автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Проблемы женщин в азербайджанской прессе начала XX века (1901-1917)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблемы женщин в азербайджанской прессе начала XX века (1901-1917)"

AZ0RBAYCAN MÍLLÍ ELML8R AKADEMÍYASI A.BAKIXANOV adina TARÍX ÍNSTÍTUTU

ölyazmasi hüququnda

QASIMOVA AMALYA N0BÎ QIZI

XX 9SRÍN 3VV0LL0RÍNDB AZ9RBAYCAN M3TBUATINDA QADIN PROBLEML3RÍ (1901-1917)

íxtisas: 07.00.02-VetBn tarixi Tarix elmlori namizedi alimlik derecasi almaq iiçiin teqdim olunmuç dissertasiyasinin

AVTOREFERATI

BAKI-2004

Dissertasiya Azarbaycan Milli Elmler Akademiyasi A.Bakixano^ adina Tarix institutunun «Azarbaycanin yeni tarix» jobesindo yerim yetirilmijdir.

Elmi rahbar:

Tarix elmlari doktoru, professor D.B.Seyidzad? Rasmi opponentlar:

Tarix elmlari doktoru, professor T.H.Musayev*

Tarix elmlari namizadi M.R.Orucov;

Aparici elmi miiassisa - Azarbaycan MEA Tarix Muzeyi Miidafio

9 2004 -cii il saat _da Azarbaycan

MEA A.Bakixanov adina Tarix institutu nazdinda 07.00.02-"Vatan tarixi" va 07.00.03 "Umumi tarix" ixtisaslan yzra tarix elmler: doktoru va tarix elmlari namizadi alimlik daracasi almaq ii?un disser-tasiyalar miidafiasi sahasinda ixtisasla§dirilmi§ §uranin iclasindc olacaqdir.

Unvan: 1143, Baki §ahari, H.Cavid prospekti, 31.

Dissertasiya ila Azarbaycan Milli Elmler Akademiyasi Tarix institutunun Elmi kabinetinde tani§ olmaq olar.

Avtoreferat« » /yc-Ooc^ 2004-cu ilda gondarilmi§dir.

Birla$dirilmi$ Miidafio §urasinin Jri / s~f

elmi katibi, tarix elmlari namizajUfC'///rrj/As /C.B.Bahramov.

I. DiSSERTASiYANIN ÜMUMÍ SOCtYYOSi

Mörzannn aktualhgi. Qadm problembri bütün dövrbrda va quruluçlarda mövcud olmu§, camiyyotin hayatmda çox mühúm ahamiyyat kasb etmiçdir. Sovet quruluçunun süqutundan va respubükamiz müstaqillik qazandiqdan sonra dövbt idaraetma sisteminin dayiçmasi, bir ictimai formasiyadan digarina keçid va bu dövrön çatinliklari qadinlar ûçûn da bir sira problembr yaratmiçdir ki, bu da onlarin manavi-sosial hayatinda öz izini qoyur. Respublikamizin 1995-ci il iyunun 30-da BMT-nin «Qadinlara münasibatda ayn-seçkiliyin bütün formalanmn bgv olunmasi haqqmda» konvensiyasma qoçularaq öz üzarina müvafiq öhdalikbr götürmasi, 1998-ci ilda Azarbaycanda Qadm Problembri Üzra Dövbt Komitasinin yaradilmasi, «Azarbaycan Respublikasinda dövbt Qadin siyasatinin hayata keçirilmasi haqqmda» Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin farmam1 bütün dünyada oldu^u kimi, ölkamizda da qadin problembrinin mövcudlugundan va onlan aradan qaldirmaq ûçûn gargin va hartarafli saylar göstarildiyindan xabar verir.

Matbuat mövcudlugunun bütün dövrbrinda ictimai hayatm çox müxíalif sahabrino iasir gustaran qüdratli vasitabrdsn bin oîmuçdur. О, ictimai rayin formalaçmasmda, ictimai-siyasi hadisabrin inkiçaf istiqamatbrinin mûayyanlaçmasinda ahamiyyatli rol oynayir.

Tadqiq etdiyimiz dövrda fanatik adatbr, a|ir güzaran, savadsizliq, ictimai hoyatdan tadric olunmu§ çaraitda yaçamaq, camiyyatda qadm sarbastliyina etimadsizhq üzündan qadmin sosial hayatdan kanarda qalmasi onun çaxsi hayati ûçûn bir sira çatinlikbr yaratmiçdi va matbuat bu problembri sasbndirmak, xalqa çatdirmaq, aradan qaldirmaq yolunda mühüm addimlar atmiçdir. Qadin problembri har bir dövrda eyni zamanda bütün camiyyatin problembri idi. Ona göra da mövcud olmu§ qadm problembrini todqiq etmak hamiça aktual olaraq qalacaqdir.

Mövzunun oyranilma daracasi. «XX asrin awalbrinda Azarbaycan matbuatmda qadm problembri(1901-1917)» mövzusu indiyadak aynca tadqiqat obyekti olmasa da, onun ayn-ayri cahatlarina matbuat tariximizi ôyranmiç mütaxassisbr va alimlar tarafindan diqqat yctirilmiçdir. Mövzunun araçdinlmasi zamani müxtalif «Azarbaycan tarixi» kitablanndan geni? istifada edilmiç, ölkamizda qadmin camiyyatda

' «Xalq q3zeti»,2000,7mart,№53 (23418)

va ailada yeri, aila hüququ ib bagli malumatlara, xOsusib qadiran sosial-manavi va siyasi vaziyyatini aks etdiran faktlara diqqat yetirilmiçdir.2

Dilara xamm Seyidzadanin XX asrin awallarinda Azarbaycanda ncft sanayesinin inkiçafi, milli burjuaziyamn formalaçmasi, ôlkada gedan milli-manavi oyaniç, ziyablann siyasi harakatda, dovlat idaroetma strukturlannda get-geda daha yaxindan i§tiraki, ictimai rayin formala$masinda matbuatin rolu va s. bu kitni masabbra hasr cdilmi§ ladqiqat asari dôvrûn ôyranilmasi ûçûn qiymatli manbalardan biridir va asardan tadqiqat içinda gcniç istifada olunmuçdur.3

D.Hüseynovamn XIX asrin sonu-XX asrin awallarinda Azarbaycan ziyalilarmtn ôlkanin ictimai-siyasi hayatmdaki samarali faaliyyatindan bahs edan tadqiqat asari gôstaribn dôvrû ôyranmak ûçûn qiymatli manbadir.4

C. Cavadov, E. Vahabova, S. Talibova, N. îbrahimov, N. Mammadova, X.Mammadov va b. XIX asrin sonu-XX osrda Azarbaycan messenatlannm, buijuaziyasirun va ziyalilannin xeyriyyaçilik harakatmda içtirakmi, camiyyat va taçkilatlann yaradilmasi sahasindaki faaliyyatini xarakteriza edan tadqiqat asarlarinda milli -madani intibaha naii olmaq ûçûn gôstaribn cahdlardan sôz açiltr.3

S.Mammadovun tadqiqatlannda Azarbaycan qadmlarmin tahsili, qiz maktablarinin tasisi ila ba|li XIX yuzilliyin awalbrindan 1920-ci iladak olan bôyuk bir dôvrûn manzarasi yaradilmijdir. O, hamçinin matbuatin

2 Azarbaycan tarai (uzaq keçmiçdan 1870-ci Alora qsdsr. Baki, Azarbaycan naçriyyali,1996, 869 s;

Azarbaycan tarai On qodim zamanlardan XX ssradak. Baki, Azarnajr, 1994, 687 s; Azarbaycan tarixi (1900-27 aprel 1920).7 cildda. V c.,Baki,Elm, 2001,628 s.

3 Seyidzada D.Azarbaycan XX serin awallarinda: müstaqffiiya aparan yollar.Baki,Ulduz, 1998,253 s.

4 Гусейнова Д.Азербайджанская интеллигенция в конце Х1Х-пачале XX в. Диссерт. на соискание докт. нет. наук, 1993,Баку, Институт истории AIL

" Cavadov С. XIX ssrin sonu va XX asrda Azarbaycanda xcyriyyaçilik harakatL T. c. n. alimlik daraessi almaq tîçQn taqd. cdilmiç dissert., 2000, Baki, Azarb.EA Tarix Muzeyi; Талыбова С.Культурно-просвегительская и блоготворитсльиая деятельность Азербайджанской буржуазии конце XIX в-начало XX в. Диссерт. на соискание кандисг.наук. 1994,Баку,Институт Истории Ail; Ibrahimov N.X1X asrin sonu-XX asrin awallarinda Baki çaharinin siyasi va madani hayati.l997,Baki,Ozan naçriyyati,129s; Mammadova N.«Ns§r-maarif» camiyyatinin yaranmasi va faaliyyati. T. e.n. alimlik daracasi almaq ûçûn taqd. olimmu; dissert. Avtoreferati, 2003,Baki; Вагабова Е.Вопросы народного образования £ Азербайджане па страницах «Каспий» (1893-1917), Автореферат канд. исг.паук, 2000,Баку, Mammadov X.Azarbaycanda maarifçflik va mffli harakat (XIX yOzffliyin sonu-XX yüzilliym owallari) Taris c.d. alimlik daracasi almaq OçQn taqd. ed. dissert., 1998, Baki, M.O.Rasulzadaad., Baki D6vtet Universiteti.

dovrün movcud qadm problembrini i?iqlandirmasi masabbrindan vo «I§iq» qazetinin maarif^ilik faaliyyatindan da bohs elmi$dir.6

Tadqiq etdiyimiz movzu ham da motbuat tariximizb six baghdir. Ona cora da bu qabildan oían osorbro da müraciat. edilmijdir. Bu baximdan N.Zeynalovun Azazbaycan matbuati tarixindan bohs edan asari ahamiyyatli manbabrdan biridir.7

N.Axundovun hazirladigi Azarbaycan dovrü matbuahnm biblioqrafiyasina müraciat edilmi?, oradaki sanballi cadvalbr asasmda hcsablamalar apanlmifdir.8 Bu müallifin «Molla Nasraddin» jurnahnin va onun ardicillannin faaliyyatina hasr olunmuj tadqiqatlarinda qadin movzusunun i$iqlandinlmasina da yer aynlmi?dir.9

Oziz ¡¡iarifin, F. Hüseynovun «Molla Nosroddin»in atrafinda topla§an ziyaiilann va C. Mammadquzadanin hayat va faaliyyatindan bahs edan kitablarmda dovrün ictimai-siyasi problembrina matbuaün reaksiyasi, adabi carayanlar, ideya mübarizasinin cabhalajmalari barasinda zangin malumat verilmi^, 50X qiymatli va hartarafli aragdirmalar apanlmijdir.10 Novruzovun «$arqi-Rus»un saginfi» adh kitabmda qozetin faaliyyati. ideya istiqamati. hicabin (oadra) lagvi ila bagli yazilan haqqinda malumat verilmij, maraqh mülahizabr irali sürülmü§dür.n.

Q. Mammadlinin biblioqrafik xaraktcrli «Molla Nasraddin» kitabmda qadin problembri ib bagli masabbr, müasirlarinin aks movqeyi, demokratik fikirli ziyalilarin jurnali dastaklamasi ila bagli malumatlar da aks etdirilir.12 Bu gorkamli müallifin «ímzalar» kitabmda dovrün kohna fikirli adamlarxmn va fanatik ruhanibrin taqibbri ucbatmdan oz satirik yazilanm cürbacür taxallüslar altmda darc

6 Mammadov S. Azarbaycanda qadm tsbsili va Azarbaycan taroqqiparvar qadmlannm maariffüik íaaliyyali (XIX asrin ikinci yansrtidau 1920-cj ila qadar) T.e.d. alixnlik daracasj almaq C9Ü11 taqd. cdilmi? dissert.1996.Baki.Az3ib.EA A.Bataxanov ad.Tarix institutu; Mammadov S. Aznrbaycanm maarifparvar qadinlan. Baki, Azamajr. 1960.140 s; Mammadov S. Nurlu dmürlarin dastam. Bak^Gandik, 1975, 127.s; Ganeali S. Motbuat alona inda qadmlannuzm ilk addimlan.

7 Zcynalov N. Azarbaycan mstbuati tarni. 1 c.,Baki,ADU, 1973,110 s;II cfld,Baki,ADU, 1974,105 s.

8 Axundov N. Azarbaycanda ddvri matbuat. (1832-1920) ,Biblioqrafiya. Baki,Azarbaycan SSREA, 1965,177 s.

' Axundov N. «Molla Nasraddin» jumalmm no^ri íarkLBaki.Azamsjr, 1959, 250 s; A/arbaycan satira jumallan (1906-1920-ci ilhr. Balo,Azarbaycan SSR EA,1968,356 s.

10 Oziz §orif. «Molla Nasraddi 11» neo yarandi. Baki,Azaruo§r, 1986,394 s; 9. Mirahmadovun, Mirshmodov O. Azarbaycan Molla Nasn>ddjni.Bala,Yazifi,19SO,430s IIDseynov F. «Molla Nasraddin» va molla nssraddrnfilar.Ra ki.Yazip, 1986,280 s.

11 Novruzov «§arqi-Rus»un íaginji. Baki, Yaziyi, 1988,159 s

" Mammadli Q. «Molla Nasraddin». Baki,Ganclik,1984, 520 s.

etdirmaya macbur oían mollanasraddinijilar haqqmda 90X ahamiyyatli faktlar vardir.13

C. Mammadquluzadanin hayat va yaradiciligim ahata edan 6 cildlik Qsarlarina da diqqot yetirilmi§dir.14

Qurbanovun matbuatm qadin azadligi ugrunda mübariza kompaniyasinda faal i§tirak etmi§ Azarbaycamn görkamli jurnalist va publisistlarii Hüseyn Minasazov, Rahim bay Malikov, Omar Faiq Nemanzada va b.hayat va yaradiciligma hasr etdiyi asarlar ahataliüyi va dolgunlugu ib se^ilir va fikir mübadilasi ügün asas verir.15

Bunlardan alava qadin mövzusuna müraciot etmi§ N.Vazirov, 9.R.§am?izada,0.N3zmi,M.Q.Sabir,0.Haqverdiyev,C.Cabbarli,Ü.Hacib ayov, M.S.Ordubadi, Y.V.Camanzaminli va b. hayat va yaradiciliqlanndan bahs edan müxtalif asarlar nazardan kevirilmijdir.16

Matbuatda qadin azadligi, xüsusila hicabin lagvi ila ba|li müzakiralar zamara ham mütaraqqi ziyalilar, ham da köhna adat-ananatorín qorunub saxlanmasi tarafdan oían fanatik dindarlar öz fikirlarini asaslandirmaq üfün tez-tez Qurani-Korima müraciat etmi§, müvafiq aya va surabrdan misallar gatirmi^br. Ilomin daülbrin haqiqata uygun olub-olmadigim müayyanla$dinnak ü<;ün bu müqaddas kitabm Azarbaycan va rus dilinda oían tarcümabrina diqqat yeiirilmijdir.17

Yuxanda verilmi§ yi|cam tarix§ünashq xülasasindan göründüyü kimi, mövcud dissertasiya Ü9ún se^ilmij problemin ауп-ауп taraflarina bazi asarlarda toxunulsa da, bu problem indiyadak müstaqil va xüsusi

13 МэшшасШQ. imzalar. Baki, Azaroa^r, 1977,119s.

14 Msmmsdquluzada C. Osariari 6 cüdda. 1И c.,Baki, Azarnasr, 1934,292 s.; IV c., Baki,Azama$r, 1985,276 s.Vl c.,Bakv\2íni^r, 1985,312 s.

15 Qurbanov Afilmami? xahifalar,Baki, Ganclik, 1974,111 s,; Ömrün fikir dtmyasi. Baki, Yazi9i,1991,315 s.; Omar Faiq Nemanzada. Balo, 1992,208 s. Nemanzada Ö. F. Se?2mi$ asarían .BaUYazip,1992,529 s.

15 Vszirov N. Maqalabr va fdyclonlar .Bab. Elm. 1977. 444 s Mammadov K. Nacafbay Vazirov .Bab, Azarnajr, 1995, 201 s. íjamfizada 91i Razi. Nalalarim, faganlanm.. Scplini? asarían, Baki,Elm, 1992,112 s., Hüseynov F. Oli Nazmi. Baki,GancIik, 1970,202 s. Axundov N. M.O.Sabir.Biblioqrafiya.Baki, M.F. Axundov adma Azarbaycan Respublikasi kitabxanasi, 1957,150s. Mammadov M. Sabir va matbuat. Bala, Elm, 1974, 212 s. Zamanov А. От al dostlan. Baki, Yazi9i, 1979, 371 s.Sabir M. 8. Hophopnama. Baki, Azamajr, I960, 484 s Qiyasbayli Elxan. O. Haqverdiyev va «Molla Nasroddin» H Baki. Azamajr. 1998. 105 s.Haqverdiyev Э. Sefüini? asarlsri. Felyetonlar, satirik hckayalar, maqalabr. Baki, Azarnajr, 1957, 412 s Mammadov K. 8bdürrdiim bay Haqverdiyev. Baki, Gandik, 1970. 198 s. Cabbarli C. 6sarlsñ 4 cüdda. III е., Baki, Yazip, 1984, 328 s. Sadiqov R. Cafar Cabbarii yaradiciligmm ük dövrü (1915-1922) 108 s. Hacibayov Ü. Ordan-burdan. Bakt Yazip. 1981. 205 s. Rüstamov Toíiq. Alovlarda ЬэгИуот qalam. Baki, Yazivi,1981,207 s.. Ordubadi M. S. Gsarisri 8 cfldda. I c., Baki. Azarna$T. 1964. Mammadov K. Yusif Vaur ^amanzaminli Baki,F,lm,1981,263 s; Camanzammli Y.V.So;ilmi} asarlLBaki, Gsadik, 1976,141 s.

17 Коран (rus düiuda). I. Y. Krafkovskinin tarcQmasmda. Москва. Наука. 1990. 512 s.Qurani-Karim.Z.M.Bönyadov va V.M.Msmmadaliycvin tarcüm3sind3.562 s.

todqiqatin mövzusu olmami§dir. Qadin problembri dövri najrlorin XIX asra nisbotan daha $ox §axalandiyi XX yüzilliyin awalbrinda matbuatda daha geni§ aksini tapmi§dir. Buna göra da uzun asrlar boyu mövcud olan bu problembrin. islahi ugrunda XX yüzilliyin owolinda gedan mübarizanin tarixi va Azarbaycan mstbuatinin bu sahadaki rolu ara§dinlmah va öz layiqli qiymatini almalidir. Tnqdim olunmus dissertasiya bu sahodo iraliya dogru atilmi§ addimlardan biri sayila bibr.

Todqiqatin raaqsad va vazifabri. Dissertasiyada a§agidaki konkret vazifalarin hollino cahd göstarilmi^dir:

_XX asrin awalbrinda matbuatin faaliyyat göstardiyi ictimai-siyasi vaziyyatin qisa tohlilini vermak;

_XX osrin awalbrinda fonnala§ib yeti§an Azarbaycan buijuaziyasinin ayn-ayn nümayondalarinin xalqm milli, madani, sosial problembrinin halli sahasindaki faaliyyatini ümumi ¡pkilda iijiqlandirmaq;

- Bahs oiunan dövrda Azarbaycanda qaduun camiyyatdaki mövqeyinin manavi-sosial cohatlarini ara§dirmaq;

_íctimai rayin formala§dmlmasi sahasinda matbuatin rolunu qiymatbndirmak;

-Qadirnn hüquqsuz vaziyyata dü^masinin tarixi kökbrini ara?diran matbuatin 9ixi$larina qiymat vermak;

-Dini göru$bri tahrif olunmu§ halda yaymaqla qadin azadhgim mahdudla$dirmaga falcan fanatik dindarlann dünyagörü§brinin pu?lugunu a^ib göstaran matbuat orqanlarinm faaliyyatinin tarixi ahamiyyatini qabanq §akilda göstarmak;

_Azarbaycan maarif^ilik harakatmin görkamli nümayandabrinin qadim tohsib va ictimai hayata calb etmak ugrunda mübarizasini aks etdirmak;

-Azadhga va müstaqilliya can atan qadmlann matbuatin 9ixi§lanna reaksiyasiru va onlarin siyasi va manavi hüquqlara yetmak arzularim ijiqlandirmaq;

- Ayn-ayn zümralarin cabhabra bölünarak problcmin hallina matbuat vasitasih göstardiklari tasir va aks tasira qiymat vermak.

Tadqiqatin metodoloji asasi. Tadqiqat i?inin metodoloji asasim tarixilik, sanadlilik, qadin problembrinin va onlarin matbuatda i^iqlandinlmasinm §arhinda XX yüzilliyin awalbrinda na$r oiunan qazet va jumal materiallanna istinad, alda olunmu? faktlar va materiallar asasmda ümumibsdirmabr aparmaq, onlan obyektiv tahlil edarak düzgün naticalar <;ixartmaq ta§kil cdir.

Tadqiqatin manbaçiinasliq baza si. Göründüyü kimi, araçdmlan mövzu birba§a matbuat va onun tarixi ib baglidir. О na göre da XX yüziiliyin awallarinda na§r editan qozet va jurnallar, o cümladan «Kaspi» (1901-1917-ci ilter dövrü), «§arqi-Rus» (1903-1905), «Hayat» (19051906), «trçad» (1905-1908), «Molla Nasraddin»(1906-1917-ci illar), «Füyuzat» ( 1906-1907), «Taza hayat» (1907-1908), «Takamül» (19061907), «Bakinski den» (1907), «Taraqqi» (1908-1909), «Zanbur» (19091910), «Sada» (1909-1911), «l§iq» (1911-1912), «Iqbal» (1912-1915), «Çalala» (1913-1914), «Dirüib> (1914-1916), «Tuti» (1914-1917), «Babayi-ömir» (1915-1916) va s. materiallan birinci daracali manba rolunu oynamiçdir.

Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivinda (ARDA), Siyasi Partiyalar va íctimai Harakatlar Dövlat Arxivinda (SPÍHDA), Azarbaycan Respublikasi Milli Elmlar Akademiyasi Markazi Elmi kitabxanasmda, M.F. Axundov adina Respublika kitabxanasinm nadir kitablar §öbasinda, M. Füzuli adrna Respublika Glyazmalar Institutunun fondunda saxlamlan qazct va jurnal baglamalarindan götürülan faktlar tadqiqatm apanlmasinda zanginlaçdirici qaynaqlar kimi çixiç etmLjdir. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Tarix Arxivindaki (ARDTA) Zaqafqaziya $ia ruhani idarasinin (1872-1918) 290 sayli va Zaqafqaziya sünni ruhani idarasinin (1872-1918) 291 sayli fondiannda aila-nigah masalalari ila bagli bir sira içlara, xüsusila boçanma masalalari ila bagli sanadlara diqqat yetirilmi§dir.

SPIHDA-mn fondundaki «Kavkazskiy kalendar|»lann 1901-1917-ci il buraxili§larindaki statistika cadvallarinda Canubi Qafqaz üzra tatar (azarbaycanli-A.Q.) qizlann tahsil saviyyasi ila bagli raqamlar da tadqiqat i$ina daxil edilmi§dir.

Tadqiqatin elmi yeniliyi va praktik ahamiyyati. Azarbaycanda XX yüziiliyin awallarinda mövcud qadm problemlarinin matbuatda içiqlandmlmasi mûxtalif tadqiqatçilar tarafindan öyranilmasina baxmayaraq, bu masalalar bütövlükda aynca müstaqil tadqiqatin obyekti olmami$dir. Dissertasiyanm elmi yeniliyi ilk növbada XX yüziiliyin awallarinda qadm problemlarinin tahsil, aila-nigah va sosial masalalarla daha çox bagli oldugu, problemin matbuat tarafmdan neca qaldirildigi ila alaqali çakilda qoyuluçu va elmi çakilda araçdinlmasidir. Taqdim olunan dissertasiya bu sahada ilk kompleks cahddir.

1901-ci ilda «islam dininda va islam alaminda qadin» asarini yazmaqla müsalman alaminda qadmm hüquqsuz vaziyyata dûçmasinin tarixi kôklarini araçdiran Qhmad bay Agayev taraflndan örtülülüyün islam dini ila bagli olmadiginin tarixi sübutlarla isbat edildiyi, asarin

tarixi ahamiyyati, «ír$ad» qazetinda «Bir müsalman» gizli imzasi ib mollanasraddinsibri müdafiayo qalxan §axsin mahz onun ozü olmasi, «$arqi-Rus» qazetinin redaktoru Mahammad aga §ahtaxtilinm tadqiq olunan dovrda Azarbaycan dilinda buraxilan ilk matbuat orqamnda hicabin lagvi ugrunda gedan mübarizanin oncülü oldugu va «Molla Nasraddin» jurnahnin isa onun salafi kimi masalani inqilabi saviyyaya qaldinb problemin hallina qadar vuru§dugu, matbuatin Azarbaycan qadininm ictimai-siyasi va sosial hayatdan geri qalmasirun sabablarinin Islam dini ila dcyil, kók atmi§ adatlarla ba¿ü oldugunu ictimai rayo qatiyyatla 9atdirmasi tadqiqatimizda qabariq fakilda gostarilmi?, mantiqi dalil va sübutlarla qiymatbnd irilmijdir.

Bundan awalki tadqiqatlarda 91i Razi va Calil Mammadquluzadayo aid edibn bir sira felyetonlann Ornar Faiq Nemanzadanin da «Se9Ílmi§ asarbrí»na sahnmasi va onlann asil müallifinin müayyonlajdirilmasi ü?ün üslub9ulann, mütaxassislarin müdaxibsina ehtiyac duyuldugu ila bagh fikirlar, Azarbaycanda ilk qadm matbuat orqani oían «í?iq» qazetinin na§r tarixinin, ideya istiqamatinin, maarifplik faaliyyatinin, matbuat tariximizda yeri va rolunun ahatali tadqiqi,onun na ü?ün macmua, jurnal deyil, qazet adlandirilmasmin zaruriliyina dair mülahizalar da tadqiqatm elmi yeniliyi hesab oluna bilar.

Qadm problemlarindan bahs edan onlarla moqab, felyeton, satirik §er dóvriyyaya ilk dafa mahz movcud dissertasiya vasitasila daxil edilmi§dir.

Dissertasiyada toplanmi§ faktik material va ^íxanlmi? elmi naticolar monoqrafiya va maqalabrin yazilmasinda, ali va orta ixtisas maktablari üyün yeni dovr Azarbaycan tarixi va Azarbaycan adabiyyati darslikbrinin, müxtalif ümumila§dirici asarbrda madaniyyata, matbuata dair bólmabrin hazirlanmasmda, xüsusi kurs va seminarlann ke^irilmasinda, universitetlarin jurnalistika fakültabrinda XX yüzilliyin avvalbrinda Azarbaycanda qadirun vaziyyati va matbuatin qadm problembrinin aradan qaldinlmasi ugrunda mübarizasi movzulanna hasr olunmu§ masgabbrin apanlmasinda istifada oluna bilar.

Tadqiqatm naticalorinin aprobasiyasj. Dissertasiya movzusu Azarbaycan tarixi problembri üzra Elmi §ura tarafindan bayanilmijdir.Müallif bir ne?a respublika elmi konfransmda movzu üzra müxtalif maruzabrla ?ixi§ etmijdir. Dissertasiyamn mazmunu, apanbni§ ümumila§dirmabr, <^xanlmi$ naticalar müxtalif jurnallar va elmi toplularda tadqiqatm m5vzusunu ahata edan 6 maqala va 1 monoqrafiyada óz aksini tapmi§dir.

Dissertasiya i?i Azarbaycan MEA A.Bakixanov adina Tarix Institutunun «Azarbaycanin yeni tarixb> çôbasinda iki dofo müzakira edilmiç va müdafiaya taqdim olunmuçdur.

Dissertasiyanm slrukturu. Müdafiaya taqdim olunmu§ dissertasiya giri§, 3 fasil va naticadan ibaratdir. Biblioqrafiyada tadqiqatin Dkm manbalari da öz aksini tapmrçdir. Tadqiqatm strukturu problem-xronoloji prinsip asasmda qurulmuçdur.

11. DÍSSERTASÍYANIN 9SAS MBZMUNU

«Giri§»do tadqiqat ûçûn seçilmiç môvzunun aktualligi asaslandmlir, onun içlanma daracasi sistemli çakilda saciyyalandirilir, elmi tadqiqatin asas maqsadi va baçlica vazifalari, elmi yeniliyi va elmi-praktiki ahamiyyati mûayyonta^diriUr, asarin yazilmasmda söykanilmi$ asas qaynaqlar atrafli tahlil olunur.

Tadqiqatm birinci fasli «Qadin problcmlarinin matbuatda rçiqlandinhnasima ictimai-siyasi amillari» adlamr va ûç paraqrafdan ibaratdir. «XX asrin awallarioda ictimai-siyasi vaziyyat va matbuat» adb 1-ci paraqrafda göstarilir ki, Azarbaycan matbuati XX asra rus dilinda najt olunan 7 matbu orqan ila qadam qoymu^du. Milli dilda heç bir matbuat orqani buraxilmirdi. Halbuki.l901-ci ilda Bakida rus dilinda 7, 1902-1903-cü illarda 9, 1904-cü ilda 12 matbu orqan naçr olunurdu. 1905-d ilda onlannsayi 16-ya çatmiçdi.19

1903-cû ilda Tiflisda Mahammad a|a Çahtaxtilinin redaklorlugu ila naçra ba^layan «§arqi-Rus» qazeti XX asrin baçlanèicmda türk (Azarbaycan) dilinda buraxilan ilk qazet idi. 1905-ci il aprelin 22-da O.Topçubajova «ilkin senzura çarti ila Bakida tatar (Azarbaycan-A.Q.) dilinda gündalik «Hayat» qazetinin naçrina icaza verildi. Bu qazet Azarbaycanda milli siyasi matbuatm bünövrasini qoydu.

1905-1907ci illar hadisalarinin tasiri ila §imali Azarbaycanda matbuat içixeyli canlandi.1905-ci ilin sonunda «îrçad» qazeti, 1906-ci ilin noyabr ayindan «Fuyuzat» jurnali, dekabrda «Îrçad» matbaasinda «Takamül» qazeti buraxildi. Bolçeviklarin «Davat-Qoç» qazeti, asasan maktablilar va müallimlara ünvanlanmi§ «Maktab», «Dabistan» jurnallan naçra baçladi. 1907-ci il aprelin l-da Haçim bay Vazirovun «Taza hayat» qazeti içiq üzü gördü. 1905-1907-ci illarda «Molla Nasraddin» da daxil olmaqla Azarbaycan dilinda buraxilan naçrlarin sayi 12-ya çatdi.20 Siyasi hüquq va azadhqlann geni$lanacayindan qorxuya dü§an hökumat 1907-ci ilda matbuat azadligmi mahdudla§dinnaq uçûn xüsusi tadbirlar gördü.25.

19 Axundov N. Azarbaycanda dövri matbuat (1832-1920). Biblioqrafiya, Bala, Azarbaycan SSREA, 1965,3.133-134

20 Yeas oradas 141-144

21 Vszirov H.. «Keyfîm gslsnds». Bala, §uîaTisçiiyyati,2001, s.18

Azorbaycan motbuati senzura taqiblari vo maliyya qaygilari ib üzla$irdi.«§arqi-Rus», «Ilayat», «ír^ad» qazctbri, «Molla Nosroddin» jurnali22 beb ^atinliklarb qarjila^irdilar. Senzuramn a|irligi ucbatindan qazetbrin na§ri tez-tez dayandinlir, redaktorlar va müxbirbr habs ohmurdular.23 Bununla bebl905-1907-ci illar hadisalarinin tasiri ib Azarbaycanda yaranan camiyyatlar xalqm modani, ictimai, siyasi hayatmda mühüm rol oynadi. «Na^ri-maarif»24 «Nicat», «Saadat» va s. xeyriyya camiyyatlari tasis edildi. Onlarin proqramlannda qadin maktablari a9maq va matbatm inki$añna komak etmak kimi mühüm vazifabr qeyd olunmujdu.25 Bütün gatinlikbra baxmayaraq, XX yüzilliyin awallarinda Azarbaycanda milli matbuatm inki§afi sahasinda mühüm ugwlar qazanildi.

Birinci foslin «Azarbaycan qadininin camiyyatdaki movqcyi» adlanan ikinci paraqrafmda XX yüzilliyin awallarinda Rusiya imperiyasmin digar quberniyalarina nisbatan Azarbaycanda ahalinin tahsil saviyyasinin a§agi olmasi,26 tahsilli qadinlan sayi, mo?gulluq dairasi,27 camiyyatin ajagi tabaqalarinin mai§atinin 90X agir olmasina baxmayaraq qadinlann <?ali$a bilacaklari sanaye sahalarinin azligi, fanatik adatbr ucbatindan onlann kijibrdan tacrid edilmi? §akilda gali§maga macbur olmaqlan, ucuz qüwasi kimi ayn-seykiliya maruz qalmalan diqqata gatdinlmi^dir.28

XX yüzilliyin awallarinda milli adat-ananabr qiz u§aqlannin müxtalif jaharlar va ólkabra, digar yerlardaki maktablara getmasi yolunda maneaya ^evrilmijdi. Ona gora da qizlar ibtidai tahsildan yuxari qabea bilmirdibr. Bütün bunlar Isa qizlann camiyyatdan uzaq va madani inki§afdan geri qalmalanna sabab olur, oz talelarini aila agsaqqallanmn ixtiyanna buraxirdilar. Qizm aib-nigah masablari ib atasi, qarda§i, yaxud yaxm ki§i qohumlan ma$gul olurdular. 1913-cü ilda Baki qazasmm Kürdaxani kandinda qizm qarda§i toy günü « Sani ba$qasma

22 «Íjarqi-Rus» qaz., 1904, 10 iyun, .N»69; MammadquIuzadoC.Osarbri 6 rildda.ó-ci

c.,Baki,/\zэтиsjr, 1985,s. 153; Koprli F-Se^flmi? asorbri,Baki, АмгЬаусап SSR ЕЛ ro^riyyati, 1963, s. 145; Pajayev Л. Molla Nrosraddm: dostlan va dü<;mnnbri,liaki,Ganclik, 1982, s.39

23 Vazirov H.Keyfim galanda. Bata, na5iiyyati,2001, s.21-35

24 Mamniadova N. «Najr-maarif» camiyyatinin yaranmasi va faaliyyati. Tarix e.n. adi almaq O9ÜB laqdim edilmi? dissert. Avtoreferati.Baki.,2003

25 Cavadov С. XIX csrin sonu-XX asrda Azarbaycanda xeyriyyaplik barakati-Tará e.n.alimlik daracasi almaq Opto taqd. ed. dissert. 2000,Baki,.Ázarb.EA Tarix Muzeyi

Первое всеобщая перепись населения Российской империи 1897. Санкг-Петербург.1905. C.Y111

27 Гусейнова Д. Gost.asar.s. 27-28

28 Султаном А.Спгст1>е Азербайджа11ки.Баку,Лзерб.Гос.Щлат,1970,с.16

veracayam»- deya bacisiru o qadar doymüjdü ki, galini aparmaga galanbr onuólmü§ górmü^dübr.29

Nuxada (§aki) Obdürrahim Ьэу Haqverdiyevin goncbr tarafindan tama$aya qoyulan «Dagilan tifaq» asari gostarilan günün sahari Badis kandinda qanli facia ba§ vermi§di. Zayzit kanddindan oían bir dasta qizin raziligi olmadan onu qa$inm§, ardrnca gedan dasta ib ati§ma naticasinda taraflarín harasindan bir nafar óldürülmü§dü. Kómaya gedanlar qm ala bilmayib geri qayitmi§dilar.30

XIX asrin 40-a illarinda ke^irilan islabatlar zamam Azarbaycanda mahkama i§lari da ümumrusiya qanunlan asasmda faaliyyat góstaran qubcrniya, qaza mahkamabrinin ixtiyanna ke?mi§, kabin-talaq i§bri isa jariat mahkamabrinin ixtiyannda qalmi§di3I.

£ox zaman din xadimlari tarafindan qadinlann §ariat üzra müayyan olunmu§ hüquqlari pozulur, onlar validcynbri va arlari tarafindan tazyiqbra maruz qalirdilar va s.. 1877-ci ilda Canubi Qafqaz sünni ruhani müsalman idarasina §amaxi qazasmin Orob Qadili kand sakini Стала ismayil oglu hayat yolda§i Xalisa Gülmammad qizrnrn Agda§ sahasinin Bucan kandinda ya§ayan Qurban Rasul oglu tarafindan qa^inldigj barasinda §ikayat arizasi ib müraciat etmi§di.32 Bazi hallarda qadm geri qaytarilsa da, ari ictimaiyyatin tanasindan gakinarak onu bo§ayirdi. 1876-cx ilda Yelizavetpol quberniyasinin Cavan§ir qazasimn Küncbinasi kandinin sakini Xalil OH oglu hayat yolda§i Yasamanin Babaki§i Mirasan oglu tarafindan qa^rildigina gora aralanndaki nigahi bgv etmak barasinada Canubi Qafqaz sünni müsalman ruhani idarasina müraciat etmi^di.33 Bela mahkamabrin cavabdehin 100 rubí carima edilmasi ib bitdiyi hallar da olurdu.34

Müsalman alaminda bo$anma rüsvayphq hesab olunurdu. «Iqbal» qazetinda «Müsalman qizmm facpsi» adli bir xabarda deyilirdi ki, Timurxan $ura yaxinligmdaki bir kandda 60 yajinda ki§iya ara verilan bir qiz 2-3 dafa qagaraq ata evina panah gatirmi§, valideynlari isa onu zorla ar evina qaytarmi§dilar. Sonu facia ila bitan ahvalatda qiz ncfl tokarak küsanin ortasmda ozünü yandirmi§di.35

XX asrin awalbrinda ziyahlann va matbuatm qadm azadhgi ugrunda apardigi mübarizanin tasiri altinda ictimai hayatda qadinlar da

29 «Iqbal» qaz.,1913,24 iyun,№393

30 «Taza hayat» qaz.,1907,10 dekabivNsl91

31 Azaibaytan tarái 9n qadim zamanlardan XX osradal:.BaJü,Azama$rI1994,s.587

J2 ARDTA, Г. 291,siy¿ 12,i? 213,v.2

" ARDTA, f.291,siy.63,4 1050, v.3

«ARDTA, f- 291,Siy. 120, v.2

35 «íqbal» qaz.,1913, 3 sentyabr,Jé444

gorünmoya ba§lami5di. 1908-cí il oktyabnn 26-da 14 müsalman qadin Rübaba Qasimovanin manzilinda toplajaraq «Nicat» maarif camiyyatinin qadm ^obasini a?maq barado qarar qabul etmijdibr.36

Ziyalilar qadrnlann azadhqlan ugrunda mübarizodon geri 9akilmirdilar. «Proqres» qazcti yazirdt ki, 1907-ci ildo 11 Dovbt dumasirun müsalman fraksiyasinda qadinlann hüquq barabarliyi ib bagh masala qaldinlmi§di.37 1917-ci il aprelin 15-20-do Bakida keíirilmi? Qafqaz müsalmanlarmm qurultayi Qafqazda qadrnlann vaziyyati ib bagii masoloni do müzakira etmi§di.38

1917-ci ilcb Kazanda va Moskvada kcyiribn Omumnisiya müsolman qurultayma §afiqa xamrn Ofandizada da nümayanda se^ilmijdi. Ümumiyyatb, qurulíayda 100 müsolman qadm ijtirak etmi§di.39 Qumltayda hampnin Rusiya müsalmanlarmm tarixinda ilk dofa ruhani idarasinin üzvbri arasmda kazanli Müxlisa xamrn Buubiya qazi hüququ verilmi?di.40 Bunlar müsolman qadimn qeyri-borabor mübarizodo qazandigi ilk ugurlar idi.

Birici faslin «Qadm movznsnna isiqlandiran motbuat orqanlan» adh üyüncü paraqrafinda XX asrin awallarinda gorkamli jurnalist vo publbistbrM.§ahíaxtili,C.Momm3dquluzad3,OAgayev,O.IIüseynzado,Ó F.Nemanzado,B.Razi,O.No7jni,M.O.Sabir,F.Ko9orli, M.S .Ordubadi,C. Cabbarh,N.Basir,H.Í.Qasimov,M.Rasulzada,S.Hüseyn, H.Minasazov, R.Molikov,M.Qarayev va b. matbuatda qadin azadligi ugrunda apardiqlan mübarizadan, oz fikirlarini yaymaq ü?ün kütlavi tribunalar oída edarak olduqca satin bir ¡joraitda Azarbaycan qadimmn hayati va taleyi ila bagli problemlarin halli, illar boyu kók atmij, kóhnalmi? adatlari matbuat sozü ila tanqid etmakla aradan qaldinnaq yolunda qüwalarini asirgamadiklarindan soz a9ilir. XX asrin ilk ilinda H. Z. Tagiyevin Baki qiz maktabini tasis etmasi Azarbaycan qadmlanrun mühüm problembrindan birinin- tahsil almaq imkamnin mahdudlugu ila bagli masabbrin matbuatda sasbnmasina takan verdi. «Kaspi» qazctinda bu alamatdar hadisa ila bagli goxlu sayda maqala41, Ghmad boy Agayevin «Müsalmanlar arasmda qadin tahsiü»42 sarlovhali geni? yazisi va s. darc edilmijdi. Canubi Qafqaz §eyx ül-islami Axundzadanin

36 «Torsqqi» qoz., 1908,30 oktyabr,№29

37 Sej'idzada D.Gost. sssr.s. 169

" Azorbaycan tarixi (1900-27 aprd 1920)7 cüdcb. V c,.Hab, FJm, 2001, s. 275-276

" «Касшш» qsz., 1917,4 шяу,.М> 98 *> Уепэ orada, 1917,14 шау,.N»112

Ycns orada,1901,21 avqust,.NM 83, 22,23 saityabr .VsjN?207,208, 7oktyabr.,X?218,

9oklyabr,.Vi>219

« Ycns orada, 1901,5 oktyabr ,№216

91x1$ímn mühüm ahamiyyati olmu§du. O: «Ogor bu vaxta qadar Zaqafqaziyada qizlara tahsil verilmayibsa, bunun sababi takca maktabin yoxlugu dcyil, ham da kok atmi§ adatlardir»-demakla qizlarin tahsil almasi fíkrini yaxina buraxmayan fanatik müsalman ruhanibrini oz móvqebrindon bir qadar geri fakilmaya macbur etmi§di.43

Qizlarin camiyyata qovu§malan qar§isinda manealardan biri da milli geyiinbr- hicab ortmaya macbur olmalari ib bagk idi.«§arqi-Rus» qazetinin qadin azadligi movzusundaki yazilan asasan qadimn azadligim mahdudla§diran va ictimai hayatdan tacrid edan hicaba hasr olunmu§dur. Qazetin bu cür fixijlari fanatik dindarlar tarafindan kaskin qar§ilanmi§, redaktora qar§i taqiblar olmujdu.44 Belalari redaksiyaya maktub góndararak bu movzuda yazilann darcinin dayandinlmasim talab edirdilar.45 Mahammad aga isa «Arvadlann üzü apq va ya ortülü masalasini «§arqi-Rus» yox, zindaganliq, maijat, tarix vücuda gatirmi§dir» - deya mübahisaya tarix va zaman baximmdan yana§ilmasim masbhat górürdü.46

Müsalman qadinm tahsila calb edilmasinin vacibliyi ila bagli «Hayat» qazetinin darc etdiyi oxucu maktublari mühüm ahamiyyata malikdir.47

XX asrin ilk onilliyinin ortalannda qadin azadligi mdvzusunu malbuatm ba¿ movzusuna $eviranbr arasuida satirik «Molla Nasraddin» jurnalinin rolunu xüsusi qeyd etmak lazimdir. «Qiz va nana», «Taza talirn kitabi», «Maktub» «Bir arvadm cavabi», «Cahrafi xalaya cavab» felyetonlannda jurnal qizlann yazib-oxumagmm §ariatda günah sayildigini iddia edan fanatik dindarlar satira ata§ina tutur, qadinlan qaflat yuxusundan oyanmaga yagmrdi.48

Jurnalm 1907-ci ilin may-iyun aylanndaki saylan §arq alaminda boyük bir talatüm yaratdi va qadin móvzusunu uzim müddat matbuatm gündaliyinda saxladi. Bir-birinin ardmca darc edilan «Qayirma hadislar», «Molla Cafarqulu», «Ermani va müsalman ovratlari», «Hicab masabsi va cavabimiz», «Bir ne9a günlüya» (Zovci-axar masalasi),«Qafqaz §eyx ül-islamma iki daña a?iq maktub» felyetonlannda jurnal siga, aila-nigah va fanatik dindarlann qadin azadligi qar§ismda £in saddi kimi ^akdiyi hicab- qadmlann ortülü gazmasi masalalarina toxunurdu.49

« Yena orada, 1901,7 oktyabr,№218 « «Ssrqi-Rus» qaz. 1904,31 iyul,№119 «Yeas orada, 1904, 18iyul,№106

44 Ya» orada.

« «Hayat» qse.,1905,19 iyun,№l l,28iyim№l 8,3 iyiil№ 20,2 avqust,№41,3 avqust .N"»42

4! «Molla Nasraddin» jurn., 1906,21 aprd,.M>3,12 may,№6,9 iyun,№10,13 oktyabr,№28,20

oktyabr,№29

49 Ycna orada, 1906,20 oktyabr,NL>29,1907,№28 aprd,№17,12 may,№19,19 may,№20,2

iyini,№23

Bu hamlabr oslinda §ariat qaydalarina amal edilmasinda muhum rol oynamali olan nufuzlu $axsbra unvanlanmaqla, onlan zamana, dovro uygun yeni qaydalar i?byib atalatdan uzaqla§maga ^aginrdi.

«Filosoflar», «Anam-baam», «Obvabul-cinan», «Bu nadir?»50 fclyctonlannda Calil Mammadquluzada qadm azadligina §arq atalati tribunasindan baxi§i tanqid edir va xarici olkabrda qadm harakatinin ba§ qaldirdigmdan bahs etmakla musalman qadxnlan oz hayatlanmn sahibi olmaq uzarinda du§unmaya s5vq cdirdi. £unki qar hokumatinin yerlardaki mamurlanrun xalqin iradasini qirmaq u<;un taqsiri oldu-olmadi ucqarlarda ya§ayan ahalini muxtalif bahanalarla Sibira va digar uzaq yerlaro surgun etmasi qadinlann komaksiz va maddi yoxsulluq i^arisinda qalmasma sabab olur, onlar u§aqlan ila barabar atasinin, yaxud qarda§min evina panah gatirir, ya da dolam?iq uzundan bajqasi ila aila qururdular. XIX yuzilliyin sonuncu rubOndan Oktyabr 9evrili§inadak olan dovrda Canubi Qafqaz sunni va §ia ruhani idaralarinda Sibira surgun edilmij, yaxud omurluk katorqa cazasi almi$ azarbaycanli ki§ilarin hayat yolda§larinm onlarla bo§anma arizalarina baxilmijdir.51 «Molla Nasraddin» jurnahnin dare etdiyi kaskin satirik yazilardan garginlik kefiran fanatik dindarlar jurnali va onun tarafdarlanni xalqm nozarinda islam dinini go/dan salan, onun «kokuna balla vuran»lar kimi qalama vermaya yah.'jirdilar .Qslinda isa Calil Mammadquluzada va onun qalam yolda§lan hop bir felyeton va maqalalarinda islam dinina, onun muqaddas kitabi olan Qurana qar§i 9ixmami$lar. Onlar musalman alaminda ali dini rahbarbrin i§layib hazirladiqlari qaydalan va Quran ayabrini izah edan tafsir kitablarindaki bir sira noqsanli gostari§bri, §ariatin qayda-qanunlanna mahal qoymayan saxtakar dindarlan tanqid etmak yolu ila manfiliklarin islahina <pali$irdilar. Omar Faiq yazirdi: «Ejitsinbr biza bohtan deyanbr, e?itsinlar bizi takfir edanlar, qulaq versinlar Ordubadin qirmizi saqqallan, sari beyinlari...

Biz Molla Nasraddinik. Bizim pe§amiz vah§i adatlara gulmakdir, bizim xidmatimiz ilan-qurbagaya sata§maqdir...Biz deyirik ki, ¡jariat bir muqaddas va ali abmdir va beb mahzakali i§lardan §ariatin asla xabari yoxdur».52

Fanatik dindarlann taqiblari uzundan mollanasraddingibr gizli imzalar altmda yazirdilar. Bazan eyni gizli imza altmda bir ne^a muollif <pxi§ edirdi. Masabn, N. Axundov «Hicab masalasi va cavabimiz» felyetonunu Omar Faiqa, 53 Q. Mammadli isa hamin felyetonu va «Bir

50 Yeas orada, 1907,14 aprel,№15,1908,19ma y ,JV?20,28iyiil,№30,11 avqus t>s32

51ARDTA, f. 290; f.291

52 «Molla Nasraddin» jum., 1907,25 iyun,№23

" Axundov Nazim.«Molla Nasraddin» jurnahnm najri tarixi .Bata. Azarnajr. 1959.sah.109

ne^a günlüya» (Zóvci-axar masalasi) satirasini 54 C.Mammadquluzadaya aid etmi§lar. Bu barada professor Qurbanovun da müayyan mülahizabri vardir. O, indiyadak G.Mammadquluzadaya aid edibn «Zarafat», «Ermani va müsalman ovrotbri», «Qafqaz §eyx ül-islamina iki daña aqiq maktub» felyetonlannin müallifinin ómar Faiq oldugunu iddia edir.55 Ümumiyyatla, «Molla Nasraddin» jurnalinda darc olunmu? «Fatma xala» hekayasi, «Qayirma hadislar», «Baki daryasi», «Qorxuram», «Bakirun alaci» sarldvhali fclyetonlar ayn-ayn tartib9ibr tarafindan ham C. Mammadquluzadanin,56 ham da Ó. F.Nemanzadanin57 se^ilmif asarlarina daxil edilmi§dir. Bu ikili variant siravi oxucunu 9a§dinr. Professor Qurbanov da «Molla Nasraddin» jurnalmin yeni alifba ib (1992-ci ilcb sohbat kiril qrafikasindan gedirdi - A. Q.) Vapmdan sonra «an etibarli münsif oxuculann ozü olacaqdir» -yazmaqla qoti qarar vermir.58

«Molla Nasraddinwda qadin mdvzusunu i§iqlandiranlar sirasinda Oli Razinin yaradiciligi xüsusi yer tutur. Satirik matbuatda gizli imzalar altinda darc olunmu§ felyetonlarla bagh daha bir dola§iqliq «Cahra^i xala» va «Xanpari baci» imzalan ib verilmi§ satirik yazilarla baglidir. Gli Razi §am5izadanin publisistik maqablarini va satirik §erbrini toplayib «Nalalarim, faganlarun» adli kitab halinda ?ap etdiran va hayat va yaradiciligi haqqmda geni§ biblioqrafik malumat verán filologiya elmlari doktoru íslam Agayev 1906-1907-ci illarda jurnalda darc olunmu? «Bir arvadin cavabi», «Xanpari baciya cavab», «Cahro^i xala», «Conab Molla ami» fclyetonlarxni Oli Raziya aid edarak onun se^ilmi? asarabrina,59 filologiya elmlari doktoru, professor Qurbanov isa eyni felyetonlan Ó. F. Nemanzadanin se^ilmi^ asarbrina60 daxil etmi§dir. llar iki kitab 1992-ci ilda qapdan 9ixmi§dir. Bumasalabr 5z yeni tadqiqat^ilarmi gozlayir.

Jurnalda M. O. Sabirin qadm móvzusunda 7 §eri darc olunmu§dur.61 «Molla Nasraddin» jurnalmin ba§ladi¿i qadm azadhgi u^runda mubariza kampaniyasi dovründa Ha$im bay Vazirov «Taza hayat»m sahifalarini jurnalm va onun qaldirdigi masablarin aleyhina s5z demak istayanlarin üzüna geni§ a9mi§di. Qazet 1907-ci ilda ózünün 36 -74-cü

54 Manamadli Qulam. «Molla N3ST3ddin».BibKoqrafiya,Baki,G3ndík, 1984,s. 118

55 Nemanzads Ómar Faiq. Sefümif asarían. Bakí,Yazifi, 1992,s.30

56 MammsdquluzadaCaJil. Osarían. 6 cüdda, IV c., Baki, Azarna5r,1984,.,s.285, III c.,Baki,

Az3m35r,1984 s.138,163,171,173

" Nemanzada Ómar Faiq. Se^mij asarbriBaki.Yazifi,1992,8.293,301,315,319,321

5S Yens orada,s,30

" §ani9izad3 Oli Razi.Nabbnm,faganlanm, Seplmij »arlan,Baki, Elm,1992, s.83,86,89 40 Nemanzada Ómsr Faiq. Sc$ilmi$ asarlariBakí, Yazi9i,1992, s.296,298,319

61 N.Axundov.M.O.Sabir.BiblioqraIiya.Baki, M.F. A\undov adma Azarbaycan Respublikasi kitabxanasi, 1957,150s. Sabir M. 9. Hophopnama. Bala, Azara o^r, I960,484 s.

saylannda «Molla Nasraddin»a qarçi 20-dan çox cavab maktubu dare etmiçdi. «Taza h ay at» qazetindaki mübahisolardan iki il sonra «Sada» qazetini naçr edarkan Ilaçim bayin, özünün yazdigi kimi, «1907-ci ilda Qafqaz matbuatinda müzakiraya qoyulan va naticasiz qalan» hicabla bagli masalani yenidan gûndama gatirmasi62 va mübahisaya dövrün sözü otan, sayihb- scçilan dini rahbarlardan bin Hüseyn Gfandi Qayibovim: «qadinin ûzûnûn va allarinin görünmasi iznlidir»- fikri ila yekun vurulmasi63 hör bir masalada öz s5zü oían H. Vozirovun hicab barasinda fikiriarinda bir yenilik yarandigmi sübut edan maqamlardan biridir.

«Taraqqi» qazeti ictimai rayi qadinlann öz problemlarini taçkilatlar vasitasi ila birlaçarak hall eda bilocaklarinin vacibliyina yönaldirdi. Bu sahada Osmanli qadinlannm faaliyyatindan nümuna götürmayi maslahat göran qazet bela camiyyatlarin proqramlaruu da darc etmakla azarbaycanli qadinlan bu sahada içlar görmaya istiqamatlandirirdi.64

«íqbal» qazetinda qadm azadhgi mövzusunda haci Ibrahim Qasimov,Nemat Basir,AgababaYusifzada,Mahammadali Xalfazada,01i Sattar,Mammadamin Rasulzada,Mir Badraddin Seyidzada,Seyid Hüseyn Sadiq,Ohmad bay Atamalibayov, Xeyriyya xamm Müeabilli va digar müalliflar çixiç ctmiçlar.

«Dirilik» maemuasinda «Maçhur islam xanimlari», «íslam alaminda arvadlan> ba§hqlan altinda maqalalar darc olunurdu. Çafiqa xanim Ofandizada «Dirilik va varltq qadinlar iladir», «Qadmlarda dirilik va nöqsanab>,65 Hüseyn Tobt «Qadin masalasi- feminizm», «Qadm alami» adli yazilannda66 qadin problemlarini ijiqlandinr, çixiç yollan göstarirmaya say edirdilar. Artiq qadmlar da matbuat orqanlarma maktublar yazir, müzakirabrda içtirak edirdilar. Matbuatda sufrajistlar va feministbr harakatmdan bahs edan yazilar verilirdi.67

«Matbuatda qadin problcmbrinin qoyuluçu va halli yollannm axtarilmasD> adlanan ikinci fasil 4 paraqrafdan ibaratdir. Ikinci faslin «Maarif masafolari» adli 1-ci paraqrafmda Azarbaycanda qadm tahsilinin vaziyyatina nazar sahnir, matbuatm bu mövzuda açdigi ictimai müzakirabr diqqata çatdmhr. Qafqaz tohsil dairasinin 1900-1903-cü illari

« «Ssda» qsz.,1910,9 sentyabr,>«175

63 «Soda» qaz., 1911,12 yauvar,M>10,13 lanvar,№l 1,14 yauvar,j\äl2,16 yanvar,.M>13

M «Taraqqi» qœ., 1908,1 lscntyabr,.Va19;l9scntyabr.V"56;ÍOoíítyabr,№89,112 noyabr,№ 100, 1909,16 mart,№55

65 «Dirilik» moc., 1914,16 oktyabr,№3,16 dekabr,JYs7

66 Yeno orada, 1915,1 fevral,.Nsl0,1916,23 dekabr, Ш

CT«iqbal»qaz.,1913,22 oktyabr,№486;«Dirilib>moc., 1915,1 fevial,№ 10;«Баютскив день» q?z., 1907,22 iyul,№36

ahata edan hesabatlanndan malum olur ki, butiin Qafqaz arazisinda iki mina yaxm mollaxana va mascid maktabi movcud idi.68

Xalq Tahsil Nazirliyinin 1901-ci ilda Canubi Qafqaz tahsil miiassisalarindaki §agirdlarin sayx haqqindaki hesabatinda gostarilirdi ki, «Miiqaddas Aleksandr» tajkilatirun Baki §5basinin tahsil miiassisalarinda oxuyan 744 qizdan cami 2-si, «Miiqaddas Nina» ta§kilatinm Baki §obasinin maktablarinda oxuyan 428 qtzdan 4-u, Yclizavetpolda isa 213 qizdan cami 1-i azarbaycanli idi.69 1899-cu ilda Canubi Qafqazdaki qadin gimnaziya va progimnaziyalannda 29,70 1900-cu ilda 32,71 1901-ci ilda 39 1902-ci ilda 48 73 tatar (azarbaycanli -A.Q.) qiz tahsil alirdi.

Artiq XX yuzilliyin birinci onilliyinin sonuna yaxm bu raqamlar xeyli уШкэЪгэк 1908-1909-cu tadris ilinin yekunlanna gora gimnaziya va progimnaziyalar iizra birlikda 81-a 5atmi§di.74 1910-cu ilda «Miiqaddas Nina» xeyriyya camiyyatinin Baki gimnaziyasmda 14, Yelizavctpol gimnaziyasmda 3 azarbaycanli qiz oxuyurdu. Progimnaziyalarda gostaricilar daha urakafan saviyyaya qalxmi^di. Bakidaki bu cur tadris muassisasina 247, §amaxida 70, §u§ada 123 qiz calb olunmu§du. Butovlukda Canubi Qafqaz iizra bu raqam 583-a gatirdi.75

«Kaspi» Azarbaycanda qadin tahsilinin acmacaqli vaziyyatda olmasmin sababini dini gorii§iarla baglayanlara cavab olaraq yazirdi ki, agar miisalman qadm hazirda huquqsuz va fixilmaz vaziyyatdadirsa, buna Mahammadin dini yox, miisalman xalqlannin ya§adigi tarixi sosial-maijat miinasibatlari, islami oz §axsi maraqlan xatirina tahrif edan despot §arq hokmarlan va miixtalif hokmran qiivvalar, о ciimladan har $eya qadir miisalman ruhaniliyi taqsirkardir.Hazirki vaziyyatdan onlar yalmz maktablar vasitasila qurtula bilarlar».76

ehmad bay Agayev Tagiyevin qiz maktabinin tasisini miisalman alamina a?ilmi§ ilk «sivilizasiya aynasi» kimi qiymatlandirirdi.77

Matbuatda bu maktabin ayili^i ila bagli dare olunan yazilann boyiik ahamiyyati var idi. Qizlar arasmda tahsila meyl artmi§, tahsilin

68 Manmadov S. Azarbaycanda qadm tahsfli va Azarbaycan toraqqiporvar qadmlarmin maarifplik fsaliyyati (XIX serin ikinci yansmdan 1920-ci ila qadai), Tarix c.d. alimlik daiacasi aimaq Bfim taqdim ed. dissert., 1996, Bab, Azsrb. EA A. Bakrxanorv adma Tarix Institutu.s.139

"Кавказский календарь,Тифлис,1902 Ш отд.,с.84-85

"> Yen3orada,1900(j,ni отд, c.84-84

" Yensoxada,, 1902, 111 овд,с.65

n Yensorada, 1903, 111 огд, c.59

73 Yensorada, 1903, 111 отд.,c.79

"Yens orada,1910,IV отд., c.592-593

75 Yens orada,1911,1Уотд.,с. 314-315

16 «Каспий« qsz., 1901,22 sentyabrt№207

" Yeaa orada, 1901,5 oktyabr,№216

ehtiyaclanna yonalmij xeyriyyafilik tadbirbri geni§lanmi§di.l907-ci il yanvann 20-da Qazax qazasinm Salahli kandinda hakim Mammodrza aga Vakilovun ta§abbüsü ib ilk kand qiz maktabi a^ilmi^di va maktabin xarcini Mehdi aga Vakilov oz üzarina gotürmü$dü.78 Qadinlar «Kaspi»ya maktub yazaraq Yelizavetpolda müsalman qizlar ü?ün faaliyyat góstaran 3 ibtidai maktabin har birinda 50 nafar oxumasma baxmayaraq, Azarbaycan türkcasinda dars dcyan müallimin olmadigmdan gilcybnir, dogma dilda tahsil almaq ügün §arait yaradilmasmi xahi§ edirdilar.79

Matbuatin 9ixi§lannin va maariftpilik harakatmm tasiri ib artiq dovrün mütaraqqi ruhlu ruhani rahbarlari islam dinina asaslanaraq tahsilin har bir müsalman, har bir millat va olka ü?ün vacibliyini vurgulayirdilar.80 Lakin hala «bütün millat va Lslampligimizi rüsvayyiliq daracasina gatiran sababbrdan birincisi qadinlanmizm oxumamagidir,- demaya mocburuz, arvadlar tarbiyali olsa, balalar da tarbiyali olub millato, dina xidmat edarlan)81 - deya qadinlann yalniz ailaya garak oían saviyyada savadlanmasi tarafdan olanlar da az deyildi. Matbuatda tahsilin nainki takca oglan u§aqlanna garak oldugunu, hatta oglanlardan da daha gox qiz u§aqlarmm oxumasirun vacibliyini sübut etmaya ^alijan yazilar darc edilirdi. Oglanlarla qizlarin birlikda, yoxsa aynhqda tahsil almasi müzakira móvzusuna fevrilirdi.82

«Taraqqi» qazeti valideynlarin 6z qiz óvladlanna qar§i marhamatsiz davrandiqlanm, onlann hissiz, §afqatsiz buraxildiqlarim va belalikla falakata sürükbdikbrini diqqata patdinrdi.83

«íqbal» qazeti qadm tahsilinin saviyyasinin yüksaldiyini qeyd etmakla yana?i, górülan i$brin hala kifayat olmadigini, bu sahada saylari davam etdirmayin vacibliyi masalasini qaldinrdi.84

Matbuatda hala XIX asrin sonunda Ufa, Qazan va s. $aharlarindo a^ilmi? qiz maktablarinin Rindan, zemstvo idaralari tarafindan tasls olunmu$ qiz maktabbrinda mollalann hayat yolda$larinm apardiqlan darslarin qüsurlanndan, müsalman qiz maktabbrinda rus millatindan oían müallimlar dars dediyina gora, müsalmanlann oraya u§aq vermadiklarindan bahs edan maqalabr darc edilirdi.85

"Yens orada, 907,28 yanvar,№23

" Yeos orada, 1907,24 yauvar,jY»19

«® Azsrbaycan tarái (1900-27 aprd 1920)7

81 «§srqi-Rus» qaz., 1904,4 iyun, N° 65

82 «Tazs hayat» qaz., 1907,7 i>Tra,JVs48

a «Tsraqqi» qaz,, 1908,10 noyabr,№ 98

M «lqbab> qaz.,1913,17may,№361

85 Yeiw orada, 1913,25iyiil,.Vs420

.. V c, Bala, Elm, 2001, s.193-194

«Iqbal» qazetinin verdiyi malumatlara gora XX asrin ilk onilliyinin sonunda §amaxida afilan toza fisullu qiz maktabinda dars deyan Govhar xanim §ovqiyya müxtalif satinliklarla qar§ila§irdi. Fanatik adamlar tez-tez §ikayatlar edir, maktabin sababsiz baglanmasina nail olurdular.86

Qizlann talim-tarbiyasina manealar toradilmasi ila bagb masalalar «Molla Nasraddin» jurnalimn da asas tanqid hadaflarindan biri idi. Jurnalda «Qizdirmali» imzasi ila vcrílmij «Milli zamana libaslanmiz» adli yazida agar qiz maktaba gedarsa onun ara getmak vaxtinin ótacayindan ehtiyat edan avam valideynlar satira atajina tutulurdu.87 Jurnal oxuculari vaziyyatdan ?ixi§ yolunu birlikda tapmaga, harakata galmaya 9a|inrdi:«Bunlann hamisinm tak birca garasi var: bunun garasi balaca qizlanmiza tarbiya vermakdir va oxutmaqdir».88 Qadin azadhgina nail olmaq ü?ün tahsil probleminin hallini mühüm vasita hesab edanlar ümidlarini boyümakda oían gane nasla baglayirdilar.88

íkinci faslin «Aila va nigah raasalalari» adli 2-ci paraqrañnda gostarilir ki, matbuatda aila-nigah problemlari ila bagli yazilar asasan azya§h qizlann ara verilmasi, siga, bo§anma zamani qadinlann §ariat üzra müayyan edilmi§ hüquqlarinin rü§vatxor mollalar va tahrif olunmu*. §akilda dini gorü§lar yayanlar tarañndan pozulmasi, valideynlarin qizlar ügün ba§liq pulu talab etmasi, ara venían qizm rayinin nazara ahnmamasi, qadinlar arasinda dini xurafatm tonqidi va s. ahata edirdi. Taraqqiparvar matbuat qadinlann hayal va güzaranim ?atinla§diran qanunlan yum§altmaga gagirirdilar. Ó.F.Nemanzada, N.Vazirov, F.Kó^orli, C.Mammadquluzada, H.§irvanski, H.i.Qasimov va b. ictimaiyyatin, ziyahlann, xalqm ba§inda duranlann nazar-diqqatini Azarbaycanda aila- nigah masalalari ila ba£li qanunlarimn vaziyyatina va bu sahadaki problemlarin halli yollannin birlikda tapilmasiran zaruri olduguna yonaldir, ictimai raya tasirin bütün vasitalarindan istifada edirdilar.89

3-cü faslin «Sosial problanlar» adli 3-cü paraqrañnda qeyd edilir ki, XX yüzilliyin ilk illarinda matbuatda qadinlann sosial problemlari ila bagli yazilara az yer verilmasi tabii idi. Cünki bu dovrda §imali Azarbaycan camiyyatinda qadmlar sosial cahatdan passiv va hüquqsuz zümralardan biri olaraq qalmaqda idi. Ona gora da matbuat ictimai

M Yens orada, 1913,2 dekabr,№518 57 «Molla Nssraddin» juro., 1909,6 dektbr,№49 "Yena orada, 1907,19 rnay ,№20 «! Yena orada, 1907,29 iyul,№28

«» «§arqi-Rus» qaz., 1904,29 iyun,№88,3 ¡yul,№91 «Hayat» qaz.,1905,24 iyul,№36; «Taraqqi» qaz.„lS09,26 mart,№63; «Mofla nasraddin» jum.,1906, 15 dekabr, № 37,

1907,12avqust,№30; 1910,10 yanvar,№2;ll iyul,№27;«EaKHiicKHH hcbi» qaz.,1907,22

iyul,>636; «íqbal» qaz.,1913,24 iyun,№393

jüuru qadinlann bu tipli sosial problemlarina calb edir, onlar Ü9Ü11 i? yerlari afilmasi masalasini qaldinr, qadin faaliyyatsizliyinin sabablari i^arisinda ortülülüyün mühüm yer tutdugunu razara fatdinr, Türkiyanin timsahnda qadinlann ^alija bilacayi sahalari sadalayirdi.90 «Babayi-Omir» jurnah qadinlan i§la tamin etmak ü?ün daralmasai (ijadüzaltma stolu-A.Q.) aftnaga s5z verib amal etmadiyina gora «Safa» camiyyatini tanqid edirdi. Jurnal amak haqqi saviyyasinin a§agi olmasi va tez-tez ba§ verán istehsalat qazalan üzündan ki§ilarin alil, hatta bazan halak olmalanm sabab gostararak qadinlann Ljlamasinin vacibliyini vurgulayirdi.91 ÍJafiqa xanim Ofandizada qadmlar ü?ün 15 yerlari a?ilmasinin zaruriliyi problemini qldirirdi.92 «íqbal» qazeti da: «Qadtnlara akmak (?ornk -A.Q.) yerina «akmak qazanacaq bir sanat verilmalidir»-deya yazirdi.93 Qadinlann sosial problemlari ila bagli yazilar matbuatda XX yüzilliyin ikinci onilliyinda daha intensiv saslanmijdir.

3-cü faslin «Ilicab atrañnda muzakiralar» adlanan ügüncii paraqrafmda vurgulanir ki, matbuat Azarbaycanda móvcud oían qadin problemlarinin halli yolunda hicabi asas manealardan biri hesab etmi$dir.M.§ahtaxtili, O.Agayev, C.Mammadquluzada, Ó.F.Nemanzada, Nemat Basir, M.O.Rasulzada, Seyid Ilüseyn sübut etmaya $ah§irdilar ki, müsalman qadmin ortünmasi kohnalmúj adatlarla baglidir va hicab qadinin camiyyotin azad üzvü kimi inkijafina mane olur. Qhmad bay Agayev müsalmanlann manavi, maddi va siyasi yüksali§i üíün ikí mühüm problemin hallini zaruri sayirdi: qadin masalasi va alifba islahati. O, yazirdi: «Takrar edirik: na Quran, na §ariat ozlüyünda taraqqinin aleyhina deyil; Yalniz onun da§iyicilan jeyxlar va ülamalar oz manfaatlari namina onlara sivilizasiya ila ban§mazliq xüsusiyyati vermaya 9ali§irlar».94 Hicabin tarafdarlan isa hesab edirdilar ki,müsalman qadm savadli ovladlar yeti$dirmak üyün tahsil almahdir, lakin hicabi tark etmamalidir. (^ünki bu ortük qadmi xarici alamin yad tasirlarindan qoruyur.95

M.§ahtaxtili amin oldugunu bildirirdi ki, gec-tez müsalmanlar qadinlann üzü a?iq gazmalarina adat cdacaklar, «ñeca ki, atalann etirazina ragman biz (ki§ilar -A.Q.) rus libasma 5yrandik. Indi biz hamimiz yaqin etmijik ki, i§a he<? daxli yoxdur va bir müsalman surtuk geymakla dinindan fixmaz».96

*> «Tsreqqi» qaz.,1908,11 sentybr, №49,1909,16 mart,.V»55

" «Babayj-Omir» jum.,1915,15 iyul,№i3

92 «Dirüit» тэс., 1914,16dekabr,Xo7

93 «Iqbal» qaz.,1913,5 saityabr,.NVt46

94 Агаев Ахмед бек. Женщина по исламу и в ислам. Жури. «Кавказский вссгаик.» 1901. №3. с. 108

95«Saiqi-Rus» qsz., 1904,11 avqust,№130,«Taz3hoyat»q3z..l907,3 ¡yun,№45,ll iyulA°72

Yetia oiada, 1904,18 jyul,№106

Cali! Mammadquluzada da qamlann üzü a?iq gazmalarinin dina zidd olmachgmi iddia edirdi. «Ermani va müsalman ovratlari» felyetonunda Quranxn 24-cü «an-Nur» surasinin 31-ci ayasi va 33-cü «al-Ozhab» surasinin 59-cu ayasi misal gatiríbrak arabcadan tarcümasi verilirdi: «...ya Mahammad, arvadlara de ki, gózlarini yumsunlar, ovrateynlarini ( badanin sinadan dizadak oían hissasi-A.Q.) gizlatsinlar. Zinatlarini a§kar etmasinlar, ayiqda oían zinatlarindan savayi.

... arvadlar sarqatlarmi boyunlanna salstnlar; yani boyunlarini va sinalarini órtsünlar.

... ey peygambar, oz arvadlanna, qizlanna va móminlarin arvadlanna de ki, üst órtülari ila badanlarini órtsünlar va bu vasita ib kanizlardan ayrilib, hürr olduqlanni bildirsinlar, ta ki, onlari kaniz zann edib sata§masinlar».97

Calil Mammadquluzada yazirdi ki, birinci ayanin an sahih manasi budur ki, namahram mahallara, namahram hallara baxmayin, 5vrateynlarinizi (arabcasina diqqat ediniz) ortün, tabii zinatbrinizi - yani badaninizin zinat taki oían i parí mahalbrini a$kar etmavin. al-üz kimi zahir zinatbrinizi askar edin.( kursiv bizimdir-A.O.)

Hicab masolasi ib bagli matbuatda gedan mübahisalar «Sada» qazetinda 1910-cu ilda yenidan diqqat markazina «pkildi. Qazetda «Tarcüman» qazetinin gündama gatirdiyi «Hicab masalasi» atrafinda müzakira a^ildi. Canubi Qafqaz müftisi Hüscyn Ofandi Qayibovun «Sada» qazetindaki 91x151 daha 90X maraq dogurur. O, «Tarcüman» qazetinin 1910-cu il 28-ci sayindaki «Alami-nisvan» adh ba§ maqabya münasibatini bildirir va «qadinlann üzlarinin a?iq olmasinm caiz»i masalasina dair Qurani-§arifdan bir ne?a misal ^akdikdan sonra yazirdi: «Kandi tarafimdan daxi alava ediram ki, ...nisvamn (qadinin-A.Q.) allari, üzü, ayaqlan a^iq olmalan caizdir...va bunlann xilafina olanlar... zaif va daraceyi etibardan bilmarra saqqatlardin>

1913-cü ilda «íqbal» qazeti ib «§alab» macmuasi arasinda qadm ortülülüyüna dair mübahisalar ba§landi. «Raíala»: «íslamiyyat va tasattür (ortük -A.Q.) manieyi tahsil deyildir(íslamfihq va 5rtük tahsila mane olmur-A.Q.)» fikrini sübüt etmaya (ali§irdi.

1917-ci ilda Behbud bay §ahtaxtinski «Kaspi» qazetinda yazirdi: «Takabolunmaz faktlarla sübut olundu ki,müsalman qadmm ozünamaxsus §akilda «madaniyyoti»-otraf alamdan tacrid olunmasi $ariatin hokmü yox, uzaq ke^mi^dan biza miras qalan biabir?i adatlarb baglidir. Lakin müsalman qadinlann hala hamisi ^adrara tark etmami§br.

57 «Molla Nssreddin» jurn., 1907,19 may,№20

98 «Sada» qaz., 1910,№175

Cox vaxt adat qanundan güclü olur. Bunu birdan-bira yox, tadrican aradan qaldirmaq lazimdir».99

«i§iq» Azarbaycanda Uk qadin raatbuat orqam klmi» adlandinlmi? 3-cü faslin «Qazetin na§ra ba§!amasi» adh 1-ci paraqrafmda göstarilir ki, «í§i|»m ilk sayj 1911-ci il yanvann 22-cb qapáan pxmi$, na$л 1912-ci ilda da davam etmijdir. Matbuat tarixina dair tadqiqat asarlarinda «I§ig»m 1912-ci ilda da 34 nömrasinin buraxildigi barada malumat verildiyina baxmayaraq,100 onun hamin ildaki tarn komplektina yuxanda adían ^akilan arxiv va kitabxanalarda rast galinmami$dir. Ona göra da qazetin faaliyyatinin ikinci ili haqqmda atrafli fikir yürütmak mümkün olmamijdir. Qazetin 1911-ci il saylan Il.Vazirovun «Sada» matbaasinda,1912-ci ildaki saylan Baki polis idarasinin matbaasinda ?ap edilmi§dir. Qazet ki?ik formatda, 8, 90X az hallarda isa 12 sahifa hacminda buraxilirdi. Materiallanmn bir hissasi, xüsusila sonuncu sahifa rus dilinda verilirdi.Onun a^agidaki bölmalari var idi: Talimi-nisvan(Qadinlann talimi); Vazayefe-beytiyya-Maijat masalalari; Hüquqi-müslöma (Mösalman qadinin hüququ) va ya Bacilanma bir ne<p söz; Tababata dair; Odabiyyat; Evdarhq; Xabarbr; Elanlar.

Qazet öz maramim bela izah edirdi: «Bizim arzu etdiyimiz hüquqi-nisvan odur ki, arvadlar §oriati-müqaddasimiza müvafiq öz xilqati-insaniyyasinda oían haya va adabi, aql va farasati pu? etmayib elm va tarbiyadan bilmarra bibáhra va mahrum qalmasmlar».101

Dogrudur, indiyadak «í$iq» haqqmda ayrica tadqiqat i§i yazdmami§dir. Amma, elmi nafrbrda onu gah qazet, gah jurnal, gah da macmua adlandirmi§lar. Qazetin birinci sahifasinda ba§hgin altmda: «Indilikda haftada bir dafa, §anba günlari na§r olunacaq tarbiyeyi-atfala, adabiyyata, tababat va evdarliga dair xammlar qazetasidir», onun altmda isa rusca: «Еженедельная газета» sözlari yazilmi^dir. Oslinda jurnal va yaxud macmua asas matnbrin verildiyi sahifabrdan alava öz qabiginm olmasi va onun na§rin xüsusiyyatina uygun texniki tartibati ib farqlanir. «í§iq» isa qazet kimi tartib olunmu$dur. Ona göra da onu Azarbaycan matbuati tarixinda ilk qadm matbuat orqani va haftalik qazet kimi adlandirmaq daha dözgün olardi.

Qazetin redaktoru Xadica Oladdin qra Qlibayova, na§iri Mustafa bay Mirza Cabbarbay oglu Olibayov idi. «í§iq» qazeti atrafinda müallim, hakim, §air qadmlar topla^mijdi. Pedaqoq Nabat Narimanova, Omina xanim Batrijina, Qiyqiraqli Hayat xanim, Halima xatun Axundova,

95 «Каспий» qaz., 1917,27 may,№ 115

100 Axiradov N. Azarbaycanda dövri matbuat (1832-1920), Biblioqrafiya, Baki, Azarbaycan SSR EA,1965,s.47

«l?iq» qaz., 1911,5 fcvral,№3

Xuraman Rahimbayzada, Asya Axundova, Maral Nsbizada va b. qazeta tez-tez maqalalar, §erbr góndarir, qadinlann acinacaqh hayatindan soz aijirdilar. Qazetda axund, molla va qazdar da 91x15 etmi§lar.

3-cü faslin «l^iq» qazetinin Ldeya istiqamaü va Azarbaycan matbuati tarixinda ошш yeri» adli ikinci paraqrafmda gdstarilir ki, qazetda ham qadin hüququnu mahdudia§dirmaga ?agxran, qadrni ágil va zakaca zaif adlandiran yazilar, ham da elm, tahsil ardinca gedib dord divar arasindan fixmaga saslayan maqabbr darc edilmi§dir. «Hüquqi müslima» va «Óvrat, milbt anasidir» - rubrikalari altinda Halima xatun Axundova müntazam 91x15 cdirdi.102 O, oz rafiqalarina üz lutaraq tapdalanmi§ hüquqlanna nail olmaga gagmrdi: Bizlara elm lazimdir. Elm...Elm...EIm...Ínsan oldugumuz halda bizimb insan kimi raftar edilmalidir!».103

«Bacilaruna bir ne?a soz» rubrikasi altmda (^ayqiraqü Hayat xanim,104 ^ayqiraqli Tubu xaram Salatmzada 105 alovlu maqablarla 51x15 edirdibr. Xuraman xaram Bayzada elma yüksak qiymat verir va baalanni bu nadir incini alda etmaya saslayirdi: «Yaziq deyilsinizmi? Gedib birina cariya olacaqsiniz. Bacilanm, bunu da bilmalisiniz ki, har §ey 9oxaldiqca ucuzla§ar, faqat, elm «joxaldiqda bahalanaro.106

«Talimi-nisvan» bolmasinda verilan yazilarda dogru olaraq gostarilirdi ki, óvladin tarbiyasi valideynin tarbiyasi ila baghdir.107 Müalliflar sübut etmaya ^alijirdilar ki, oxumaq va elm nainki takca ki§ibra, balka onlardan daha 90X qadinlara lazimdir. Ggar ananrn elmi va tarbiyasi olmasa, onda o, 5z u§agma da tarbiya vera bilmaz.108

M. Olibayovun «К женщинам мусульманам» >>109 va digar maqalabrinda islam dininin boyüklüyündon, maariñn samarasindan soz aijihrdi.Mustafa bay va Xadica xanim bir tarafdan qadinlari madani taraqqi va elm óyranmayin ahamiyyatindan yazan, fanatik va saxtakar dindarlara inanmamaga, ev habsxanasmdan xilas olmaga yagiran Ilalima xatun Axundovanm, Qayqiraqli Hayat xanimin, «Gülsüm nana»nin va b., digar tarafdan yadram tablig edan kóhnaparastbrin maqablarini darc edirdilar.

102 «Ijiq» qaz., 1911, №18 feviaJ,№5,16 aprd,№13,22oktyabr,№3Q,5 noyabr,№31.

105 Yens orada, 1911,19 mart, №9 Yena orada, 1911, 5 levral^, 12 fevral,№4 Yena orada, 1911.12 mart, №8,9 aprel,№12

№ Yens orada, 1911,18 fevral, №5 »<" Yens orada, 1911,12 fevral, №4,19mart №9

10S Yeuo orada, 1911,9 aprel, №12,12 mart,№8,31 dekabr, №34

Yenaorada, 1911,22 yanvar^él

Fanatik dindarlar «qadin da oxusun, ?ar§ab onun ba$im alindan almir»-deya ortülülüya haqq qazandmrdilar.110 X.Olibayova «Vazayefe-beytiyya» bajliqh silsila maqalalarinda nainki qadinlarm azadhgi ugrunda vuru^mur, hatta onlann hüquqlanni mohdudla§diran qanunlan va adatlari müdafia edir, ailada ki§i hokmranhgma haqq qazandinrdi.111 Bir sira bu kimi masalabrda «Í§ig»in móvqeyi dovrün mütaraqqi ruhlu ziyahlan vo matbu orqanlanm tamin etmirdi. Xüsusila «Molla Nasraddin» jurnali «í§i|»m najrini 90X laqeyd qar§ilami$dir.112

Jurnal Xodica xanimin Tiflisda ya§ayarkan ^adrasiz gazdiyina eyham vuraraq jurnahn üz qabiginda onun müasir geyimda §aklini darc etmirdi. §akilda Xodica xanim ^adrali qadinlan gostorir va deyir: «Bax, müsalman xanimlan bela ismatli va namuslu olmalidirlar».113 O, isa Tiflisda ya§ayarkan ba$ini ortmayib ¡jlyapa qoyduguna «Molla Nasraddin»da vurulan eyhami duyub Bakida ortülü gazmasina haqq qazandiran maqala ib 91x15 etmi§di. 1,4 C. Mammadquluzada qazeti hadisalara bitaraf va laqeyd yana§maqda günahlandinrdi.115

Xadica xanim digar bir tarafdan din xadimlarinin da qinagina maruz qalirdi.1160, nüfuzlu ruhanilora üz tutub enlardan maslahat istami§di:

110 Yena orada, 1911,9 aprd,№12.16 apTel,№13

111 «í§iq»qaz.,1911, 12 fevral,№4,26fevra], №6,7 may,№16,21 may,№18,23 iyul,.M>24

1,2 «Í?iq»qaz., 1911.№ll;«MollaNssreddin»juni.,1911,31 raart,№12

115 «Molla Nasraddin» jura.,1911,15 may ,№18 "4 «t$iq» qsz.,1911, 28 may, №1 115 «Molla Nssroddin» jurn,191 l,31mart,JV»12

114 «l$iq» qaz., 1911,5 noyabr,№31

«Ümidvaram ki, göstardiyiniz xatt ils harakat edib kanara çixmayim». X.Olibayova yazirdr. «... Ruhani atalanmizm bir neçasi bihiss bir heykol kimi etiraz edib qazetimizi geri göndardibr. Onlardan birisi da Bakida minbardan camaata: «Нэг kim «îçiq» qazetini oxusa kafirdir», «Нэг kimin evinda «Í§iq» qazeti olsa, o ev murdardir» -buyurmu§dur: «Çûnki övrat qazetasinin olmasi qiyamat ni§anasidir».

Uzun illar «Içiq» burjua matbuat orqani kimi qiymotbndirilmi§, onun matbuat tariximizdaki yeri va roluna sovet dövrü prizmasmdan baxilmi§dir. Lakin dövrün çatinliklari, dünyabaxi^lanndaki ziddiyyatbr, qadmm comiyyatdaki mövqeyi da diqqatdan qaçmamahdir.

«Natica»da dissertasiyaya yekun vurulmuç, tadqiqatin baçlica elmi umumilaçdirma va naticabri, müallifin konkret taklif va idcyalan verilmiçdir.

Dissertasiyanin asas milddaalari açagjdaki monoqrafiya va moqalalarda darc olunmu'jdur:

1.«Zülmatda «Içiq». Baki.2000.Zülmatda «îçiq» (monoqrafiya) s.3-32

2. «I$iq» jurnali va Gancanin ilk müxbir qadinlan. Azarbaycanm qarb regionunun problembrina hasr olunmu§ elmi-tadqiqat içlarinin yekunlanna dair elmi- tacrübi konfransm materiallan.Baki.Elm. 1989. s.243.

3. ínqilabaqadarki Azarbaycan matbuatinda qadm azadlgi mövzusu. Azarbaycanm Qarb regionunun problembrina hasr olunmu§ elmi-tadqiqat i§brinin yekunlarina dair elmi-tacrübi konfransimn materiallan. Baki. Elm.1989. s.2S6.

4.Azarbaycan matbuatimn tipologiyasi. ABU-nun 2001-ci ilda professor-möallim heyatinin apardigi elmi-tadqiqat i§larinin yekununa hasr edilmi§ elmi konfransm materiallan 9-10 aprel 2002-ci il, Baku 2002.S.124-125.

5. XX asrin awallarinda Azarbaycan matbuatinda qadm problembrinin içiqlandmlmasi tarixindan.«Dirilik» macmuasinda qadm mövzusu. Azarbaycan-Avropa madani alaqalar markaziToplu-lBaki.2002^.41-44.

6.«Sada» qazetinda qadm örtülülüyüna dair müzakiralar. Azarbaycan MEA Tarix institutu. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin 84-cü ildönümüna hasr olunmuç respublika elmi konfransimn materiallan. BakiA|ndag.2002.s.36-38.

7.«Taraqqi» qazetinda qadm azadlijp masalabri. Azarbaycan MEA Tarix Institutu. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin 84-cü ildönümüna hasr olunmu§ respublika elmi konfransimn materiallan. Baki. Agndag.2002. s.82-84

РЕЗЮМЕ

Диссертация Гасьшовой А. Н. посвящена теме «Проблемы жсшшш в азербайджанской прессе начала XX века (1901-1917)».

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, перечня использованной литературы и источников.

В введении рассматриваются степень изученности темы, определяются цели н задачи исследования.

В 1 главе «Общественно-политические факторы освещения проблем женщин в прессе» дан анализ общественно-политического положения страны, в начале XX века, освещены вопросы положения женщин в обществе в указанный период, дана характеристика органов печати.освещающих женскую проблему.

Во II главе, «Проблемы женщин в азербайджанской прессе: постановка и поиск путей их решений» рассматриваются проблемы женщин в образовании, семье и браке, а также их социальные проблемы.

В Ш главе - «Ишыг» («Свет») - как первый женский орган печати в Азербайджане» - всесторонне исследованы история издания, идейная направленность, просветительская деятельность газеты, ее место и роль в истории печати Азербайджана.

Исследование фактических материалов о проблемах женщин показало, что отражение в прессе реалий жизни женщины а мусульманском мире, поиск путей выхода се из сложившегося тяжелого положения способствовали развитию общественной мысли в Азербайджане, сыграли важную роль в развитии нового, прогрессивного подхода к положению женщин в обществе.

SUMMARY

The thesis of Gasimova A.N. is dedicated to the theme " Problems of women in Azerbaijan press in the beginning of XX th century (19011917)". The master's thesis consists of the introduction, three chapters, the conclusion, and the list of references.

In introduction it is considered the degree of learning of theme and the source of problem, it is determined the purposes and tasks.

1 chapter-"The social-political factor of lighting of women's problems in press "is dedicated to the analysis of social-political condition of which the press of the beginning of XX th century was acted, it is also dedicated to the research of moral-social point of women's position in society in mentioned period, the role which were lightened the women's problems by the press organs in formation of public opinion.

In 11 chapter -named of "The research of the ways of decision and the solution of women's problems in Azerbaijan press", the women's problems were classified and investigated as such problems: education, family and marriage, social problems.

In 111 chapter- ""Ishig" ("Light") as a first women's press organ in Azerbaijan"-was thoroughly investigated the history of publication, sense of ideological purpose, enlightened, activity of newspaper "Ishig" its place and role in the history of our press, it is stated the suggestion with regard to call "Ishig" not as a magazine or collection, but precisely as a newspaper.

The research of factual materials about the problems of women showed that the press brought to people's notice the truth about the women's life of Moslem World, the quest for new forms in given' sphere of difficult conditions created the premise for development of public opinion in Azerbaijan was played an important role in development of a new, progressive approach to the problem of women's.