантау аказвае тэрытарыяльны фактар, які уносіць істотньїя карэктывы як у сэнсавыя структуры слоу, так і іх асобныя ЛСВ. Пры гэтым у розных каардынатах лінгвістмчнай прасто-ры могуць пазірацца розныя вьінікі псраасэнсавапня зыходнай адзінкі, што абумоулена асаблівасцямі праламлення і асэисавання рзчаіснасці носьбітамі га и о рак (іх полам, узростам, адукаванасцю, прафесіяґі, нацыя-нальнасцю і інш.), культурна-моуньїмі, дьіялектньїмі кантактамі і іншьімі прьічьінамі. Наяунасць у семантьічнаіі структуры розных па характары і

статусе інгрздьіеіітау, нераунамернасць развіцця яе асобных звенняу, неад-нолькавая іх тарьіфікацьія з пункту гледжання распаусюджанасці, ужы-вальнасці, стьілісшчлан і сіратьіфікацьшнай характарьістьікі і іншьіх пад-сгау, шматлікія кірункі трансфармацый Л СВ ускладняюць сэнсавую будову слова, робяць ?ідроіцеяііі паміж ЛСВ менш дакладньші і вьіразньїмі.

У асобным падраздзеле главы аналізуюцца асиоуиыя тыпы полісеміі, якія у залежнасці ад колькаснага складу полісеманта, характару сувязен паміж асобньші ЛСВ, іх тэматычнай замацаванасці, рзгулярнасці узнаулення, кантэкставай абумоуленасці, зкспліцьпнап ці імпліцьгпіай вы-яуленасці дзеляцца на лекальні тыпау: двухчленны і мнагачлешш, рады-яльны (ірадьіятьіуньї), ланцужковы (копкатэнатыуны, паслядоуны, інклгазіуна-ступельчатьі) і камбінаваньї (радыяльна-ланцужковы, з мешаны), паралельиы і дыфузпы, знешні і унутраны, иепасрэдны і апасродкава-иьі, дэнататыуны і сіпііфікзтьіуяьі, сіихронньї і дьіяхралічньї, рэгулярны і нерэгулярны, рэальны (рзалізаваньї) і патэлцыяльны (нерэашзаваны), а таксама розныя іх камбіпацьіі. Асиоуиыя тыпы полісеміі, а таксами універ-салышя спосабы ралвіцця другасньїх ЛСВ, да якіх традыцыйла адносяць метафару, метанімію, сінехдаху, знантьіясемію і гіпанімію, у дьісертацьіі паказаны у выглядзе ластупнай схемы:

Глава II “Мстафара” прысвечана найбольш распаусюджапай у боль-иіасці моу свету з’яве — метафары. Абумоуленая пазиавальнаі'і дзейласцю

чалавека 1 яго вобразным мысленнем, яна актыуна удзельшчае у фарклра-ванш асобаснай мадэл! свету, выконвае важную ролю у штэграцьн вер-бальнай I пачуццёва-вобразнай астэм чалавека, высгупае У якасщ асноуна-га сродку утварэння, фарм1равання 1 змянеиня лекйчных значэнняу.

Метафара адлюстроувае аб’ектыуную рэчакнасць ва ус\х яе праяуленнях, у цеснай сувяз1 1 абумоуленасщ уах яе шгрэдыентау \ грун-туецца на падабенстве зрокавых 1 слыхавых успрыманняу, эмацыяналъна-пахалапчных I смакавых уяуленнях, унутраных б1ялапчных асабл1васцях, на падабенстве вонкавага выгляду, формы, размяшчэння у прасторы, колькасш, метрычных уласщвасцей (памерау, працягласш), функцьп, прызначэння I шш. У 14 раздзелах гэтай главы разглядаюцца самыя разна-стайныя юруша метафарычных пераасэнсаванняу, як!я у дысертацьп дэ-маиструюцца у выглядзе наступнай схемы:

анттпычныя метафары

заамарф'амы

саиатычпыя метафары

пераасзисаванШ па яоикааьш паЛаченстае

Аперааетсавашп па рачмтччошп у прасторы

-\часавыя пераасэисавашп

перааапсавани/' па спчсаде выщворчасцмаппрьше -| гукаяын перчаписавашп

якасныя периастсааамп

кяантытатыутм перааансаваши

пераасмсаттп па памеры. ве.тьпп

Найбольш распаусюджаньїмі і рзгулярньїмі у беларускай літаратур-най мове і гаворках з’яуляюцца метафарычныя пераасзнсаванні па вонка-вым падабенстве, размяшчзнні у прасгоры і функцьіі. Накіраванасць мета-фарычнай асацьіятьіунасці не носіць строгай рзгламентацьіі, з’яуляецца да' волі неаднастайнай, шматбаковай, бо адлюстроувае шьірокі і мнагастайны спектр падабенствау прадметау і з’яу аб’ектыунай рзчаіснасці. У гэтым спектры можна вьідзеліць пэуныя інгрздьіентьі, якія актуалізуюцца у пра-цэсе метафарьізацьіі: акругласць, выпукласць, пукатасць, дугападобнасць, кручкаватасць, загнутасць, узгорыстасць, выщыня (высачыня), даужыня, прадаугаватасць, клінападобнасць, развілістасць, разгалінаванасцЬ, здвое-насць, кучнасць, сеткавасць, рашотчатасць, востраканцовасць-, асцістасць, крыжападобнасць, чубатасць, паласатасць, рубцаватасць, всрхняе (ніжняе, пярэдняе, задняе, бакавое, сярэдняе, вуглавое) размяшчэнне у прасгоры і інш. Метафары па функцыянальным падабенстве у многіх вьіпадках ускладняюцца асацьіяцьіямі па форме, размяшчзнні у прасгоры, інтзн-сіунасці дзеяння, рознага кірунку канатацьіямі, сумящчэннем у адной прас-торава-часаваіі праекцьй фактау розных сінхронньїх зрэзау. Паміж ЛСВ у такіх структурах усталёуваюцца як уласна метафарычная, так і паралельная, словаутваральная і аманімічная сузалежнасці.

Метафарычныя пераносы па спосабе вьітворчасці, памеры, велічьіні, колькасці, часе, матэрыяле, якасці у большасці выпадкау назіраюцца у вы-творных субстантывах, ЛСВ якіх, актуалізугочьі самыя разнастайныя прык-меты і уласцівасці утваральных назоунікау і дзеясловау, суадносяцца з практычна бясконцай, неабмежаванай у прасгоры і часе аб’ектыунай рзчаіснасцю.

Найбольш старажілтньїмі і распа)?сюджаньімі у большасці моу свету з’яуляюцца анімістьічньїя, антрапамарфічньїя і заанімічньїя метафары, што тлумачыцца генетычнай блізкасцю духоунан і матзрі шльнай культур многіх народау, асаблівасцямі іх зканамічнага развіцця, тьіпалогіян ра-зумоваіі дзейнасці чалавека, здольнасцю такога разраду слоу да рэгуляр-ных пераносау і іншьімі прьічьшамі

Зыходнай базаіі для утварзння анімістьічньїх метафар служаць кам-паненты самых розных тэматычных груп, выбар якіх вызначаецца тым аспектам, з пункту гледжаная якога характарызуецца чалавек. Так, пры ха-ракгарыстыцы асобы па вонкавым выглядзе у працзс метафарьізацьіі уключаюцца найменні посуду, бярвёнау, дрэу, транспартных сродкау, збу-даванняу, зброі, рыбалоуных снасцей, прадуктау харчавання, ежы і інш. Пры характарысгыцы псіхічнага складу, разумовых здолыгасцей, рысау ха-

рактару чалавека метафарыэацьн падвяргаюцца наймеши прадметау быту, прылад працы, абутку, вупражы, музычных шструментау, раслш, грыбоу 1 iнш. Строгай замацаванасц! якой-небудзь тэ.матычнай групы за юуным! найменням1 асобы не наз1раецца. Наадварот, кампанснты адиой 1 той жа тэматычнай групы могут, характарызаваць чалавека з розиых аспектау I пунктау гледжання 1 тым самым уключацца у шматлшя (формулы 1 мадэл» мегафарычных напрамкау. Семааялапчны ажшз пацвердз1у думку аб ан-трапацэнтрычнасц! лехака-семантычнай астэмы беларусхай мовы, бо большасць вытворных ЛСВ разв1ваецца у кчрунку ад чалавека I на чалавека. У дысертацьп прыводзщца схема, якая адлюстроувае ушверсальныя 1 спецыфпныя закаиамсрнасщ сэнсавага развщця ашмкггмчнага ырунку. Яна не прэтэндуе на абсгипотную перадачу уйх магчымых сувязей ЛСВ, бо поуны 1 вычарпальны !х утл к практычна немагчымы. Л1чба,\л у схеме абаз-начаны адпаведныя тэматычныя групы:

I — жывёлы і птушкі; 2 — рыбы: 3 — чалавек; 4 — прадметы побыту; 5 — посуду; 6 — сельскагзспадармыя прылады працы; 7 — поле, з ям ля (звичпііна няякасная); Я — дрэвы, ІХ галіпи, сучча; 9 — круглякі, калоди, бярвспы; 10 — раслімьі і кветкі: 11 — грыбы; ! 2 — стравы, прадукты харчавашія; ІЗ — рыбхюуныя прьшалежиасні: 14 — трапспартныя сродкі; 15— пупраж; 16—збудаваниі і іх часткі ; 17— адзенне і абутак; 18 — музычныя інструменти; 19 — мзбля; 20 — природный з’явы.

Метафарычлыя псраасзнсаваппі часта ажыццяулятоцца не у адным, а у некалькіх кірунках, іпто зпязана з пялікай колькасцю аспектау сонсавай структуры слова, кожны з якіх можа актуалізавацца у нэуных маулшчых сітуацьіях, угпараючы са.мастойны ЛСВ ці яго адценне. Такі» утварзнні, як правіла, з’яуляюцца прыналежнасцю розных дыялектных кантмнуумау. Значна радзей яны функцьіяніруюць у межах адной гаворкі і адрозніваюпца

сэнсавым напауненнем у розных косьбітау гаворкі (сгарэйшых і малодшых, больш і менш адукаваных, мужчын і жг.нчын, ліодзей розных нацыяналь-насцей і прафесій). Безумоуна, пры гэтым нельга адмауляць комплекснага падыходу да наймення асобы, якую можна характаразываць адначасова з розных пазіцьш і аспектау, а таксама з пункту гледжання агульнага уражання, успрыняцця. Так, анімістьічньїя ЛСВ полісеманта барыла, уступаючи у самыя разнастайныя адносіньї з іншьімі ЛСВ, утвараюць складаную сінкрзтьічную структуру з трыма сзнсавьімі цзнтрамі: 1. літар. разм. ‘задненая з двух бакоу невялікая бочка для напіткау’; 2. ветк. ‘посуд для алею'; 3. петр. ‘дзежка’; 4. зэльв. ‘шырокая бочка’; 5. тур.' упрыгожванне з цеста на вясельным перніку’; 6. браг.'мера вадкасці (паувядра ці вядро)’; 7. драг., брэсц., лід. ‘тоусш, непаваротлівьі чалавек’; 8. тур. ‘брухач’; 9. драг. ‘вялікі і грубы чалавек’; 10. мсцісл. ‘дурань’. Сэнсавая сггруктура гэтага полісеманта у дьісертацьіі дэмапструецца у выглядзе наступнай схемы:

рШ .

-Щ-Ш-ЕНЇШ

Значны уплыу на развіцце анімістьічньїх метафар аказваюць фане-тычная і марфемная будова слова, гукавыя асацьгацьп і разнастайныя ана-логіі, кардынальныя змены ад якіх у структурах полісемантау асабліва ад-чуваюнца ва умовах міадьшлектнага і міжмоунага кантактавання і у па-гранічпьіх рзгіснлх. Гукавая матывацыя звичайна носіць суперсегментны прасадычны характар і прзваліруе сярод гукапераґшашіяу, слоу з паутор-иьші складали, зкспрзсіуїшх наґшеїшяу асобы. Так, зпачэнне слова ж/ржа ‘распусніца' заснавана не сголькі на метафарычнай сувязі з ЛСБ ‘дзіцячая цацка’, колькі на гукасімвалізме літар ж і р. Наурад ці аса-циіруецца кальцо на калодцы кола з неразумным чалавекам у полісеманта р^хва (хутчэй за усё зкспрзсіунае адценне уносіцца у структуру слова гука-вым спалучэннем хв). Значны уплыу на узнікненне пеяратыунага значэння полісемантау скпкіндра, жм(нда, тьінда аказалі гукавыя асацыяцьй спаду чэнняу ндр, ид, скл, жм, кл. У полісеманта джыг/п ‘чыгун; верткі, жвавы чалавек’ анімістьічнм ЛСВ не сголькі звязанг і метафарьічнммі адносінамі з першым ЛСВ, колькі абумоулены гукавым спалучэннем дж, параун. літар. джгаць ‘хутка ісці, бегчы'. У многіх випадках семантычнае пераасэнсаван-не носінь кантамінаваньї характар і спалучае у сабе метафару, гукасім-валізм і аналогію. Так, суадносінм ЛСВ полісеманта шаб/та ‘сумка; старая жанчына’ вытлумачваюцца не столькі метафарычным пераасзнсаванпем

колькі уплыяам семантьікі слова кабета ‘жанчына’. На семантычнае пе-раутварэнне жмут ‘вязка, ахапак; скнара, сквапны чалавек’ хутчзіі за усе пауплывала значэнне слова жмот ‘скнара’. Для ЛСВ наОоубеиь 'асталон, неразумны’ магчыма семантичная аналогія і марфемнае падабенства з доубт, даубгшка ‘няцямкі, дурны чалавек’, а не метафарычны перанос ад /папы планкі у санях паперх намарзняу. У поліссманта гарлсіч ‘збан; кры* кун’ значэнне асобы асацьііруецца з кпрапёвай марфеман (горлам), хаця не выключапа і метафарычная сувязь па вонкапьш падабенстве. Суадносіньї ЛСВ у полісеманта нямч/р ‘мауклівьі, нямы чалавек; немец’ абумоулены не толькі зпачэннем прьіметніка нямы, але і назоуніка немец.

У раздзеле 2. 10. 1. перніан главы разглядаюцца заамарфізмьі — пе-раносы, якія лжмццяуляллща па лінії “жывёла -> чалапек”. З’яулягочыся разнавіднасцю тьталагічнал формулы мегафары “Ж —> Ж”, яны характа-рызуецца яркаіі вобразпасцго, канататыунай насычанасцю, асноу.чаіі скіра-ванасцго у бок адмоунаіі, уніжальнаіі :.практарьісггьікі чалавека. Метафа-рычным пераасэнсаванням падвяргаюцца назвы жывёл (заонімьі), птушак (аркітокімьі). рь:б (іхтьіенімьі), насякомых (інсектонімм), паузуноу і земна* водных (герпетонімьі). Шкала рэальных ці уяуных якасцсіі, што пры-пісваюцца чалавеку па аналогіі з якасцямі жывёл, уключае вмлізньї спектр характарызуючых прыкмсг (абмежаванасць, неразуміїасць, някемліпасщ», упартасць, злосць, каварсгва, уедлівасць, прагнасць, жорсткасць, неахаіі-насць, хітрасиь, ліслівасць, міззрнасць, нікчзмнасць, балбатлівасць, плят-карства, мауклівасць, нелюдзімасць, задзірлівасць, баязлівасць, бязволь-наспь, бесхарактарнасиь, гультанства, высакамернасць, пагардлівасць, сварлівасць, нязграбнасць, няуклюднасць, хударлявасць, нізкаросласнь, вірлавокасць, гарззлівасць, абжорлівасць) і, па сутнасці, з’яулясцца адкры-тай. У некаторых пыпадках анімістичний ЛСВ утвараюцца на аснове падабенства эмацыянальных адносін і не сголькі характарызуюць асобу, колькі у абагульняючан форме выражаюць ласку, сімпатиіо, павагу да чалавека (голубка, голуб, голубок, ластаука. сокаі, саколік, салавей, салавейка. арол, зязюля. зязюлька).

Заамарфічньїя ЛСВ у розных мовах і розных дыялектных кантынуу-мах могуць не супадаць. Так, наприклад, слон у індьніскіх мовах мас кана-тацыю “зграбнасці, грацыёзнасщ рухау", вярблюд у арабскіх мовах — “прьігажосці”, чарапаха у кігаііскан мове — “иявернасці”. Канататыуны змест гэтых слоу у беларускай мове, як вядома, іншьі. Такія адрозненні абумоулены перш за усё суб’ектыуным пачаткам ва успрьшяцці і ацэнцы заонімау, актуалізацьіяй розных аспектау іх якасцей і уласцівасцеіі.

наяунасцю у семантычнай структуры ідьшзтнічнага і рэляцыйнага кампа-нентау, а таксама маральна-эстэтычным! і эз мчиьімі прьічьінамі.

Актрапамарфічньїя, заанімічния і саматычныя пераасзнсаванні ажыццяуляюцца у кірунку ад асоб, жывёл і частак іх цела на разнастайныя прылады працы і витворчасці, тзхнічиьія прьістасаванні, посуд, расліньї, грыбы, прадукты харчавання. Пераносныя ЛСВ у такіх структурах харак-тарызуюцца прафесіянальнай і наменклатурна-тзрміналагічнай замацава-насцю, адсутнасцю канататыунай афарбоукі, у радзе пыпадкау— стратан сэнсавых сувязей з зьіходньші ЛСВ (у лексікаграфічнан практыцы яны час-цен класіфікуюцца як аманімічиьія). Полісемантьі дзед, баба, сабака, каза, ксізе'л, галова, лапа характарызуюцца найвышэйшым казфіцьіентам семантычнай смістасці і утвараюць складаныя у квалітатьіуньїх і квантыта-тыуных адносінах парадыгмы, метафарычныя пераасзнсаванні у яхіх мо-гуць ускладняцца метанімічнай, сінекдахічнай і гіпанімічнай сузалежнас-цямі. Так, наприклад, семантичная парадигма полісеманта баба налічвае ЗІ ЛСВ, якія мочена аб'яднаць у шэець сэнсавых цэнтрау, звязаных паміж сабой і зыходнай адзінкай метафарьічнимі адносінамі па вонкавым пада-бенстве:

A. Ж а к ч ы и а: 1. літар. ‘старая жанчьша'; 2. літар. разм. 'замужняя жанчына’; 3. літар. ‘матчына або бацькава маці’; 4. лоеу. ‘прабабка’; 5. літар. рази, ‘жонка’; б, літар. уст. 'жанчьша, якая прымае дзяцей у час ро-дау’; 7. літар. разм. ‘жанчына наогул’; 8. літар. Іран, ‘цікауньї, балбатліви або нерашучы чалавек’; 9. тур. ‘персанаж з вясенніх гульняу моладзі’; 10, тур. ‘істота у вобразе старой жаичыны, якой палохалі малых дзяцей’.

Б. Разнастайныя прадметы, прылады працы, пры с т а с а в а и и і; 11. літар. ‘ручная або механічная прылада для забівання паляу і для іншьіх мэт’; 12. чэри., стол., лун., тур. ‘невялікая калода у санях, возе, на якую кладзецца бервяно пры яго перавозцы’; 13. лаг. 'падушка у возе’; 14. тур. ‘ручная трамбоука’; 15. гродз., тур. ‘калода, на якой гнулі дугі, абады’; 16. тур. ‘прыстасаванне для нацягвання шын на колы’; 17. ма-ладз. ‘ціскі’; 18. віл., дзятл., карэл., еорап., ёаук., спісл., в.~дзв., зэльв. ‘апорны слуп, саха калодзежнага журауля’; 19. тур. ‘слуп у ветраку’ ; 20. швагр., карэл., бабр., бар., стол., люб. ‘вялікі камяк гліньї, падрыхтаваны для гзн-чарных вы] ібау’. .

B. П л а д ы; 21. зэльв.-, тур., бых. ‘гатунак груш’; 22. тур. ‘гатунак яб-лыкау’.

Г. Е ж а: 23. літау. ‘страва, прыгатаваная з дранай бульбы’; 24. тур. ‘бульбяная каша’; 25. літар. ‘род здобнага печыва’.

Д. П т у ш к і, ры б ы; 26. мсцісл. ‘птушка няясыць’; 27. тур. ‘вялікая рачная чайка’; 28. тур. ‘вялікая плотка’.

Е. Р а с л 1 п ы, г р ы б ы: 29, малар. ‘адуваичык’; 30. пеу. 'трыпутшк'; 31 .лаг. 'падбярозав^к’.

Семантычная структура полюеманта баба у дысертацьп дэмаиструец-ца у выглядзе наступнай схемы:

’А I--------1-1-П------------------------1-1-1-1

7

И,--------р—,---р-,----------------------,-,-,-р—,

11 — 12—13—14—15—16—17— 18—19—20

{-В 1---1

21 — 22

ЬГ |-----“]----1

23 — 24 — 25

|-д ! ^

26 — 27 — 28 1-Е ( Г )

29 — 30—31 • .

Мстафарычныя пераасэнсавант у першым сэнсавым цэнтры псшсе-мапта баба абумоулены шырынёй дэнататыунай асновы слова, якая у кожным рэальным выпадку атрышнвае канкрэтнае увасабленне, параун.: ‘жопка’, ‘бабуля’, ‘прабабка’.’павгтуха’. Суадносшы 7-га ЛСВ з першым! шасцю неабходна тарыф!каваць як ппашм^чныя. Узшкнемне 9 I 10 ЛСВ звязана з традыцыйна-абрадавым 4 фальклорным выкарыстанпем вобраза "бабы”. Вытворныя ЛСВ другога I трэцяга сзисавых цэнтрау — тыповае праяуленне метафарычнан формулы “жанчына — цяжюя I тоустыя прадме-ты". У трох апоштх сэнсавых цэнтрах унутраная форма ЛСВ давол'1 цьмя-ная, матывацыя не зус1М ясная. Каш назву птушю яшчэ можна суаднесц! (па понкапым выглядзе) з ЛСВ ‘жанчына’, то у назвах раслш 1 рыб такая сувязь амаль страчваецца ш ледзь праглядваецца.

У трэцян главе “Структуры з ядносшам! сумсжиасцГ разглядаюцца меташм1чныя 1 сшекдах1чныя пераасэнсаванш, заснаваныя на сумежнасш найменняу прадметау I з’яу рэча1снасц! у прасторы I часе. Меташм1я, “сшплыя” I давол! абагулсныя характеристик! якой прыводзяцпа у разд елах некаторых ладручшкау па лекакалогп, звычайна узшкае шляхам эл111-аса (сцяжэння, кандэнсацьй) словазлучэнпя (выраб з бронзы — брата. та-лерка супу — ттерка. аудыторът слухачоу — аудыторыя, настой зверобою

— зпсрабой 1 шш.). Кал! пры метафары прэдыкацыя новай якасш грунтуси-

ца на пэуным падабенстве ці апалогіі, то пры метаніміі гэта якасць як бы “выцягваецца” з ужо амоуленай рзчаіснасці па прычыне сумежнасці. Пры метафары, заснаванай, як правіла, на параунанні, заусёды магчымы гіпат-этычны домысел, суб’ектыуны пачатак і самыя розныя канатацьіі, што нехарактэрна для метаніміі. Метафара і метанімія адрозніваюцца таксама па функцыях, колысасн.ым складзе (метафарычных пераносау значна боль:и, іх семантычныя структуры больш складаныя), ступені рзгулярнасці і прадуктыу пасці (метанімічньїя пераасзнсаванні з’яуляюцца найбольш рз-гулярньїмі і тьіповьімі для лексічнага складу мовы).

У дьісертацьіі аналізуїоцца 5 асноуных тыпау меганімічньїх пераасзн-саванняу — прасторавы, тэмпаральны (часавы), каузальны, атрыбу-

тыуны і апелятыуны, — кожны з якіх адлюстроувае самыя розныя сувязі і асацьіяцьіі паміж прадметамі і з’явамі аб’ектыунай рзчаіснасці.

Прасторавая метанімія з’яуляецца шырока распаусюджанай у гавор-ках і літаратурнай мове, адносіцца да ліку найбольш старажьітньїх з усіх усведамляемых чапавекам адносін. Праз прызму мовы яна адшостроувае розныя па характеры і ступені устойлівасці асацьіяцьіі. У межах прастора-вай метаніміі выдзяляецца 3 найбольш прадстаунічьіи мадзлі: субстанцы-яльная, лакатыуная і саматычная.

Метанімічньїя пераасзнсаванні субстанцыяльнага тыпу аб’ядноу-ваюць ЛСВ, якія адлюстроуваюць аб'ектыуную рзчаіснасць з пункту гле-джання яе зместу, унутранага адзінства. Гзта мадзль, па сутнасці, пранізвае усе тыпы, формулы і разнавіднасці семантычных пераасзнсаванняу наогул. Таму выдзяленне яе у якасці самастойнай структурнан адзінкі адноснае і умоунае. У межах субстаицыяльнай мадзлі рзалізуюцца як шырока распаусюджаныя, рзгулярныя і прадуктыуныя, так і лакальна абмежаші-ныя, малапрадуктыуныя і нерэгулярныя тыпы. На іх агульным фоне оы-лучаюцца дзве разнавіднасці: “емістасць (пасудзіна) -> колькасць рзчыва, якое змяшчаецца у ёй”, “матэрыял -> выраб з яго”. У дьісертацьіі падкрзсліваецца, што ЛСВ “колькасць рэчыва” можа ускладняцца мегра-лапчным адценнем, што абумоз?лена рзальньїмі (функцыянальна набы-тьімі) ці патзнцьіяльньїмі магчьімасцямі практычна кожнай емістасці вы* ступаць у якасці метралагічнай адзінкі.

Кампаненты лакатыунай мадзлі суадносяцца з нанменнямі прадметау і з’яу аб’ектыунай рзчаіснасці з пупкту гледжання іх размяшчзння у прасто-ры. У межах лакатыунай мадзлі выдзяляюцца дзве разнавіднасці: прамая (“месца -> пэуны аб’ект”) і адваротная (“пзуны аб’ект -> месца”). Прамая разнавіднасць прадстаулена двума адносна самастойньші тьіпамі, метанімічньїя пераутварзнні у якіх развіваюцца а) па спосабе уключзння ад-

наго $ другое і б) па спосабе размяшчэння аднаго па другім. Вытворныя ЛСВ у некаторых випадках могуць набываць тапанімічньї характер і ува-ходзіць у сферу наміпацьйі асобных айконімау, гідронімау, аронімау і іпш. .

Сярод саматычных пераутварэнняу нанбольш распаусгоджанай з’яуляецца мадэль “частка цела чалавека -> дэталь адзенпя, якая размяш-чаецца на ей". Пераасзнсаваниі “орган чалавечага арганізма яго за-хііорваїше” уласцівьі, як правіла, размоунаму і прафесійнаму сгылям маулення, а таксама народным гаворкам (легкії!, бронх!, горла, сэрца, пе-чапь, пьіркі),

У раздзеле 3. 1.2. “Тзмпаральная метанімія” разглядаюцца часаїшя разнавідпасці тылу “пэуны час сутак -» капрамак свету —> мясцовасць (країна), размешчпная у гэтым напрамку”, “пэуны час (месяц, пара года) -> звязапыя з гэтым часам абрады, рытуалы і іх атрыбуты”, “свята (ура-чыстасць, абрад) -> тос, што з гэтым святам суадносіцца (абрадавыя предметы, песні, прадукты харчаваїшя і інш.”, “час, перыяд людзі, якія жы-вуць на працягу гэтага перыяду”, “час —> узрост чалавека у гэты перыяд”

Найболыц паишраішмі кірункамі каузальнай метаніміі з’яуляюцца "дзеянне -> пьшік дзеяння” (Я -> К),‘‘дзеянне -> аб’ект дзеяння” (Я -> Л), “дзеянне -» суб’єкт дзеяння” (Я -> Б), “дзеянне -> еро да к дзеяння, інструмент” (І- -> і), “дзеянне —> месца дзеяния”(р -> Ь), “дзеянне -> час дзеян-,ня"( Р -> Т). У дьісертацьіі звяртаецца увага па шырока распаусюджаныя у літаратурпай мове струкгуры. ЛСВ якіх, аб’ядпаныя агульнап каузальнай прыкметай, суадиосяцца па випіку дзеяння, яго месцы, а таксама па суб’екце, аб’екце, еродку дзеяння і інш.: Г7 -> Я -» Ь : зчалка ‘дзеянне па-водле дзеяслова звали іь — беспарадкава накіданая куча чаго-небудзь — месца, куды зпозяць, вьїкідпаюць смецце, непатрэбныя рэчы’, столярка ‘занятак сталярнай справай, рамяство спшяра — сталярныя вырабы — ста-лярная майстэрня’; Я —> Я —> А: прадзіва ‘прадзешіе — тое, што спрадзена

— кудзеля, лен, прыгатаваныя для прадзіва’, шыццё 'дзеянне паводле дзея-слопа шыць — тое, што сшыта — тое, што шыюць’; Я —> —> .1: уппкоука

‘дзеянне паводле дзеяслова упакоучаць — вьшік такога дзеяння — матэ-рыял, у які што-небудзь упакавапа, тара'; И -> 8 -> Ь: варта ‘вартаванне, абавязкі па а.хове чаго-небудзь — група людзей, прызначаная ахоуваць ка-го-, што-небудзь — месца вартавания, пост’.

Мстанімічиия пераасзнсаваниі атрыбутыунага характару прад-стаулены у літаратурпай мове і гаворках нешматлікім; прьікладамі, якія ад-люстроуваюць асацыятыуныя сувязі паміж якаецямі, уласцівасцямі і прык-метамі прадметау і з’яу аб’ектыунан рзчаіснасці. Сярод адносна невялікай колькасці формул атрыбутыунан метаніміі, дзе не назірасцца зкспансія у

іішіьія падсістзмьі асацыятыупых сувязей, лайболын пашырапы наступ-ныя: “уласцівасць, стая -> прычына гэтага стачу” ( радасць , жудасць ), крыуда', уцеха), “пэуная уласцівасць -> учынак, які характарызуецца гэтан уласцівасцю”( пахабнасць , дурасць , непрыстойнасць, подласць , н'иасцъ, ие-■ справяд.йвисць),“уласцівасць, стан —* месца ”( круцана, вышыпя , пяроунасць, выпукчасць) ‘‘пэуная якасць —> суб’єкт, якому уласціва такая якасць”. У межах гэтан апошняй мадзлі выдзяляюцца шматлікія яе разнавіднасці тыпу “лянота, гультайства — гультай, лодар”, “хлуспя, выдумка — пляткар, выдумшчык”, “бязглуздзіца, дурнота — ду-рань”,“распуснасць, здуранасць — свавольнік, распуснік”, ‘‘нікчзмнасць

— нікчзмиьі чалавек”, “зайздрасці, — зайздроснік”, “сквапнасць — скваїшьі чалапек’У'падбухторванне — падбухторшчык”, “неахайпасць, бруд, гразь

— неахайны, брудны чалавек” і інш.

Меганімічньїя пераутварзнні на аснове уласных іменау (апелятывы) у большай ступені з’яуляюцца кангзкстава ці сітуацьшна абумоуленьїмі. Ка-дьіфікаваная літаратурная мова, як правіла, фіксує тыя апеяятывы, што цвёрда замацаваліся у узусе , пакідаючьі за межамі слоуніка (па прычыне яго спецьіфікі) крьшіцу мстанімічнага пераасзнсавання. Таму кірунак се-мантычнага развіцця многіх слоу можна дакладна акрзсліць толькі пры Специальным псгорыка-этымалапчным даследаванні. У дьісертацьіі падкрзсліваецца, што у дыялектных кантынуумах метопімьі ад уласных іменау характарызуюцца сзнсавьімі, функцьшнальньїмі і сацыяльна-канататьіуньїмі асаблівасцямі. Специфіка іх заключаецца перш за усё у іншан семантычнай напоуненасці схемы, якая звичайна уключае не два (' імяі -> імяг”) , а тры (“імяі мянушка -> імяг”) інгрздьіеитьі, што збліжае апелятыуныя пераасзнсаванні з метафарьічньїмі ці робіць іх больш сінкрзтьічньїмі. У працэсе працяглага выкарыстання уласнае імя можа на-пауняцца пэуньш сацыяльна-канататыуным і сэнсавым зместам і пачыпаць выступаць у якасці сімвала канкрзтнай якасці чалавека. Трывалая даната-тыуная суаднесенасць такога сімвала (мянушкі), яго шьірокія парадыгма-тычныя і сіптагматьічньїя сувязі сгвараюць умови для замн давання сімвала (мянушкі) у узусе пэунага дыялектнага кантынуума. Прычым, у розных гаворках з адным і тым жа імем могуць звязвацца розныя канатацьіі.

Раздзел 3. 2. першаи главы прысвечаны сінекдасе. У лінгвісшчнай літаратурьі да гэтага часу адсутнічае адназначна акрзсленае вызначзгше сінекдахі. Часцей за усе тэта з’ява разглядаецца як разнавіднасць регулярна» полісемії. Правда, некаторыя даследчьікі пашьірьші сферу дзейнаечі сінекдахі і адпеслі да яе шматлікія гіпанімічішя і меганімічньїя суадносіньї ЛСВ, а таксама вьшадкі убывания адзіночнага ліку замест множнага (і

наадварот). Такое шырокае разумение сіиекдахі, пры якім аб’ядноуваюцца самыя розиыя семасіялагічньїя праиэсы, наурад ці можна лічьіць мэтазгод-иым. У дысертацьп указваюцца асаблівасці гэтых розных семантычиых з’яу і крьітзрьіі іх размежавания.

У адрознепне ад гіпанімічньїх адносін, якія засноуваюцца на сузалеж-насці у аб’ёме розных элементау з аднолькавьші (ці падобньїмі) якасцямі, сінекдаха грунтуецца на узаемасувязі цэлага і часгкі, якія у большасні не магаць аднолькавых ці падобных якасцей. Пры сінекдасе захоуваецца мат-эрыяльнае адзінсгва часткі і цэлага, пры тіпанім» яно наогул адсутиічае. Калі гіпанімічную сувязь ЛСВ можна уявіць у выглядзе уключанай дыст-рьібуцьіі (круг у крузе), то пры сінекдасе суадпосіньї часткі і цэлага уяуляюцца у выглядзе круга, падзеленага на сектары:

Ужывашге наймення пэупан множнасці замест яго асобнага элемента (і наадварот) у радзе сэнеавых пераутварэнняу знаходзіцца па мяжы гіпаніміі і сіиекдахі. Яно грунтуецца на філасофскім супрацьпастауленні “множнасць аднародных элементау — элемент такой множнасці” і выража-ецца формулам М єт, + ні, + т3 ..., дзе М — множнасць. , ту т3 — элементы множнасці. Графічна гэта мадэль нагадала б гіпанімічнае уклю-чэпие круто]?3 розніцай у колькасці малых кругоу, бо лік элементау множ-насці, па сутнасці, бясконцы. 'Галту такое супрацьпастауленне ЛСВ часта паказваецца кругам з кропкамі, якія абазначаюць элементы множнасці.

Сінекдаху традыцыйна лічаць разнавідиасцю метаніміі, Нягледзячы на пэунае падабенства гэтых семасіялагічньїх з’яу, поунаещо іх атая-самліваць нельга. Метанімія і сінекдаха адрозпіваюцца на семантычным, сінтаксічньш, дэнат? шуным і функцыянальным узроунях. Метанімічпьія пераасзпсаванпі, у пг раунанні з сінекдахічньїмі, больш дьшамічньїя, рэгу-лярныя і прадуктыуныя. Механізм утварэння метанімічньїх ЛСВ прадуг-леджвае перанос усіх сем зілходнага значзішя у структуру вытворнага, дзе яны становяцца дьіферзнцияльньїмі, Пры сінекдасе вытворны ЛСВ груп-туецца на адной семе зыходнага ЛСВ, якая выконвае ролю архісемьі агуль-най родавай семы. Сінекдаха, у адрозненне ад метаніміі, не з’яуляецца се-мантьїка-сінтаксічнай з’явай, бо новыя ЛСВ не угвараюцца шляхам зліпсіса слопазлучзпняу. Сіиекдахічньгмі неабходна лічьіць толькі тыя пераносы,

якія прадугледжваюць суадносіньї pars pro шо — арганічиую і функцыя-нальную сувязь часткі і цэлага (іх звичайна паказваюць у выглядзе формулы Р + (С - Р) є С. дзе Р — партытыу (частка), С — цэлае, є— зпеілон (ссць). Таму інтзрпрзтацьія пераносау тыпу “адзенне -> апрапутая у яго асоба", “пэуная множнасць -> яе асобныя элементы" у якасці сінекдахіч-ньіх не зусім апрауданая. бо тут поунасшо не праяуляюцца адносшы цэлага і часгкі, парушаецца ирыкмета цзласнасці, злітласці, матэрыяльнага адзінства суадносных з ЛСВ рзалііі. Такія пераносы (у залежиасці ад канкрэтнай сзнсавай скіраваиасці) неабходна лічьщь разнавіднасцямі прас-тораваіі метаніміі ці асациятьіуна-канататьіуньїмі метафарамі. З усіх відау мстаиімічних пераносау сінекдаха найбольш нагадізае пераасэнсаваинс тыпу “матэрыял выраб з яго”, бо сам матэрыял прадугледжвае яго уключэнне у склад вырабу. Аднак пры мста німі і матэрыял можа змяияць сваю якасць, уступ а ці. у розішя адиосіньї з іншьімі іпгрздьіснтамі вырабу, з цяжкасцю выдзяляцца з яго. Пры сіпекдасс матэрыял, як правіла, зпа-ходзіцпа у першапачаткова зададзенай кансістзнцілі і легка вылучаепца са складу вырабу.

Дале» у гэтым раздзеле аналізуючий прамая (ад часткі да цэлага) і адваротная (ад цэлага да часгкі) разнавіднасці сіпскдахі, якія ахопліваюць значную колькасць тэматычных груп і характарызугоцца даволі устоіі-лівьімі адносінамі. У радос шлпадкау сіиєкдахічпия ЛСВ выяуляюцца у межах складаных структур, якія спалучаюці. у сабе як сінекдахічиіля, так ме-тафарычпыя і метанімічиия кірункі сэиеавага разпіцця. Наприклад, у структуры полісемапта хата суадносіньї 1-га з 3-ім, 4-ым і 5-ым ЛСВ з'яулякнща сіпекдахічньші, 1-га з 2-ім — мстанімічньші, 1-га з 6-им і 7-им

— метафарьічньїмі, парауи.: хата \. літар. ‘жилая сялянская пабудова’; 2. літчр. ‘асобная сямУ; 3. літар. 'унутраная частка такой пабудовы (пакоіі, кватзра, памяшканне)’; 4. літар. ‘падлога (з дошак або гліиабітная)': 5. хмьв. ‘гарышча’; 6. літар. ‘птушьшае гняздо’; 7. іуеу. ‘ракавіиа’. Структура гэтага полісеманта паказваецца у выглядзе наступііаіі схемы:

метанімія . метафара

У главе IV “Структу ры з адносінамі уключзшіи і коиградьпгіорнасіді'’

разглядаюцца гіпаиімія і знантьіясемія, якія з’яуляюцца вьшікам абагуль-

няючай і класіфікуючай работьі чалавечага мьіслешія, вьіяуленнем дьіялек-тьгінага адзінства паміж дьіферзнцьіяльнимі і агульїіьімі аспектамі адноіі і тон жа з’явьі.

Гіпанімічная сувязь паміж ЛСВ засноуваецца на уключзннях, падпа-радкаваннях тьгпу род — від, агульнае — прьіватиае, ніжзйшае — вьішзіі-шае. Адзін з інгрздьіентау гіпанімічньїх структур має больш абагульмеигіе (родавае, інклюзіунае, гіперанімічнае), другі (ці другія)— больш вузкае (спе-цьіялізаванае, відавое, зксклюзіунае, гіпанімічнае) значзшіе. Схематьічна гзтьія адносіньї паказваюцца у дьісертацьіі у вьіглядзе кругоу. уключаньїх адзін у другі (уключанай дьістрьібуцьіі), ці у вьіглядзе формул з абазначзн-нямі Я — сзнс (змест) родавага ЛСВ (гіпероніма), V — дадатковьі сзнс відавога ЛСВ (гіпоніма), з — знак уключзння:

(Л+К;=>Л Я+(У,+У2)тзЯ Л+(У,+1\+^):зП

Паміж гзтьімі формуламі і мадзлямі ияма істотних квалітатиуньїх ад-розненняу. У большай ступені яны адрозніваюцца квантытатыуна, што абумоулена шырынёй дыяпазону дэнататыунай суаднесенасці ЛСВ, а так-сама іх прыналежнасцю да пэуных тэмзтычных груп. Квалітатьіуньїя ж адрозненні тычацца не самой мадзлі, якая практична не трансфармуецца, а адносін, якія узнікаюць паміж асобньїмі гіпонімамі.

Сэнсавыя пераутварзнпі па гіпанімічнай формуле выяуляюцца, як правіла, у межах аднон і той жа тзматычнай групы, што з’яуляецца амщіь абавязковай умовай пры такім тыпе адносін. Пры гэтым на перши план вылучаюцца самыл разнастайния характаралагічньїя прыкметы ЛСВ, якія могуць наслонвацца адна на другую, перакрижоупацца У розных кірунках і камбінацьіях і ствараць структуры з невиразна акрзсленимі, дьіфузнимі, сінкрзтичньїмі ЛСВ. Адзін і тон жа ЛСВ у розных мауленчых сітуациях і розных каарды атах лінгвістьічнай прасгоры можа актуалізаваць розныя семы інварьіянта, якія у кожнай тзматычнай трупе маюць сваё спецьіфічнае выяуленнг і сваю сзнсавую скіраванасць.Так, у тзмат ычнай групе “пасуда, емістасць” агульным ЛСВ з’яуляенца назва посуду наогул без указания яхіх-небудзь яго дыферынцыяльных прыкмет. Гіпалімічньїя ж ЛСВ якраз і вылучаюць на першы план гэтыя адрозненні (у форме, матэрыяле вырабу,

канструкцьіі, прызначэнш), акцэнтуючы на іх увагу і наслойваючы іх на гіперанімічньї ЛСВ. Дзякуючы цзласнасці семантьікі гіпфанімічнага ЛСВ, яго высокаму узроуню абагульнення (аб абагульняючан функцьіі слова тут мы толькі нагадваем), не назіраецца разрыву семантычнага адзінства слова: агульнас і прыватнае паралельна суіснуюць у межах адзінай сэнсавай структуры. У тэматычных групах “памяшканні”, ’’адзенне”, “транспарт-ныя сродкі" дьіферзнцьіяльньїмі семантьічньїмі прьїкметамі, наприклад, з’яуляюцца асаблівасці вонкавага выгляду рзалій, іх канструкцыя, будова, прызначэнне, у тзматычнай групе "чалавек” — прафесія чалавека, яго узрост. пол, роднасныя адносіньї, сямеііньї стан, у трупе “грыбы” — якасць грыбоу, іх памер, колер, у групе' “ежа” — якасць ежы, яе кансістзнцьія, інгрздьіентньї склад.

Даволі значную групу складаюць поліссмаїггьі з шьірокаіі сеткаіі гіпанімічньїх ЛСВ. Яны суадносяцца з вялікан колькасцю дэнататау, ніжняя мяжа якіх, па сутнасці, з’яуляецца адкрытай, і характарызуюцца зкспансіяй у сферу дзеяння розных тэматычных груп, ускладненням! квалітатьіуиа-квантьітатьіуиага, прасторавага, часавага і іншага характару. Адным з праяуленняу такой полідзнататьіунасці з’яуляецца фіксацьія $ дзфініцьіях слоунікавьіх артыкулау пры гіперанімічньїм ЛСВ тлумачзнияу і удакладненняу тыпу “агульная назва”, “наогул” ("палшшкаїші наогул", "огульная назва а&зепш", "адзенне наогул", "огульнаяназва грыбоу". "агулышя назва супоу”, "агульная назва збожжавьіх культур"). Значна ра-дзей такія удакладненні ужываюцца пры гіпанімічньїм ЛСВ ("від збожжа-вых культур". *'адзін з відау яды", “спецьтъиы від агароожы"). Суадносіньї гіпанімічнага і гіперанімічнага ЛСВ^у такіх випадках з’яуляюцца ярка вы-ражаньїмі. матзрьіялізаваньїмі.

Гіпанімічньїя адносіньї у структуры дыялектнай мовы і приватных дыялектных сісгзмах з’яуляюцца ізаморфньїмі па сваён арганізацьіі, універ-сальньїмі па характары праяулення. Адрознені, абумоуленыя тэрытарыяль-ным фактарам, звязаны, як правіла, з квантитатьіуньїмі характарьістьїкамі і узнікаючммі пры гэтым квалітатьіуньїмі варьіяцьіямі зкванімічних ЛСВ, бо кожіш ЛСВ характарызуецца сваііго роду унікальнасшо, неиауторнасцю

і адлюстроувае фрагменты аб’ектыунай рзчаіспасці, дзе практична адсут-нічас абсолютная дублетнасць і паутаральиасць.

Найбольш распаусюджаньїмі у дыялектнай мове з’яуляюцца зксплі-цытныя структуры, у якіх гіперанімічньї ЛСВ ахоплівае амаль усю моуную прастору (виступає у якасці агульнага фону), а гіпанімічньїя ЛСВ лакалі-зуюцца у пэуных каардынатах гэтай прасторы, актуалізуючи пэуныя ды-ферэнцыяльныя семы і удакладняючы змест шырокага і абагуленага ЛСВ.

Наприклад, шкала семаптычнай парадыгмы полісеманта луг (яна прьг-водзіцца иіжзґі) уключае 7 ЛСВ:

І-------------------1 ЛСВ--------------------1

2 ЛСВ З ЛСВ 4 ЛСВ 5 ЛСВ 6 ЛСВ 7 ЛСВ

Першы гіперанімічньї ЛСВ ‘луг иаогул’ рэалыш ці патэнцыяльна прьісутнічае у кожным ЛСВ. Другі ЛСВ ‘сухадольны луг’ займає крайняе левае становішча у агульным ланцугу семантычнага развіцця. Яго ж прас-торавая праекцыя сведчыць аб наіібольш шырокай распаусюджанасці. Трзці ЛСВ ‘заліуньї луг, які звичайна затапляецца у вясенні час і висихає летам’ распаусіоджани на'значкам тзриториі гаворак (больш кампактныя арэалы сканцэнтраваны у усходняй частцы гаворак). Ён з’яуляецца як бы сувязным звяном паміж другім і чацвёртым ЛСВ. Адна з яго семных частак “высыхание" прысутшчае у другім ЛСВ, другая частка “затапляльнасць” —у чацвёртым ЛСВ. Чацвёрты ЛСВ ’мокры луг’ займає адносна невялікі арэал у гомельскіх гаворках. У пятым ЛСВ 'нізкае забало-чанае месца з кустамі’ назіраецца ускладненне яго семаптычнай часткі, што прьіводзіць да квалітатьіуньїх змеи дзнататыунай аснов.ы і зацямнення гіпанімічньїх адносін, якія ужо перастаюць адчувацца у шостим ЛСВ ‘балота’. Апошні ЛСВ ‘невялікі прыродны вадаём’ з’яуляецца ніжзі'шші мяжой семантычнага развіцця слова. Ён максимальна аддалены ад першага ЛСВ, звязани з ім праз пасрздніцтва пятага ЛСВ, хаця распаусюджаны на значнай тзрьіторьіі заходніх гаворак. Кропка чацвёртага ЛСВ на гзтан шкале разглядаецца у якасці умоунай мяжы дзеяння гіпаиімічних адносін: наступныя кропкі указваюць на працягласць і непарыунасць семантычнага развіцця слова.

Раздзсл 4. 2. чацвёртай главы прысвечаны знантьіясеміі, якая у агульнан сістзме лексічньїх апазіцьій разглядаецца як разнавіднасць полісемії, што спалучае у сабе элементы антаніміі і аманіміі. Палярызацыя знантьшсемічньїх ЛСВ не парушае тоесиасці і адзінства слова, бо кожни з ЛСВ характарызуецца як дьіферзнцьшлькьімі, так і агульньші семантыч-льімі прьїкметамі, што з’яуляецца асновай для іх адначасовага суіснавання і супрацьпастауленкя. Характар і скіраванасць знантьіясемічньїх ЛСВ у многім залежыць ад культурна-гістарьічньїх умоу развіцця слова, яго мар-фемнан будови, асаблівасцей семантьікі прзфіксау і суфіксау, суаднесенасці вытворных і утваральных ЛСВ, наяунасці канататыуиай афарбавашісці і многіх зкстралінгвісшчньїх причин.

У дисертацьіі аналізуюцца дзве разнавіднасці знантьіясеміі: наміна-тыуная і канататыуная Знантиясемічния структури намінатьіунага тылу характерны дзеясловам, аддзеяслоуным і адыменным назоунікам, ан-танімічньш ЛСВ якіх (яны абумоулены перш за усё катэгарыялышн семан-тьїкаіі зыходных адзінзк і спецьіфікай іх спалучзння з прзфіксамі і суфіксам)) развіваюцца у кірунках “пзуная станоучая якасць — адмоуная якасць”, “размяшчзнне знізу — размяшчзнне зверху”, “малы ламер — вялікі памер”, “ранішні час — вячзрні час" і інш. Канататыуныя знантьіясемічньїя структуры з’яуляюцца болыи пашираньші. У большасці вьшад-кау яны характарызуюцца анімістьічнан скіраванасцю, насьічаиаіі вобраз-насцю, эмацыянальнасцю, зкспрзсіунасцю і ужываюцца для про-ціпастаулення унутраных якасцеіі чалквска, яго разумовых здольнасцеіі, узросту, вонкавага вигляду, прафесіііньїх навыкау. Паказчыка.м каната-тыунай знантиясеміі выступаюць як дзфініцьіі слоунікавьіх артыкулау і наметы пры іх, так і іитанацьія гаворачага, сітуацьіуная і кантзкставая абумоуленасць полісеманта і яго ЛСВ.

У пятай главе “Полісемія вытворных субстаїггьшау” разглядаюцца мнагазначныя вытворныя назоунікі, характзрнай асаблівасцю якіх з’яуляецца неаутаномнасць і.\ сзнсавага змесгу, арыентацыя на семантыку утвар;ілишх адзінак, апасродкаваная сувязь ЛСВ. Утваральная аснова з’яуляецца семантичним і структурным цэнтрам вытворнага субстантыва, яго фундаментам. Акрамя яе у фарміраааині структуры вытворнага слова непасрздна удзельнічаюць і афіксьі (як правіла, суфіксьі), якія мадифікуюць значзшіс утваральнай адзінкі, трансфаряуюць слова у пзуным катзгары-яльным кірунку. У многіх випадках вытворнае слова (акрамя значзшіяу афіксау і асновы) змяшчае дадатковыя сзнсавыя кампаненты, ці прыраш-чзнні, якія не атрьімліваюць фармальнага выражэпня, а вылучаюцца у вьініку своеасаблівага ‘‘крзкінгу" семаптычнай структуры вытворнага на-зоуніка. Семантычныя нрьірашчзнні з’яуляюцца адиой з характерных асаблівасцей вытворных адзінак, іх феноменам, які не адзначаецца у грама-тыцы і нерзлевантны у структуры простых слоу.

У дьісертацьіі падкрзсліваецца, што ступень полісемантьічнасці вытворных назоунікау у значнан меры залежыць ад монасемічіїасці ці полісемічнасці зыходных адзінак. У випадку монасемічнасці апошніх назірасцца больш цесная сувязь вытворнага слова з крьшіцай дзрьівациі, якая вар’іруецца у залежнасці ад значзнняу словаутваральных афіксау. Поліссмічнасць утваральнай адзінкі стварае вялікія магчимасці для разна-сгайных мадифікацьій структуры вытворнага субстантыва, якая можа складвацца як над уплывам усіх значзнняу і адценняу мативавальнай

адзінкі (і аказвацца мнагазначнай за кошт семантычнага багажу базавага слова, так і на аснове толькі адкаго ЛСВ (прамога або пераноснага) ці яго адцення. У гэтай главе прыводзяцца шматлікія схемы, якія адлюстроуваюць характар семаптычнай суаднесенасці ЛСВ вытворных і утваральных слоу.

У асобных вьтадках назіраецца абсалютнае супадзенне аднаго (ці некалькіх) ЛСВ утваральнай і вытворнай адзінак. Такая тоеснасць ЛСВ з’яуляецца не вельмі распаусюджанай, бо звичайна семантычнае дубліра-ванне ЛСВ суправаджаецца адрознен'нямі змацьіянальна-стмлістьічнага і сацыялыш-канататыунага характару, якія ствараюцца перш за усё сло-ваутваральньїмі сродкамі. Такое своеасаблівае дубліраванне семантьікі зіл-ходнай адзінкі у вытворным полісеманце магчыма у структурах, дзе астат-нія ЛСВ (кожны па-свойму) уцягваюць у сябе значзнні афіксау і марфем, іх ідьіяматі.ічнасць, як бы пакідаючьі у цені “псранесеньГ (скапіраваїш, дубліраваньї) ЛСВ, які не падвяргаецца нават частковай трансфармацьіі. Такі стан “перанесенага” ЛСВ ставіць яго у ранг асноунага у вытворным субстантыве, на базе якога шляхам метафарычных і метанімічньїх пера-асзпсаванняу (без выхаду у крьініцу матьівацьіі) ствараецца адзіная, давозіі спаяная семантычная структура з іерархічньш падпарадкаваннем ЛСВ. У схематичным плане такія структуры амаль не адрозніваюцца ад апасрод-каваных, бо заснаваны на тыл і жа принципе радыяльнай полісемії.

Вытворныя субстантывы могуць матывавацца практычна любоіі часцінай мовы, якая у многім визначає механізм арганізацьгі і функция» ніравання семаптычнай структурь! вытворнага назоуніка. У дьісертацьіі аналізуюцца субстантывы, утвораныя розньїмі спосабамі ад назоунікау, дзеясловау, прьіметнікау, лічзбнікау і іншьіх часцін мовы. Семантычная парадигма большасці аддзеяслоуных і адыменных утварэнияу характары-зуецца адкрытасцю, вялікай колькасцго ЛСВ, широкім ахопам кампакен-тау розных тэматычных груп. Полісемантьі, утвораныя ад лічзбнікау, у сва-ён большасці з’яуляюцца квантьпгатьіуньїмі, што абумоулена характарам матывавальнай адзінкі, якая як бы накладвае квантытатыуны змест на кожны з ЛСВ і тым самым аб’яді-.оувае іх у сэнсавае і сгруктурнае цзлае. У радзе выпадкау ЛСВ утварагацца у вьшіку шматлікіх аістау дзрьівацьіі па адной і тон ;ка словаутваральнай мадзлі, што робіць іх больш незалежники, самастойїіьімі. Адзінан- умовай існування такіх ЛСВ у межах сэнсавай структуры полісемаїїта з’яуляецца агульнасць утваральнай основы, без якон ЛСВ становяцца несумяшчальньїмі і пераутвараюцца у амонімьі. У лексіка-графічнай практыцы такія вьіпадхі, як правіла, класіфікуюцна як аманімічньїя, нарауі',: зінка 1. літар. ‘зіма’; 2. літар. ‘азімая пшаніца’; 3. глус. 'садовае дрэва, плады якога спеюць позна і добра захоуваюцца зімоіі’;

4. чич. ‘зімняя шапка’, втЫрка 1, кл'ш. ‘вячэрняя зорка’; 2. мсцісл., касц. ‘вечарьшка’, каыюх І. літар. ‘даглядчык коней’; 2. тур., пух., паст, ‘воук, які нападає на коней’; 3. чэрв. ‘каршук’; А. лаг. ‘птушка каня’, кураптік \. літар. ‘памяшканне для курэй’ ; 2. лоеу. ’мужчыиа, які дагпядае курэй’; 3. навагр. ‘павозка з будкай’.

У тых вынадках, калі апасродкаваная сувязь ЛСВ падмацавапа ме-тафарьічкьші, метані мічньімі ці сінекдахічньїмі адиосінамі, сэнсавыя структуры з’яуляюцца больш цзласньїмі, мапалітньїмі, з’яднаньїмі, а схемы ра-дыяльнай полісемії атрьімліваюць больш-менш каикрэтнас увасабленне. Так, наприклад, для вытворных полісемантау віншяк ‘вішневьі зараснік — віишевае лісце’, беразияк , беразак ‘бярззнік — бярозавыя дровы’, буаііііа ‘буслінае гпяздо — дрэва з бусліньїм гняздом’., грывак ‘сорт ауса — частка страхі, што звісае над сцяной’ гэта схема можа быць выражана наступным чинам:

1-ы ЛСП вытворнай адзінкі~И 2-гі ЛСВ вытворнай адзінкі

Безумоуна, дэталёва апісаць усе магчымыя мадьіфікацьіі семантична» структуры выгпорпага субстантыва, правссці усебаковую класіфіка-цыю розных відау семэнтычнай суаднесенасці утваральнай і вытворнай адзінак і асобных іх іигрздьіептау у межах пастауленых задач і аб’ёма даследавання немагчыма. У дьісертацьіі лриводзіцца рабочая мадэль вы-творнага субстантыва, які ірансфармусцца і развівасцца ва узаемадзеяині усіх яго асобных частик. Прасторава-часавая динаміка гзтаіі мадзлі дазпа-лял раскрыць агульныя семантычныя заканамерпасці яе фупкцьіяніраван-ня у межах літаратуриай мовы, а таксама галоуны кірунак і специфіку яе праяулення у розных каардынатах лінгвістична» прасторы беларускіх га-ворак.

У апошняіі главе дьгсертацмі >иІ1оліссмаіітичііьш суистантывы у па-гранічньї.м рзгіСнс” разглядаюцца мнагазначныя субсгаатывы у беларуска-иольска-літоускім рзгіене, якія з’яуляюцца даволі складаньїмі і мнапніла-навьімі структурами Сэнсавыя адносіїш паміж і,\ асобньїмі кампапсагамі не заусёды вызлачаюцца строга, акрзсдспьімі схемамі, мадзлямі і універ-сальньїмі семантьічішмі заканамернасцямі. Суіспаванне у такім рмгіеие не-к;ількіх генетычна роднасных моу і дыялектау, вусная форма іх бьггаваиня, шматлікія шгэрферэнцыйпыя нрацзеы, рашастайныя відьі білінгвізму і ікшьія нрычыкы спрыяюць утварэншо вялікай колькасці інфільтраці.ій.

эксформ, семантичних запазычанняу і лакалізмау, а таксами складлных у квалітатиуних і квантытатыуных адносінах структур (семантычная пира-дыгма їх часам даеягас некалькіх дзесяткау ЛСВ).

Трансфармацыя полісемантичних субстантывау у кантактнай зоне можа быць радыкальнай (карэнная змена сэисавай структуры слова і пера-групіроука яго сэнсавых цзктрау) і частковай (иязначная перабудова асобных ЛСВ, іх дэнататыунай суаднесенасці, сацьіяльна-стратьіфікацьійнай виражанасці, канвенцыянальнай замацаванасці, функциянальна-стьілістьічнага і канататыунага змесгу, дыстрыбутыуных уласцівасцей, па-радыгматычных сувязей). У некаторых випадках змсны сэисавай структуры ажыццяуляюцца не па якой-небудзь адной лініі, а адразу па некалькіх кірунках. У вьшіку гэтага узнікаюць складаныя сінкрзтьічішя, гібрьідньїя і вібрацийньїя канструкцьіі, што спалучаюць у сабе элементы уласна моуна-га (семантычнага, фанетычнага, марфалагічнага, сінтаксічнага) і сацыяль-нага, культурнага, псіхалагічнага, ідзалагічнага, прасторавага, часавага характару.

Сярод запазычанняу у пагранічнай зоне найбольш рзльефна вылу-чаюцца літуанізмьі і паламізмьі (рзліктавьія, старажытныя і адносна поз-нія), якія у залежнасці ад ступені іх суаднесенасці з першакрьініцамі дзе-лхцца на 4 групи: задносінамі жвісалентнасці, тоеашсці (запазьічанні звичайна абмяжоувнюцца невялікімі арзапамі і практична капіруюць інша-моуную адзінку), з адносінамі пееупа&іент (ЛСВ першакрьініцьі на бела-рускамоунан глебе страчваюцца, забываюцца. а у сэнсавых структурах полісемантау фіксуюцца новыя, ранен невядомых іншамоунаму слову ЛСВ), з адносінамі перасячэнт (сэнсавыя структуры такіх полісемантау у беларускіх гаворках і мове-першакрьініцьі поунасцю не супадаюць, бо, як правіла, засвойваецца не увесь комплекс ЛСВ, а толькі яго частка, на асно-ве якой узнікаюць новыя ЛСВ, звычайна лакатыуныя, тэрытарыяльна аб-межаваныя), з адносінамі уклюишш (беларускас слова і яго літоускі ці польскі зквівалент разыходзяцца у колькасш ЛСВ). Найбольш пашира-ньімі з’яуляюцца структуры з адносінамі уключзння, калі запазычанае слова на беларускамоунай глебе развівае новыя ЛСВ і тым самым пашырае свой сзіггавьі аб’ём і семантичную парадигму. Пашырэнне сзнсавага аб’ёму абумоулена як зкстралінгвістчіїьімі, так і інтралінгвістьічньїмі прьічьшамі (частатой уживання лексічнай адзінкі, кантэкставай і мауленчан сітуацияй, аналогіям, гукавым і марфемным падабенствам слоу розных моу, іх інтуітиуішмі сувязямі і асацьіяцьіямі).

Асобны раэдзел главы “Асаблівасці сэнсавых структур у пагранічньїм рзгіене і асобных дыялектных кантынуумах” прысвечалы параунальнаму

аналізу сэнсавых структур у макраструхтуры і мікраструкгурьі. У якасці экспериментальный базы выбраны больш-менш кампактны рэпён з 20 на-селеньїмі пунктам! пагранічча, у якім прааналізаваньї 23 субстантывы. Аналіз матэрыялау, змешчаиых у параунальных табліцах, пацвердзіу тэарэ-тычнае меркаваннс аб тым, што варыятыунасць у розных каардынатах лінгвістьічнай прасторы рэпёна некангруэнтная па ступені свайго праяулення. Разнастанныя пераутваральныя працэсы, розныя відьі перано-сау, схемы сувязей ЛСВ і іх мадьіфікацьіі у розных дыялектных кантынуу-мах поунасцю не супадаюць. Звичайна складаным полисемантичным структурам макрасістзм адпавядаюць монасемічньїя і выразна акрэсленыя (біварьіянтньїя) поліссмантьічньїя адзінкі приватных дыялектных сістзм. Поунае квалітатьіуна-кпантьітатьіунае супадзенне полісемантау у макра- і мікрарзгіенах— з’ява даволі рэдкая.

Характар семантычнай варьіятьіунасці запазычанняу у многім зале-жыць ад тэрыторьп іх распаусюджання. Звичайна широкі арзал субстан-тыва стварае спрыяльныя умовы для яго сэнсавых мадафікацьш, дэната-тьіуна-сігніфікатиуїшх і канататыуных змен асобных ЛСВ, утварзшія скла-даных структур. Прычым, у цэнтры арэала сэлсавая структура слова больш устоіілівая і стабільная, у тон час як на яго пєриферьіі яна незамкнёная, больш адкритая. Для пагранічнага рзгісна у большай ступені характэрны нсвялікія арэалы, якія характарызуюцца адсутнасцю шьірокіх зон, размыта-сцю контурау, ненапоуненасцю, дыфузнасцю, дыскрэтнасцю, хуткай змен-лінасцю і рухомасцю, фіксацьшіі зиачнай колькасці вузкалакальных ЛСВ.

ЗАКЛЮНЭННЕ

Полісемія як семантичная універсалів садзеі'шічас мове у вьїканашіі ею рзпрэзснтатыунай функциі — здольнасці апасродкавана адлюстроу-ваць, замацоуваць і захоуваць вьшікі сацьіяльна-гістарьічнага вопыту і пазнавальнай дзеішасці яе носьбітау. Дзякуючы рухомасці, мабільнзсці, ад-крьітасці семантычнай сістзмьі, поліссмантьічньїя словы эканомна, матыва-вана, шматгранна і ва усім аб'ёме адлюстроуваюць бясконцую рзчаіснасиь,

У сзнсаваіі структуры полісемантау знаходзяць свае адшостраванне як агульния для большасці моу семантычныя заканамернасці і універсаль-ныя па характары праяулення семасіялагічньїя працэсы, так і нацьіяналь-ныя элементы моунаіі карціньї свету (асаблівасці светауспрымання і інтзр-прзгацьіі аб’ектыунай рзальнасці, культуриыя, матэрыяльныя і духоуныя асаблівасці носьбітау мовы), менталітот народа наогул. Нацыяпальна-культурная специфіка полісемії выяуляецца перш за усё у сэнсавым аб’бме

полісемантау, характеры дзнататиуна-сігніфікатьіунаіі сузднесенасці ЛСВ, дэскрыптьіуііз сці, ст)іатьіфікацьійиай вирьіятьіунасці, парадигматичних і Ынтагматычных сувязях ЛСВ, іх дыстрыбуцьй, асаблівасцях канататыуна-газместу.

Сэнсавыя структуры полісемантьічньїх субстантывау, для якіх категория прадметнасці з’яуляецца пайболыи выражанан, уяуляюць з сябе не механічпае, выпадковае спалучэнне ЛСВ, кампазіцьио пзуных інгрздьіен-тау, суму асацыятыуных сувязеіі, а устонліпьі і адпачасопа зменлівьі змест (каптьшуум), які выяуляецца 5? непарьіунасці яго гісторьїка-ссмантьічнага развіцця. Сувязі і адносіньї пзміж асобішмі ЛСВ абумоулени перш за усё сістзмпьш характарам лексічиага складу мови і падпарадкоувагоцца строгім правілам, укладвглоцца у межи дзеяння пэуных формул і лагічшлх схем, з’яулягоцца рзгулярньїмі і ієрархічна арганізаваньїмі (безумоуна, пріл гэтым не адмауляецца асіметрмчпасці і гетерагешіасці іх праяулення).

Апісашге структур полісемантау приз колькасць прапумараваных у зкземпліфікацмях дзфініцьш спрошчвае сапраудны з мест сэнсавых структур, бо не можа прадэманстрпваць ступені витворнасці ЛСВ, характару іх сузалежнасці, іерархічнасці і інших сэпавых паказчыкау. Графічиия ж сул\*м (а іх у дьісертаць:і 58) даючі» боліли поунае, у параунанні са слоуніка-вимі артьїкуламі, уяулепнс не толькі аб квантытатыуным складзе (семантичним каркасе) полісемантау. але і іх квалітатьіуньїх асаблівасцях: наяунасці ці адсутнасці зпідьігматьічиасці, характеры змястоуїшх сувязей (метафарычныя, меташмічимя, сіїїекдахічішя, знантмясемічньїя і іниі.), ступенях і звеннях ссмантычиых перпходау, наяунасці пэуных мікра-цэнтрау, перыферыГшым і’: цэнтральным становішчи у іх ЛСВ, што має немалаважнае значэнне для супастауляльнаґі тьшалогіі моу, параунальнага вывучэння х-ексіка-ссмантичних сісгзм, вырашэння прикладных задач. Безумоуна, вьшаристаїше такіх схем ва усіх без выключэння випадках, падвядзеїше усіх мадифікаиьш сэнсавых структур пад пэуныя трафарэты у пэунай сгупепі скажае рэальны малюнак складанага функцыянальна-семан-тычнага механізма. Спраехтаоаушы тыя ж надалі на плоскасць (у дысерта-цьіі П лінгваге!іграфічньіх карт), можна паказаць характар прасторавага размяшчэння полісемантау і іх асобиых інгрздьіснтау, зоны мінімальна^ і максімальнай полісемії, канфігурацьно мапіьімих арэалау і іх уласцівасці, кірункі ірадьіяцьіі полісемантичних структур і іх ЛСВ, асаблівасці каивер-гепциі, дьгвергенциі і псраразмеркаваїшя элементау сэнсавых структур полісемантау у прасторы (ад га «орні да гаворкі). Зшлчаіша ЛСВ не перася* каюць лінгвістнчнуїо прастору хаатычиа, без якіх-небудзь заканамернас-цен, а выяуляюць зусі»? акрэсленыя тзндзнцьіі да больш-менш кампактных

зо

групіропак — напоуненых, расшшвістьіх, дыскрэтных, суцэльных, незамк-нёных, астрауных і інш. Зразумела, што схемы і карты адлюстроуваюць сэнсапыя структуры у крыху спрошчаным выглядзе, бо у сапрауднасці се-мантычная прастора полісемантау арганізавана больш складаным споса-бам. Для адэкватнага яе апісання патрабуецца не плоскасная, а га-лаграфічная мадэль, якая змагла б вьіявіць дьінаміку лексіка-семантьічньїх працэсау, іх моуныя і мауленчыя патэнцьй, усе стадьіі фарміравання сэнса-вага аб’ёму субстантывау, а таксама функцыянальна-стылявое размерка-ваіше ЛСВ, іх канататыуныя характарьістьікі, парадыгматычныя сувязі і разнастайныя колькасныя паказчьїкі.

Механізм дзеяння сэнсавых пераутварэнняу субстантывау, іх семан-тычных мадьіфікацьііі у літаратурнай мове і народных гаворках ізамар-фічиьі, калі не улічваць большую рухомасць, дзталізаванасць, канкрэтыза-ванасць, спецьіялізаванасць дыялектных субстантывау (гэта з’яуляецца ад-люстраваннем агулыіага працэеу семантычнай дыферэнцыяцьй дыялектнай лексікі), арыентацыю іх на сферу канкрэтна-дэнататыуных намінацьій. Ад-розиенні і пэуиы полімарфізм субстантывау у літаратурнай і дыялектнай мове перш за усё назіраюцца на узроуні рзалізацьіі семантычных схем і мадэляу, якія могуць не суладаць не толькі у розных каардынатах лінгві-стычнай прасторы, але і у межах асобных дыялектных кантынуумау. Гэта абумоулена дэскрыптыунасцю асобных ЛСВ, іх сітуацьійнан і страты-фіканьїйнай варыятыунасцю, сацьіяльньші фактарамі (узросгам, полам, адукацыян, прафесіяй, відам дзейнасці носьбітау гаворак), а таксама умовами мауленчай дзейнасці індивідуума. У большасці ж выладкау ЛСВ пэуных дыялектных кантынуумау з’яуляюцца часткаіі, пэуным фрагментам цэласнага і складанага структурна-семаїпгьічнага механізма, пабудаианага на фактах дыялектнай і літаратурнай моу. Толькі дзякуючы поунаму уліку гэтых фрагментау, магчыма прасачыць эвалюцыю развіцця і фарміравання сэнсавага аб ему лексічнай адзінкі, працэсы семантычнай кампрзсіі, семан-тычных пераходау і перарагрупіроукі яе асобных кампанентау, шырышо семантычнага дыялазону.

Шматлікія тыпы полісемії (двухчленныя і мнагачлснныя, радыяль-ныя, ланцужковыя, паралельныя, дыфузныя, знешнія, уиутрапыя, не-пасрэдныя, аспасродкаваныя, рэгулярныя, нерэгуляриыя і інш.) па-розиаму праяуляюцца у межах структур з адиосінамі падабснства, сумежнасці, уключэння, контрадмкторнасці і марфемнаіі вьітвориасці. Так, тьігіовай формам выражэнш; метакіміі (прасторавай, тзмпаралміаіі, каузальиай, ат-рыбутыунан і апелятыуиай) з’яуляюцца біварьіянтньщ структуры з ха-рактэрнай для іх ЛСВ рэгулярнасцю і прадуктыуиасшо узнаулсішя, суадне-

сенасцю з самым! розным! тэматычиыкн трупам!, амаль псунай адсутнасцю канататыуных адценняу. Зыходшл i вытворны ЛСВ сшекдах1чнага тыну прадугледжвагоць суадносшы pars pro loio i, як правша, не выходзяць за межы адной i тон жа тэматычнай трупы, утвараючы структуры з нешыро-кай семантычнан парадытмай. У дысертацьп прапануюцца крытэрьй раз-межавання MeraniMii i cincKflaxi, у аснову яюх пакладзешл дэнататыупы, се-маптычны, сщтакачны i функцыянальны аспекты.

Ппашм1я часцей за усё шЫраецца у трупах з рэферэнтнай суаднесе-насцю JICB i характарызуецца полдопататыунаецго, экашгаяй у сферу дзеяння розных тэматычиых труп, адкрытасцю i незамкнёнасшо семаитыч-ных парадыгмау. У мнопх пыпадках rinepaniMi4Hbi ЛСВ з’яуляецца нормам лггаратурнай мовы, распаусюджаны у большасщ гаворак i выступае у якасш своеасабл5вага фону для ппашм1чных ЛСВ, яюя у розных каардына-тах лшгв1стычнай прасгоры актуатзуюць розныя дыферэнцыяльныя семы, пры гэтым удакладняючы i канкрэтызуючы змест rineponiMa. Энантыясем1я разглядаецца у дысертацьп як р;13»авщнасць полюемп, што спалучае у сабе элементы анташмп i амашми.

Метафара, з’яуляючыся асноуным сродкам угварэнпя, фар.м1равання i змянення лекачных значэнияу, грунтуецца на падабенстве зрокавых i слы-хавых успрыняццяу, эмацыянальна-пахалап'чных i смакавых уяуленпяу, унутраных б1ялапчных асабл!васцей, колькасных i метрычных уласшвас-цей, на падабенстве вонкавага выгляду, размяшчзння у прасторы, функцын, спосабау вытворчасш i шш. Практычпыя матэрыялы наглядна дэмапструюць i пацвярджаюць тэарэтычныя вывады аб аитрапацэитрыч-ным характары метафары, бо цэнтрам яе прыцягнення з’яуляецца чалавек i у сё, што звязана з яго жыццём i дзейнасцю (ад ф;згшых асаблшасцсй да абстрактных адносш i паняццяу). Таму наЛболып пашыраным! у /птаратур-най мове i гаворках з’яуляюцца а»им1стычныя метафары, якая у залежнасш ад пункту гледжання на асобу характарызуюцца lUbipOKiMi i разнастанным! сувязям1 з кампанештй розных тэматычиых груп: найменпям1 жывёл i итушак, прадмегау быту, сепьскагаспадарчых прылад працы, посуду, дрэу, раслш, грыбоу, абутку, траиспартных сродкау, вупражы збудаваиняу, 36poi, музычных шетрументау, прадуктау харчавашш, ежы i inin. Своеа-сабл1вым цэнтрам ашм1стычиых пераасэнсаванняу з’яуляюцца заа-марфпмы, ямя характарызуюцца ярка» нобразнасцю, канататыупай насы-чанасшо, пснсунай шраванасщо у бок адмоунан, ушжальнан харзкта-рыстык) чалавека. Мегафарычным пераасэнсаванням у гэтай трупе падиар-гаюцца заошмы, арнтгошмы, 1хтыёшмы, шеектошмы i терпетошмы, рэальныя ш уяуныя якасщ прадстаушкоу як>х прытсваюцца чалавеку.

Шкала гэтых якасцей уключае даволі вялікі спектр характеризуючих прыкмет, ніжняя мяжа якіх застаецца адарытай. Антрапамарфічньш, заанімічньїм і саматычным пераутварэнням, якія ажыццяуляювда у кірунку ад нанменняу асоб, жьшел і іх часгак на разнасгайньш прылады працы, механізми, тзхнічньїя прьістасаваїші, уласцівьі вьісокі казфіцьіепт семаитыч-наіі емістасці, пргіфесіянальная і наменклатурна-тзрміналагічная замацааа-насць ЛСВ, адсутнасць іх канататьіунаіі афарбоукі, складання у кваліта-тыуных і кваитытатыуных адносіиах семантычныя парадигмы, каИтаміна-ваш.ія і сшкрэтычныя схемы сэнсавай сузалежнасці ЛСВ.

Значная колькасць сінкрзтьічньїх структур, якія спалучаюць у сабе элементы розных дыялектных кантынуумау, разнасгаішьія камбінацьй ме-тафарычных, метанімічиьіх, сінекдахічаьіх, гішшімічньїх і інших ЛСВ (іх утварэнис часам абумоулема мнагакратмьімі актамі семантична» дэрыва-цьіі па адноіі і той жа мадалі — дваііноіі, трайной метафарызацыяй, мс-танімізацьіяй і інш.), фіксуецца у пагранічньїх рзгіенах і зонах інтзнсіуньїх і працяглых міждьіялектньїх кантактау. На кірунак сэисавага развіцця такіх структур унлываюць асаблівасці лексічньїх сістзм гаворак, наяунасць у іх кантактиых зон (бсларуска-рускай, беларуска-украіискаіі, беларуска-польскай, бетаруска-літоускаа, бсларуска-латьішскаґі), полілінгвальних рзгіснау, генетична роднасныя літаратурпия мовы, разиастайныя відьі білінгвізму, штэрферэнтныя і дивергентный працэсы, кантэкставая і мауленчая сітуацьія, гукавое і марфемнае иадабенства слоу розных »моу, іх інтуітмуньїя сузязі, аналогії і асацияциі, частата уживання ЛСВ, іх тэры-тарьшльнае распаусіоджашіе і іниіия фактори.

Характэрпаа асаблівасціо витворні,їх субстантывау з’гуляецца іх неаутаномнасць, арыситацыя на з.чїєст утваральных асиоу і на афікси, якія не толькі трансфармуюць слова у юуньш катэгарыяльным кірунку, але і праектуюць частку свасїі семаїгшкі па ЛСВ субсгаитыва. Значны уолыу на фярміраванпс езисаоы.ч структур такіх ііазоуиікау а;;азваюці. іх шрфемиыя структуры, прыналежнасцъ да пэунай словаутварал:,і!аіі мадалі (рзгулярнай ці нерегулярна», прадуктьіупаіі ці неярадуїгіьіунай), дзеяіше нарматыуиых фактарау, асаблівасці дэрывацыинай суадиссеїтсці з зиходішмі адзінкамі (іх моиассмічпасці ці полісемічнасці) і ішпьія фактарьі. Акрамя значэнияу утпаральных слоу і афіксау иытвориыя слови могут, змяшчаць щыяматыч-ныя (фразеалапчныя) прырашчэнш, якія не магоць Свайго фармальнага выражэння і не вылучаюцца шляхам сінтззу састауиых часгак лсксічнан адзінкі. У гэтым праяуляецца испауторнасць і шдьіаідуалиілсць ссмантьікі витворних субстантывау.

Многім полісемантичним субстантывам, як гэта бачна з матэрыялау даследавания, уласцівьі надзвычай вялікі семантычны патэнцыял, дзякую-чы якому моуныя адзіикі здольны адлюстроуваць аб’ектыуную рзчаіснасць ва усіх яе праяуленнях і узаемасувязях. У працы не ставілася задача падра-бязнай, дэталёвай і усеахопнан класіфікацьіі магчымых мадьіфікацьні і аса-цыятыуных сувязей ЛСВ, якія практична не маюць сваей ніжняй мяжы. Наурад ці магчыма і мзтазгодна з пункту гледжання сучашан семасія-лагічнай навукі вьіявіць адзіную і усёабдымную супадпарадкаванасць усіх элементау лексічнага складу і даць абсолютную паунату іх апісання. Уліч-ваючіл тую акалічнасць, што словы з падобнай семантыкай праходзяць ад-нолькавыя этапы семантычнага развіцця, маюць аднолькавую семасія-лагічную гісторьгю, разгледжаныя у манаграфіі полісемзнтілчньш субстан-тывы (мадзлі і схемы іх сэнсавых структур, кірункі магчымых мадьіфіка-цьіГі, разнастайныя сувязі паміж ЛСВ) можна лічьіць фрагментам лексіка-семантычнан сістзмьі мовы. Безумоуна, для наказу наїшянальнай спе-цмфікі, адметнасці лексічнага складу беларускай мовы неабходны днлей-шыя даследаванні у галіне полісемантьічнасці дзеясловау, прьімстнікау, знйменнікау і іншьіх лексіка-граматьічньїх разрадау слоу, што можа сгаць тзмай снецыяльных даследаванняу.

СП 1С Л П V Г. ЛІІС А В А11Ы X ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТЛЦЬН

1. Полісемія у беларускай мове (на матэрыяле субстантывау). — Мн.: Выд-паБДПУ, 1997, — 232 с.

Рэц.: Норкевіч А. 1.1 брьтьянцістьіх адценняу значзнні: Кніга па полісемії Ч Роднае слова. — 1997, № ,11. — С. 210 — 212.

2. Слоунік амонімау беларускай мовы. — Мн.: Выш. шк., 1991. — 256 с.

3. Особенности транспортной лекснкн белорусских народных говоров (синекдохическая модель словообразования)//Тьшалогія славянскіх моу і узаемадзеянне славянскіх літаратур. Тез. докл. конф. — Мн.: Изд-во БҐУ, 1977 —С. 268 — 270.

4. Словаутваральныя мадзлі транспартнай лексікі беларускіх гаворак // 36. Питанні беларускага і сяавянскага мовазнауства. — мн.: Навука і тэх-ніка, 1980. — С. 46 — 57.

5. Смысловая структура производных полисемантов П Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Тез. докл. конф. — Гродно: Изд-во ГГУ, 1982. —С. 130 — 132.

6.0 процессах лексической дифференциации и интеграции в современных говорах // Совещание по общим вопросам диалектологи» и истории языка. Тез. докл. конф. — М.: Изд-во АН СССР, 1982. — С. 86 — 87.

7. Слоунік беларускіх гаворак пауночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча, т. З — 5. — Мн.: Навука і тзхшка, 1982 — 1986. — С. 229 — 335, 387 — 477,545 — 563.

8. Аб семантычным вар’іраванні слова у народных гаворках II Весці АН Бе-ларусі. Сер. грамад. навук.— 1983, №2,—С. 114-121.

9. К проблеме территориального варьирования полиссмантоп (На материале белорусских говоров) // Вопросы языкознания. — 1983, №3. — С. 63 —

Ю.Семантычная структура мнагазначнага слова у дыялектнай мовс // Studia zfilologii polskiej і slowiartsklcj.— 1983,t.23.— С. 189—195.

11.Аб энантыясемй у беларускай мове// Веснік Белдзяржуніверсітзта, серия IV. — 1984, № 2. —С. 37 — 40.

12.К проблеме семантического варьирования и ареального распространения полисемантичных существительных И Структура і розвиток українскмх говорів на сучасному етапі. Тез. докл. конф. — Житомир: Изд-во АН УССР, 1983, — С. 222 — 224.

13.0 семантической структуре сложных полисемаитов // Филологические науки.— 1985, Кя 5.—С. 32 —38.

14.0 смысловой организации полисеманта в белорусско-литовском погра-ннчье // Международная конференция балтистов, Тез. докл. конф. — Вильнюс, 1985. — С. 218 — 219.

15.0 гипонимнческнх отношениях в структуре полисеманта (На материале белорусских говоров) // Вопросы языкознания. —■ 1986, Xі > 4. — С. 106 —

16.0 пространственной варнативностн смысловой структуры полисеманта в пограничном регионе // Baltistica — 19S9, № 3 (2). — С. 421 —• 433.

17.Преобразоваиия смысловой структуры многозначного слова в пограничной зоне белорусских говоров // Филологические науки. — 1989, Ма 2.

— С. 38 — 45.

18.Семантическая деривация и полисемия // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Тез. докл. конф. — Гродно: Изд-во ГГУ, 19S9.—С, 193—195.

19.Системные отношения в лесикс. Лексическое значение слова. Типы-лексических'значений // Кн. Современный русский язык. — Мн.: liuui. шк., 1990. —С. 17 —23.

20.Полисемия. Омонимы // Кн. Современный русский язык. — Мн.: Выш. шк., 1990. —С. 23 —35.

21 .Нарицательные и собственные существительные. Слоиообразонание имел существительных II Кн. Современный русский язык: Словообразование. ІМорфологня. — Ми.: Выш/ шк., 1992. — С. 40 — 42, 75 — 79.

22.Поліссмія: Анімістичная метафара И Роднае слова. — 1996, Лз 9. — С. 94

-.105,. .... ■ ... - . • ■ . ■ .- '- - .

23.Полісемія: Саматычныя пераасзисаванні// Родиае слова. — 1996, Кя 10.

— С. 63 —74.

24.Полісемія: Сінекдахічньїя пераасзисаванні// Роднае слова. — 1996, № И.

— С. 62 —71.

25.Што такое сінекдаха? Чым яна адрозніваецца ад метафары і метаніміі? Ці могуць метафарычныя пераносы страчваць сувязь з ухваральным значэннем і нераходзіць у разрад “прамих” лексічньїх адз’шак? Вызначце характар семантичних сувязен паміж значзннямі полісемаптау галат. золота. хвост. Адказы на питанні конкурсу “Беларуская ластаука’Ч камен-тары да іх // Роднае слова. — 1997, № 1. — С. 81 —S2; Кя 3. — С. 108 —

по. . , .. - ..■■■ ■; ' -

26.Семантичная структура витворних субстантывау, I // Роднае слова. — 1997, №4. — С. 82 — 90.

27.Семантичная структура витворних субстантывау, И //Роднае слова. — 1997 № 5. — С.68 — 79.

28.Метанімічния иерааюисаваині уласных іменау // Язык, слово, действительность. Тез. докл. конф. — Мн.: Изд-во БГПУ, 1997. — С. 151 — 153.

29.Семаитическая деривация и полисемия // Сб. Проблемы языка и литературы и методики их преподавания. Мат-лы научн.-практ. конф. — Мн.: Изд-во БГПУ, 1997. — С. 71 — 74.

30.Метанімія: прасторавая разнавіднисць// Роднае слова. — 1997, № 10. — С 50 — 59.

РЭЗЮМЕ

Старычопак Васіль Дзянісавіч. Полісемія у беларускай мове (на ма-тэрынле субстантывау).

Полісемія, семантыка, семасіялогія, субстантыу, дыякект, семантыч-ная структура, метафара, метанімія, сінекдаха, гіпанімія, знаитьшссмія, за-пазычанне, мадзліраванне.

Аб’ектам даследавання з’яулягоцца поліссмантьічшля субстантывы, якія разглядаюцца па лрынныпе мі;>:сістзмпай дадатковасці'— з улікам фактау асобных дыялектных кантынуумау, дыялектнан і літаратурнан моу. У шасці главах праціл апалізугоцца рлзнавіднасці метафары, мстаїиміі, сінекдахі, гіпаніміі, знантьіясе.міі, а таксама сзнсавыя структуры вытворшлх субстантывау і запазілчаннняу. Мэта даследавання — вызначыць асноуныя заканамернасці і кіоункі сзнсавага развіцця полісемантьічішх субстанты-иау, пмявіць сііецілфіку іх выявления у розных каардынатах лінгвістілчнай прасторы, Р' -їиі іх тэматычиых групах і літаратурнан мове. У працы выка-рьістоуваліея метады слоуніклвагї (дзфініцьшнаи) ідзнтьіфікацілі, кампа-неітгага аналізу, семаитычнага мадзліравлиня, а таксама разнавіднасці лінГвагеа.графічнага, апіс;ілі.нага, квантытатыунага і парауиальнага мета-да?. Навізпа даследавання закліочлецца у тым, што упершыию V беларускім мовазнаустве на матэрыяле гаворак і літаратурнаіі мовы зроблена спроба мадзлірпвапн.ч ссмантычнага фрагмента моунаіі сісгзмм, дзе сзнсавая ва-рыятыупасць субстантывау разглядаеіша у иеснай яе сувязі з экстр;.- і ін-тр.-ілінгвістілчіилмі фактарамі. Асноуныя пачауонні даследав;чіня, ат-рымагаць выкарыстанне иры далейшай распрацоуцы семасіялагічньїх кірункау развіцця у беларусісгьщм, вьірашзнні іштанняу арзальнай лінгвістьш, міждиялектнага і міжмоунага вар’іратшия. Выпады і прак-тычиыя матэрыялы знойдуш. прымяненне у лехсікаграіЬічнай практыцы (для сістоматьізацьіі дзфіиіпьш елоунікавьіх прты:;улау, вілзначзіиія і ^дакладнення ле>.січньіх значзнняу і адмежавапня іх ад амонімау, нры стварзнні новых відау тэзаурусау), а таксама пры правядзенні спецкурсау і споцсемінарау па дьіялекталогіі, семасіялогіі, лінгвагеаграфіі, семантычнай дзрьівацілі.

РЕЗЮМЕ

Стариченок Василий Денисович. Полисемия в белорусском языке (на материале суисгаитнков).

Полисемия, семантика, семасиология, субстантип, диалект, семантическая структура, метафора, метонимия, синекдоха, гипошшия, энантно-семпя, заимствование, моделирование.

Объектом исследования являются полисемантические субстантнвы, которые рассматриваются по принципу межсистемной дополнительности

— с учетом фактов отдельных диалектных континуумов, диалектного и литературного языков. В шести главах работы анализируются разновидности метафоры, метонимии, синекдохи, гипонимии, энантиосемии, а также смысловые структуры производных субстантивов и заимствований. Цель

исследования — определить основные закономерности и направления смыслового развития полисемантических субстантивов, выявить их специфику в различных координатах лингвистического пространства, различных тематических группах и литературном языке. В работе использовались методы словарной (дефиниционной) идентификации, компонентного анализа, семантического моделирования, а также разновидности лингвогеографического, описательного, квантитативного и сравнительного методов. Новизна исследования заключается в том, что впервые в белорусском языкознании на материале говоров и литературного языка осуществлена попытка моделирования семантического фрагмента языковой системы, где смысловая вариативность субстантивов рассматривается в тесной связи с экстра- и нигралнигвисзическимн факторами. Основные положения исследования получат использование при дальнейшей разработке семасиологических направлений развития в белорусистнке, решения вопросов ареальной лингвистики, междиалектного и межъязыкового варьирования. Выводы и практические материалы найдут применение в лексикографической практике (для систематизации дефиниций словарных статей, определения и уточнения лексических значений и отграничения их от омонимов, при создании новых видов тезаурусов), а также при проведении спецкурсов и спецсеминаров по диалектологии, семасиологии, лингвогеографии, семантической деривации.

Starichonok Vasiliy Denisovich. Poliscmy in the belfrusian language (on the material of substantives).

Poliscmy. semantics, semasiology, substantive, dialect, semantic structure , metaphor, metonymy, synecdoche, hyponym, enantiosemy, borrowing, making

The object of the research is polisemantic substantives which are viewed on the principle of intersystem correlation taking into consideration separate dialects continuums, dialect and literary languages. Metaphor, metonymy, synecdoche, hyponym and enantiosemy varieties as well as the meaning structures of derivative substantives and borrowings are analysed in 6 chapters of this work.The aim of the research is to determine the main regularities and the direction of the meaning development of the polisemantic substantives, to reveal its specificity in various points of the linguistic area, in different topical groups and in the literary tlieme language.

The method of a definition identification, a component analysis, the method of creating semantic models, varieties of the method of linguistic geography, descriptive, quantitative and comparative methods have been used in the research. The novelty of the research is in the attempt of creating a semantic model of the language, in which the semantic variability of substantives is viewed in close relation to extra- and intralinguistic factors. This is done for the first time in Belarusian linguistics on the basis of dialects and the literary language.Thc main points of the research will be applicable for further working out of semasiology development directions in the belarusian linguistics for solving of the areal linguistics questions, interdialect and interlinguistic variation. Conclusions and practical materials will get application in lexicography (for the systematization oi definitions of the lexical articles.for determining and making precise the lexical meanings, their separation from omonyms, in creating new types ,of thesaurus), and for conducting special courses and seminars on dialectology, semasiology, linguistic geography ' 1 rivatives.

SUMMARY

models.

СТАРЫЧОНАК Васіль Дзянісішіч

Полісемія р беларускай мове (на матэръше субстаптывау)

Аутарэферат дьісертацьіі на атрьіманне вучонай ступені доктара філалалагічньїх'навук

Падпісана у друк 23. 12. 1997. Фармат 60 х 84 '/іб. Папера друк. № 2. Афсетныдрук. Ул.-выд. арк 2,0.Тыраж 100экз. Заказ ПАЗ.

Ратапрынт БДПУ імя М. Тайка. 220809, г, Мінск, вул. Савсцкая, 18