автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Публицистический стиль казахского литературного языка (на материале периодической печати)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Публицистический стиль казахского литературного языка (на материале периодической печати)"

- Г« 1 - - -- - .....- --

>•> ’ ‘ 0Л-ФЛРАБИ АТЫНДАРЫ КАЗАК.

МЕМЛЕКЕТТІК УЛТТЫК. УНИВЕРСИТЕТІ

п иЬ!1 і».—'1' • ■

о ■■ ■

К,олжазба кукнмда

ОТАРАЛЫ БУРКЇТОВ

КАЗАК 0ДЕЕИ ТІЛІНЩ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫК СТИЛІ

(Мерзімді баспасвэ материалдзры бойынша)

Мамаидига - 10.02.02. - Кдзіргі казак тілі

Филология галымьшын кандидаты гылЫми дэрсжес!» алу ушін дайыняалран диссертациянын

А В Т ОРЕФЕРАТ Ы

АЛ М АТЫ - 1996

Жумыс эл-Фараби дтындагы Казак мемлексттж улттык уннверситетшщ казак филологиясы каф^лцасында орындалды

Рылыми жетекшшер - филология РЫЛЫМЫИ1.Щ дикторы,

профессор (ЖОШМОИ

Казахстан рсслубликасы Улттык Рылым академйясыньш корреспондент мушес!, филология РЫЛЫМЫНЫН докторы, профессор М.С.СЕРРАЛИЕВ

Ресми оппопенттер - филология тлымынын докторы,

Ш.Уолиханов атындаш сыйлЫктын лауреаты Е.Н.ЖАНПЕЙ1СОВ , филология гылымынык кандидаты, доцент Б.ШАЛАБАЕВ

Жстекш! уйым • Казак, мемлекетпк Кыздар педагогика

институты (казак тШ кафедрасы)

Диссертации 1996 жылкы ^ *♦* с а кат $ ал-Фараби атьпишы

Казак мемлекегпк улттык уннверситетшш жаныиаа/ы филология шлымынын докторы дэрсжес1н беру женишеп Д. 14А.01.23 мамаидандырылран кекестщ мэжЫЫнде коргалады (480121, Алмату каласы, Эл-Фараби Даниилы, 71).

ДиссертаиНямен ел-Фараби атындаш Казак мемлекстпк улттык университетМн талыми ютапханасында танысуга болады:

Автореферат 1996 жылы л&кяжм/-£; таратЫлды.

Мамандандырылган кенесглн

ралым хатшысы, филология _

рылымыньщ кандидаты, У. ^ ь

профессор Р.С, ЗУЕВА

- з - ------ ------- -------

ЖУМЫСТЫН. ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Когамнын жана багатта дамуы, Казакстан республикасыныц тауелсіз мемлекетке айналуы, ел еміріндегі.оньщ барлык саласындагы тубегейлі езгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дарежесініц берілуі, мемлекеттік тілдін укімєт тарапынан камкорлыкка алы ну ы - бугінгі корамымыздагы жача урдістердін бірі. Жанарран корамныц жаналы стары казак тілінс жат міндеттер жуктєп отыр. Ана тіліміз тауелсіз мемлекет кезінде турмыстык тілден бірте-бірте мемлекеттік тіл дарежесіне квтеріліп, корамныц барлык саласында колданыла бастады. Казак тілінін кыэмст аясынын кенеюін керсететін бастыбелп - мерзімді баспасез.

і Расырдан астам тарихы бар казак баспасвзі улттык дуниетапымныц кушті тэрбие куралы ретінде езінін жемісті кызметш жалгастырып келеді. Корамнын уні, жариялылыктын жаршысы кьізметін аткарушы мсрзімпі баспасвз ешкашан взінін манызын, ролін темендеткен емес. Онын корамдары актив кьізметі, жалпыхалыктык сипаты тілйге де всеріп тигізуде.

Такыоиптын квкеПгсстілігі. Казак эдеби тілінін кызмет аясынын кецеюі, каркынды дамуы - онын функционалдык стильдеріиін саралануына жэне дамуынз себепші факторлардын бірі. Эдеба тілімізле квркем эдебиет СТИЛІ, ітуилииистнкальїк. СТИЛЬ, ресмн СТИЛЬ, РЫЛЫМИ СТІІГІЇ. .жэне ауызша сез стилі сиякты функционалдык стиль турлері бар екендіїін айта отырып, олардык рылыми туррыдан зерттелу денгейінін бірдей еместігін анык байкаура болады. Сондыктан казак тіл білімінін актуаллы міндеттерініи бірі казак адсби тілінін функционалдык стильдерін кешенлі турде зертгеу болып есеїпеледі.

Казак тіл білімінде квркем эдебиет стиліиін кыр-сырын карает ырран зерттеулер катарына Р.Сыздыкова, Е-Жанпейісоп, К-Жумалиеп. Х.Карічов. М.Серралиев, Х.нурмуханов, Б.Шапабаев енбектерін жаткызамыз. Квркем эдебиет стилі соцры 20 - 30 жыл квлемімде жеке акын-жазушылардын

• . - 4 - . . ,

керкем шырармалары тілін зерттеугс барытталран Р.Сыздыкованын, Е.Жанпейісовтін, Х.Карімовтін, С.Хасанованык жэне т.б. зерттеушілердіц енбектерімен тольйып, доминант стилыс айналаы. Эдеби тіліміздін XX расырдын басында гана толыса бастаран рылыми жэне ресми стильдері туралы Ж.Змірованьїн, Н.Ерразиеванын диссертациялары корралды. Ауызша свз стилінін синтаксисін сипаттайтын Р.Зміровтін енбектері жарык кврді. Осы функционалдык. стильдермеп салыстырган кезде, зертгелу туррысынан казак эдеби тілінін публииистикалык стилі олардан кейін калган сала дел тужырымдауымызра болады.

Эдеби тілдін публииистикалык стилі (арі карай ПС - О. Б.) баска да функционалдык стиль турлері сиякты взіндік ерекшеліктерге ие болады. ПС - ге тан негізгі функционалдык кызмет, лексикалык сипат, грамматикалык ерекшелік, взіндік курылым жане баска стилидерде квріне бермейтін стилистикалык керкемдегіш кгралдардыц болатындыгын далелдейтін орыс тіл білімінде А.К.Панфиловтын, К.А.Рогоианыи, • А.В.Швецтін, туркітаиу Рылымында Т.Курбановтын, А.Мамедовтіп, М.Мамедовтін, В.Хаковтын зертгеулері жарык керіп, диссертациялары , корралды. Казак тіл білімінде ПС-дін жеке стилистикалык ерекшеліктерін сипаттайтын зерттеудін жоктыры біз тандап алран такырыптын вміршендігін, оны зерттеудін' зарулігін кврсетеді. Бул саладагы жетістіктер катарына баспасвз тілінін белгілі бір дауірдегі ерекшеліктерін зерттеуге к;>налран Б.Вбілкасьімоитьщ, С.Исаевтыц енбектерін жане жеке мерзімді басылым тілінін ерекшеліктерін сипаттайтын Н.Карашеванын, Б.Момынованын диссертаиияларын атаура болады. Бірак казак эдеби тіліндегі ПС -дін взіндік ерекшеліктерін, лексика-грамматикалык сипатын, калыптасу жэне даму жолдарын, сгильдер жуйєсіндєгі орнын, лингвостилистикалык мінездемесін сипаттайтын кещенді зерттеудін жоктыры рылыми жумыс такырыбмнын актуалдылырын растай тусєді.

Зеопеу обьсктісі. Диссертаииялык жумыстын зертгеу о&ьектісі

. __ ................ .....5 - - - “ -------- " '

ретінле мерзімді баспасвз материалдарына негізделген казак эдеби тілінік ПС-І алынды. XIX гасырдыи 70-жь:лЛарьі$ґ калыптасып, гасырдан астам уакыт эдеби тілімізле актив кызмет аткарып келе жаткан, казак тілінін корамдык. шзметінін бір белгісі рстінле керінетін ПС-ді зерттеу - бугінгі куннік взекті маселелерінін бірі.

ЗеоттеЫн максаты иен иінпепеві Лиссертаииялык жумыстыи нсгізгі максаты казак тіліндегі ПС-дін функциопалдык кьізметін, курылымдык сипатын, едеби тілдін функционалдык стильдер жуйесіндеті орны мен ролін, баска стиль турлерімен карым-катынасын, лексика-грамматикалык. ерекшеліктерін, лингивостилистикалык мінездемесін аныктау жэне белгілеу болып есептеледі. Осы максатка сэйкес мыналай міндетгерді шешу кажеттілігі туындаяы:

-ПС-діц негізгі кьізмсті мен белгілерін ашу;

-ПС-дін эдеби тілдін функционалдык стильдер жуйесіндегі орнын белгілеу жэне олардыц карым-катынасын, айырмашыЛыктары мен уксастыктарын снпатгау;

-ПС-д.к лексикалык ерекшеліктерін жэне осы стильге гэн лексемалар мен лексикалык тіркестсрді, фразаларды аныктау;

-ПС-дін свздік курам га титізетін осерін, свздік курамнын осы стиль аркылы даму жолдарын белгілеу;

-ПС-дін грямматикалык ерекшеліктерін айкындап, ксіїбір грамматикалык тудралар мен курылымяардын осы стильдегі колданылу себептерін керсету;

-ПС-де колданылатыи свздер мен свйлем турлерінін статистикалык ттргыдан колданылу жиілігін дэлелдеу;

- -ПС-ге тэн жалпы ерекшеліктерді аныктау жгже онын казак элеби тілін дамьітудап.і ролін нактылау.

Зеогтеудін РЫЛыМИ жаналыры. .Казак тіл білімінде бурын арнаулы зерттеу нысаны болмаган ПС-дін лексика -грамматикалык ерекщеліктері мен стилистикалык кьізметі мерзімді баспасвз материалдары

негізіндс кешенді карастырылды. Газет лексикасЫнык ерекшеліктері мен сипаты, сыныптары, даму жолдары белгіленді. Мерзімді баспасвздегі корамдык. - саяси лекснканын сонры бес жыл квлеміндсгі даму сипаты, баралауыш лексика жане онын турлері аныкталып, ПС-де унемі жэне двстурлі колданылатын лексемаларга талдау жасалынды. Свздік курамнын мерзімді баспасоз аркылы дамуы, ПС-ге тэн штамп жэне стандарт КУрылымдар табигаты аныкталды. ПС лексикасынын синхронды сипаты жэне онын себептері тусіндірілді. ПС-дін грамматикалык. ерекшеліктері сипатталып, зсіресе осы кезге дейін Назар аударылмай журген онын морфологиялык сипатына лингвостатистикалык талдау жургізілді. ПС-де колданылатын сездер мен сейлемдерге статистикалык талдау жасалынып, олардыц колдану жиілігі мен себептері аныкталды. Публистикалык текстердін стилистикалык ерекшеліктері мен онда к.аллапылагын тілдік КУрылымдар кьізметі белгіленді. ПС-дін стилистикалык, фуикаионалдык., лексикалык, морфологиялык жэне синтаксистік ерекшеліктері жан-жак ты зерттелініп.тунрьіш рет казак, эдеби тілінін ПС-і кешенді зерттеу нысаны ретінде сипатталды.

Зещехдін.. ковнялык_______ягеле.....щгшикалш—мшшы*

Диссертациялык жумыстын корытынаылары мен тужырымдары казак тілі . стилистикасы бойынша тын пайымдау жасауіа мумкіншілік береді.

Яерттеудік натижелері казак, тілінін функиионалдык стилиетикасын ' дамытура улес к.о?ады. Зерттеу жумысынын материалдары орта, арнаулы орта жане жорары мектептерде етілетін "Казак тілінін стилистикасы", "Казак эдеби тілінін тарихы”, “Сез медениеті” курстарын еткізуде окытушылар мен студенттерге кемекші курал бола алады. Жумыстын тгориялык пікірлері мс:і кагидаларын, материалдарын жогары мектептерде етілетін арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда жэне ушшерснтетгердіц журналистика факультеттерінде етілетін” Казак тілінін пшшстикасы” курсы и да пайдалануга болады.

Зеоттеудін вдісгспі пек ттеоиаллавы. Дисссртаниялык жумыстз, негиінен, сигттама адісі, салыстырмалы, синхронды-лиахронды адістер жэне бірнеше рет статистикалык, курылымдык вдістер колданылды. Зерттеу материаляары ретіндс 1982-1996 жылдар аралыРынлагы мерзімді баспасез материаляары, ’’Социалист Казакстан”, ’’Егемсм Казахстан”, ’’Казак, аяебиеті”, "Лениншіл жас”, ”Жас алат”. ”9ркен”, "Халык кекесі” жане т.б. газеттер беггеріндсгі тілдік материалдар,’’Казак. лексикасындага жана колданыстар” (1985,1990), "Жана атаулар” сездіктеріндегі Материалдар пайлаланылды.

Зєрттсу жумысыпып лгакглдаят.Диссертациялык жумыстын теориялык, меселелері мен тужырымдары 1983 жылы К,азМУ-де вткізілген оку орындарыным гылыми-теорияльис. копферентіясьиїла (22-23 /ЇУ-1983

ж.), КазаЧ университетінін 50 жылдыгынз «риал га и гылыми-теориялык конференшшда (4-5/УІ-1984 ж.), Улы Женгстіц 40 жмллыгына арналган Алматы облысы жас галымдарынын конференциясында (1985 ж), жчне Орал педагогика институты профессорлары мен окытушыларыныц гылыми конферениияларымда (1986-1990 жж.) баяилама турінде талк.ыланып, макулдалды. Диссертация бойынша орталык гылыми басылымдар мен гылыми жииактзраа 6 макала жэне 1 тсзис жзрипланды.

Лиссеташтянын куоншміі.Зеоттеу жумысы кіріспеден, уш тару улан, корытынлы мен эдебиетгер тізшінен туралы.

ДИССЕРТАЦйЯНЬЩ НЕГІЗП МАЗМУНЫ.

- КШепеле такырьтгтты зерттеудіи зарулігі, обьектісі, зерттсудін максаты мен міігдеттері, гылыми жаналыктары, теориялык, жэне гтрастпкллик манызы, зерггеу алістері т.б. саз болады.

I тлрпу—"Публіцистикалик___________сшльдін . .жалпя

снгтаттамасы'’. Эдеби тілдегі стильдік дифференциаиия-оныН емір суруіміц зандьільіРЬг.”Тілдік стильдердін квп турлілігі жалиыхалык.тык.

- 8 - _ •

тілдіц бірлігіне еш нуксан келтірмейді. Керісінше, буларсьп тілдіц жалныхалыктык сипатын тану мумкін емес. Жалныхалыктык тіл турлі формада колданылуга тиіс”і . Жан-жакты дамыган адеби тіл езінін стильдік тармактарыксыз, функиионалдык стнльдерінсіз емір суруі мумкін емес, Эдеби тілдіц арбір функиионалдык стилі белгілі бір кьпмстке барытталады. ”Стиль-ол белгілі бір катынастын турінде тілдік сдиницаларды сурыптап пайдалану аркылы ойды жеткЬу манерінін к©рінісі“2 . Демек, стиль-ойды, ха барды жеткізудіц адісі. Эдеби тілдік функиионалдык. стильдері адебиеттіц жанр турлерінс сайкес найда больш, коркем адебиет стилі, публицистикальік. стиль, рылыми стилі., рссми стиль жэне ауызша сез стилі турлеріне беліцсді. Тілдіц функиионалдык стиличері

- си алдымен оныц эдсбиет жанрына карай ажыратылгаи тарамдары і.

Эдеби тілдіц функиионалдык стильдері езііиц бУПНГІ куИніє,

денгейіне белгілі бір даму жоллары аркылы келді. Сондыктан кез келн-н

функиионалдык стиль тек синхронды тургыдаи гана' емес, диахронды

турі ьідан да сипатталуга тиіс. Казак адеби тіліндегі ПС-діц алгашки

белгілєрі, ерекшеліктері XIX гасырдыц екінші жартысында калытаса

басталы. Оныц калыитаеуыца казак даласында дунисге келген "Туркістан

уалаятыныц газеті” (1870-1883 жж.),"Дала уалаятыныи пізеті”(ЩЗ-І902

жж.) басылымдары ссбеиші болды. Бгл басилымдардын стиль • • , • Кчалыптастыруынддгы мацызы мен манік галымдар Р.Сыздыкова мен

Б.Збілкасьімов жогари багалады. Казак адеби тіліндегі ПС-діц

калыптасуына ултгык баспасездіц манызы зор болгандыгин айта отырып,

ПС езінін табиги бастауын шешеїшік сездерден, Абай карасездерінен,

Ыбырай жазран газеттерден алгандыгын да жокка шыгаруга болмайды.

1 Будагов Р.А. Литературные языки и тыкание стили. Москва, І967.С.6В.

* Балзкаев М., Жанпсйіс<івЬ.,Томаноа М., Манасбаев Б.Каззх тілінін стилнстикасы. Алматы ,1974.14-6 .

* Сыздынова Р.КдіаК идеби тілінін тарихы (ХУ-Х1Х г.). Алмати.1993.24-15 в.

Казак, элеби тіліндсгі ПС-діц жеке функциоиалдык стиль турі рстінле калыптасуына XX гасырдык басындагы мерзімді баспасвз '(“Айкап“ журналы, „Казак" газеті жане т.б.) себепші болса, онык жан-жакты дамуы. адеби тілдін толыкканды функциоиалдык стиліне айналуы кенес дауірінле жузеге асты. Кецес дзуіріндегі казак, баспасвзі жаксы дамыРан, тілі жетілген, тиражы кебейген букаралык акпарат куралдарынын негізгі туріггс-айналлы. Бул сзлада алгашкы казак мерзімді басылымдары тілін зерттеген Б.9білкасьімовтьін, кенес дауірі баспасвз тілінін ерекиїеліктерін сипаттайтын С.М.Исаевтын зерттеулері жарык кердИ . Бізлік жумысымызда ПС казіргі мерзімді баспасвз материалдары негізінде жеке функциоиалдык стиль рстінле жан-жакты карастырьшш.

Казак эдеби тілінін врбір функциоиалдык стилі езінлік ерекшеліктерге не болпды. Осы ерекшеліктері аркнлы олар бір-бірінен дараланады. Эр стильдін езіндік белгілерін, каснеттерін, ерекшеліктерін танып, білудік казак тіл білімінде ерекше мані бар. ПС-лін озіндік белгілері оныи аткаратын кьізметіне, тілдік единицаларды колдану мумкіншіліктеріне, лексикалык сипатына, грамматикалык курылысына, текст куру ерекшеліктеріне сэйкес айкынлалады. ПС-ге тэн негізгі кызмет

- акпарат, угіт-наснхат жэне ыкпал ету. Онын осы кос кьізметі унемі бірлікте жузеге асалы жэне публшшстикалык шыгармалар тілінік лингвистикалык ерекшеліктсрімен тьіп.із байланысты болып келеді.

Публиийстикалык шыгармалар тілінік мынадай негізгі ерекшіліктері болады: 1) берілген материалдыц яеректілігі жэне ресми деректермен са'йкестігі; 2) берілген материалами калын кепшіліккс тусініктілігі; 3) берілген материалдыц окырманга зсерлілігі. ПС-дін хзбарлау жэне ыкпал ету кьпметтері баска функшюналяык стиль турлсрінле де кездесіп отырады. Мысалы, ыкпал ету функииясы ПС-ге де, керкем эдебиет

< Эб'пкасымоЕ Б. Ллгашкы казак, газеттерінік тілі. Алматы, 1971., Збілкасьімов Б. XIX гасырдын «інші жартысынлага казак элеби тілі (Басла нускалар тілі негізінае). Алматы, 1ЧЯ2 , Исаев С. Казак, элеби тілінік совет лууіріїїлс дамуы (Мерзіжді баспасвз материаллары Гюйымша). Алмати, 1971.. Исаев С. Казактыц мерзімлі баспасвз тілінік дамуы. Алматы. 1983.

стиліне де тан. Бул тургыдан муняай белгілср оларды арі біріктіреді, арі окшаулайды. ІЗІрдктірстії* белгі жазушы да, журналист те взінін шыгармалары аркылы окырман санасына асер етуге умтылады. Ал окшаулайтын бслгі • туиндигердін окигага ад кезкараш. Туындыгер -публинистін квзиарасы ашык., бірдеи берілсді де, жазушы квзкарасы. квркем шыгарманыц компсзиииялык. курылысынан кеііін «айда бол алы. Hfhh, ПС-де ашык субьекгивтілік басым келеді. Муныц езі журналист пен окырман арасылла унемі байланыс орнауына негіз жасайлы. Бул байланыс есер етудін нсгізгі жолы саналады. Хабарды жсткізуде дс ПС керксм одебиет стиліне уксамайды. Квркем итгармадагы окша киламгердін шыгармашылык. алсм»«ен сурыптадыд атсе, оублниистикалцк шыгармаларда деректер документален беріледі.

ПС-эдебн тілдіц функнноналдык стильдерінін ішіилсгі єн курлелісі. Оным курделілігі UjaFbiH стильдерініц (иодстиль) К«нті»індс Жііііе жанрларыныи артектілігіиде. SIC газет стилі, лозунг стилі, радио тілі, теледидар тілі, сейлеуші шешсіі стилі, лублицнетикалык. адебнет тілі сиякты шаги» стилидсрге бедінеді. АлаЙда осы шаі иіі стцлілер арашндаїм єн негізгісі, FJC-діи барлык. ерекшеліктері мен белгілерін ш боПына сак.тайті>шьі-іазет стилі. Кейдс ЛС-ді газет - публицистика стилі ден беру де газет тілініи жогарыдагы бслгіле^іис байлаииегы. Сондымаи ПС-дін озіндік ерекшеліктері мен белі ілерін аныктауда мерзімді баспаені Магериалдарын найдалаїшмк., . .

ПС-де апторлык баяндаудын yui турі кездеседі: omiiuhuu 1 жактиіі жекеше турінде баяндалуы; І жактын кнпиіе туріиле банилалуы жане аотордыц 111 жактан баяндауы. Осы баяндаудын аркайеЫсы ПС'Де улкен стилистикалык. кызмет аткарьш, онын жанрлык. ерекшеліктеріие сайкес колданылады.

ПС-дін взіндік ерекшеліктеріціц бірі - онын ауызша ceJ стиліне жак,|,1ндыгы. Бул байланыс ПС-дін барлык денгейнше кврініс табады. ПС-діц бул ерекшелігі онын калии букарамен тигыз байпанысти болуында.

ПС адеби тіл мен ауьізша сез стилінін арасьінда данекер кьізмет аткарьіп, олардьщ жакьшдасуьіна игілікті асерін тигізеді, Бул процесті адеби тілдін демократияланун деп атаймьіз.

ПС здеби тілдін нормальїк жуйесіне катьісьі жарьінан да ерекшеленеді. Бул стильде адеби нормадан ауьітку жиі кездеседі. ПС-дін адеби тілдін нормасьша карнм-катьінасьі екі жактьі: 1) ПС калин букара тілінін нормалануьша асерін тигізеді; 2) ПС аркьіли адеби тілімізле жана стилистикальк нормалар кальїптасадм.

ПС адеби тілдін функционалдьік стильдермен тьірьіз карьім-катьжаста келеді. 9деби тілдін функционалдьік стильдерінін тьірьіз байланьїстьі болуьі олардьін сараланунньїц кейіннен пайда болган кубьільїс екендігіц раетайдм. Бул байланмс бір функиионалдьік, стильге тан амал-тасілдердін екінші бір стильде колданнлуьінан, бір функционалдмк стильдіц екіншісіне асер етуінеи, соньїн натижесінде адеби тілдін функционалдьік стильдер жуйесініи дамуьшан байкалади. Бір стильге тан тілдік ерекшеліктердін екінші стильге ауьісьш, енімді колданьїлуьі стігларальїк, диффузня деп аталади. Мьісалм, сопгьі кездегі квркем здебиет стилінде ПС дасттрін колданьїп жазьілран шьірармалардмн бар екендігі аньїкталнп отнр. Бул кубьілнстм Р.Сьіздьїкова публилистпзм КУбьілиси деп танидьі5. Казак едеби тілінін ПС-і-иерархиялмк сатнсьг жагмнан жорарм,'взіндік функийоналдмк, курьілммдьік, лексика-грамматикальїк. ерекшеліктері бар, адеби тілімізле улкєн кьізмет аткаратьін доминант стиль.

II таоау. Мублпиастикалнк сгпльпічпокоіікяляк сііпаш" ПС-дін лексикалик сипатьі - казак тілі стилистикасьшда алі терен зерттелмеген тьмі маселелердін бірі. ПС тіліміздегі создік курамиьін белгілі бір белігін унємі пайдаланмп отьірадьі. Мерзімді баспасаз беттерінде достгрлі колааньіс табатьін, адеби тілдін осм лексикалмк кабатьі

5 Сьііликокз Р. Бугінгі квркем прозз тілі хане одеби нормі. //Виер алди-кьізьіл тіл. Макалпар жинам. Алмати, 1986.85-6. . .

стилистика гылымында газет лексикасы атауыиа ие болып журб. Газет лсксикасыньщ езін.іік ерекшеліктсрі ПС-дік негізгі к.ьізметімен тыгыз байланысты болып келеді. ПС-дін корамдык к.ьізмегі оныи лексикасыпыц баралауыштык сипатта келуім кажет етеді. Мерзімді баспасвз когамнын, корам устанып отырран саясатгьт, сол саясат негізінде туындайтми идеологиянын жаршысы болгаидыктан, оныц беггерінде жиі колданылатын лексикаиын бір турі - корамдык-саяси лексика. Осы ерекшеліктерге суйкес ПС-дін лексикасын мынадай сыныптарга беліп карастырдык: <)к.орампык-саяси лексика; 2)багалауыш лексика; 3)багалаумш емес лексика. Меріімді баспасвз беттерінде жиі кеадесіп, ПС лексикасыиын бір тармагы ретшде карастырылган когамдык. - саяси лёксиканы (арі карай КСЛ- О Б.) біле дейін Р.Барлыбаев эерттеген болатыи. Іііздін зерттеуімізле КСЛ-мыи ПС-дегі кьізметі, газет лексикасындагы алатыи ориы, колдаиылу дешеШ, бугінгі снпаты карастырылады. КСЛ газет лексикасы сиимы баралауыштык. сипатта келеді. ПС-де колданылатын КСЛ-г л илеумстк багалылык. тэн болып, оиын ©зін жагымды багалауыштык сипаттагы жвне жагымсыз багалауыштык сипаттагы КСЛ леп бвлеміз. Мысалы, мпык жанару, улттык, сезш, саяси туелсгллік, парасаттылык т.б. свздер жамамды багалауыш лексикага, тоталитарных. курылыс, апторитарлык жуйе, кспші жалакы, кссімлі жалакы, жасырын жупыссыазык т.б. сшдер жагымсыз баї алауьіш лексикара жатады. Казак, тіліидеіі КСЛ сиихроиды ..сипатта келеді. Меріімді баспасвз бУгіигі когамиин тмішс-тіршілії іи бідціргешіктсн, ошн лексикасы да „ошршен" создсрдел тур.иы.

Соцры бес жыл келемінде ПС-де колдаиылыц журген КСЛ туйсієіілі озгеріске ушырады. Кенес дауірі баспасвзіндс актин колданьїліаи соииалисгік жарис, совет, авангард, партиямык Ьасшылык сиикты коитеїеи свздер бугінгі баснасвзде колданылудан шырып калды. Ал сол кезеидегі КСЛ-иын жагымды баралауыш создер тобын цурайтын сошіаліим.

6 Бул гсрминді лишвостилистикада алгаш Г.Я Солганик команды.-Кдоиил: Солганик Г.Я Лексика газеты. Москва, 19*1, с.5. '

коимунизм, партии, марксизм сиякты жогары патетикзлык магмнадлгы се мері ез актуалдылыгын жогалтып, онын орнына казармалык социализм, ломинанттык-пзртиялык ж г Не, зміршіл-акішіїіл жуііє сия к ты жагымсьи баралауыш касиетке ие создер пайла болуда.

Бугінгі КСЛ -ныч кенестік баспасез КСЛ-сынан басты айырмашылыгы олардын курамыняагм интернационал саздерліц курт анайын, жака свздердін кебеюінде.

ПС лексикасынын улкен белігін газеттік багалауыш лексика курайды. Газет лексикасын баска функнионалдык стиль лексикасынан ажырататын басты белгі * баралылык. категориясы. ПС-де унємі колданылган сез езініц лексикалык марынасымен катар жана мэнге ие болады. Багалауыш сез сезді бейнелеп беру кажеттілтгіиен жэне журналистін вз квзкарасын коса беруінен пайда болады. Баралылык каснетіне карай олар жаеымды баралауыш лексика, жарымсыэ баралауыш лексика жэне бейтарап багалауыш лексика болып уш топка белінеді. Газет лексикасынын жагымяы жэне жагымсыэ багалауыш сездеряен туруы оныц бетгеріндегі окига мен кубылыстарра журналист тарапынан берілетін субьективті кезкарастын позитипті жэне негативті сипатта келуінде. Бейтарап багалауыш сез контексте келу аркылы жарымлы немесе жагымсыз багалауыштык. мэиге не болады.

ПС лексикасынын белгілі бір тобы баралауыш емес лексикадан турады. Олардын катарына окнР'анын орны мен мезгілін, уакытын, т.б. косымша малімсТтерш береті» жэне ПС-де унємі колданылатын сездер кірелі. Мысалы, кеше, бггін, ертсн, биыл, жагдай, жол, талап, куш, шара, мэссле, лепгеП, пікір т.б. Бул еоздерді нэрыз газеттік кезекші свздер леуге болалы. ПС-де газет лексикасынын осы дзетурлі сыныптарынан баска да лексемалар колданылады. Публицистиканык макала, памфлет, очерк, фельетон, сухбат сиякты керкем едебиетке туыс жанрларында метафоралар, макал-мэтелдер, троп турлері де енімді колланылады.

. Осы тарауда ПС-дін создік курам га карым-катынасы да

. -14-

карастырылран. ПС свздк курамнын белгин б!р кабатын пайдаланып кана коймайды, оны унем| толыктырып, байытып отырады. Казак. т1п{н1'к свзд1к курамынын жана свздермен жане жана сез колданыстармен толыгуы -казак лингвистершщ унем1 назарында болып отырган кубылыстардын 6!р1. Бул маселе Э.Болганбаевтык, Р.Сыздыкованьщ. С.Исаевтык, Ш.Бэйлкованыц, Р.Барлыбаептын, Б.Эбшкасымовтын енбектер!нде, А.Алдашева мен К-Кадыркуловтын диссертацняларында карастырылды. Сонымеы катар, казак. тшшн сезднс курамынын жана лексемалармен толыруын сипаттайтын сезд(ктер де жары к керш. Бп 6ул меселет баска жагынан карастырдык.. Диссертациялык жумыста ПС мен свздж курамнын ара катысы, мерз1мд| баспасезде жана сез калыптастырудык себептер1, жана сез колданыстардым пайда болу пронесншеп ПС-дщ ролш ,белг1пеу сиякты мзселелер карастырылды. Осынын негЫнде ПС-дщ казак тмнйн свзд|к курамы мен сезжасам жуйес!не тнпзетш мынадай игшкт1 эсер1 аныкталды:

1)Сездж курамнын ПС аркылы жана свздермен жане жана св] колданыстармен толыгуы. Мерз1мд» басласездщ сездж курамды унем! байытын отыратыны ту рал ы бЬге дейш де айтылып келд>. Б|рак соцгы бес жыл квлемнше ПС аркылы тш1м1зде пайда болган свздерд1 алдынгы кезендермен салыстыруга болмайды. ПС свздж курамды толыктырын кана коймайды, сондай-ак. оныц керекс>з свздерден арылуына да себснин "юлады. Мысалдо, бупнг) колданыста угтш, наснхатшы, сансн кун, социалист жарке т.б. свздерд1 кездест1рмсйм1з. Ол сездер, ец алдымен, мерз1мд| баспасезде кездсспегешцктен колданыстан шыгып калган;

2)6шмсЬ кызмет аткарып келген кейб1р косымшалардын кызмет аясынын кецеюше ПС-дщ эсерК Ол косымшаларга -наш, -хана, -пан сиякты журнактарды жаткызура болады;

3)Казак тиншн сезжасам жуйесшде бурын кездеснеген, кездессе де б;рл'|-жарым сездсрге рана керМс тапкан уйыткы сездер катарынын квбекм жэне активтену!. Мысалы, жай -эуежай, муражай, саяжай,

ойынжай, жагажай, шипажай; зкы-жолакы, зейнетакы, сыйакы, етемакы, жэрдемакы т.б.;

4) Сез тудыру тасілдерінін кейбір турлерінін ПС аркылы активтенуі. CoHFbi кездегі баспасез тіліндегі жаца сез колданыстардын жасалу тасілдеріне статистикалык талдау жасау аркалы аффикстену тасілімен катар, ааалитикалык тасілдін срекше активтенгенін аныктадык. ftcipe.ce сездердін бірігу» жане тіркесуі аркылы калыптаскан сездердін ерекше кебеюі осы тасілдердін сезжасамдагы активтенгендігін керсетеді;

5) Колданыстан uJbiFbin, историзмдер мен архаизмдер дарежесіне кишке» еездерге ПС-дін жана мат на жуктеуі. Мысалы, уазірлік, жадігер, байрак, зымырзн, бап, жарт, кесене т.б.

6) Тсрминдер катарынын улттык. свздермен толыгуы. Сонгы бес жыл квлсчінде казак тілінін терминологнялык жуйєсі кірме сездерден лрмлып, олардыц орнын казак тілініц тума сездері толыктыра бастады. Бул процесс тс меріімді баспасез аркылы, оныц стилінін кушімєн жузеге асырылуда;

7) Жана сез колданыстардын ПС аркылы мерзімді баспасезде кырлануы, адаптаинялануы. Кез келген жана колданыс вмірге келгепнен кейін пайдаланылмаса, жана лексема болудан калады. Сондыктан олардын колдаиылып, кырланатын жері де мерзімді баспасез. Мунын езін жана сбздердіц лекенкалык нормалануы десек, ол процестін де іске асатын жері-ПС. Осы белгілерлі басшылыкка ала отырып, мынадай корытынды жасадык.. Мерзімді баспасез - жана сез дер мен жаца овз колданыстардын устаханасы.

ПС лексикасына тан ерекшеліктердіи бірі штамп пен стандарт. Баспасез тілініц басты белгілеріпін бірі окига мен хабарды, акпарапы окырмянга тез жеткізу болып табылады. Ол ушін Г1С тілдеіі даяр оралымдар мен тіркестсрді колдзнады. Оларды стандарт деп атайлы. Стандарт курылым жиі колданылу натижесінде бейнелілігін, зкспрессивгік боиуын жоґалтьіп, штампка айналады. Бул процесті темендегі кесте аркылы беруге болалы.

бейнслі сез ^ 1 - - ) і ■■ ч

■ ► сіанларі "" - штами 1

Казак тілініц ПС-іиде квзлеліп отыр, каитамасыз етті, жузеге исырлы. козгау сапды, этап втілді, колґа алынлы, орын аллы, талап етіллі, кол жеткізлі, т.б. стандарт КУрылымдар, ерен енбек, еселі ецбск, толагаії табыс, ецбек белесі, женіс бслесі, жетістік белесі, т.б. штамп курылымдар кездеседі. Штамп пен стандарттын адеби тіл нормасына катысы да ар турлі. Штамп - эдеби нормара нуксан келтіретін кУбылыс, ап стандарт адеби тілде болатын курылым болып саналады. Сонымен, казак едеби тілініц ПС-і эдеби тілдін баска да функииопалдык стильдері тарізді езіидік лексикалык ерекшеліктерге ие болады.

ЛІ тарау. „Публицистикалык стильдін гоамматикалык курылысы". Бул тарауда ПС-дін морфологиялык сипаты мен синтаксисте ерекшеліктері сез болады. ПС-дін морфологиялык сипатынык стилистикалык бояуы баска кабаттарра Караганда алсіз келіп, жогары абстрактылык сипатта керініс табады. Бірак мунын езі ПС-дін морфологиялык сипаты жеке ерекшеліктерге ие бола алмайды деген сяз смес. Онын белгілі бір морфологиялык категориялар мен тулгаларлы тандап колдануы осы керсеткіштердіц эдеби Тілдін функнионалдык стильдеріне катысы жарынан бейтарап сипатта болмайтындыгын далеллей тусєді. „Жалпы кандай да морфологиялык тулра болмасын баска тілдік элементтер сиякты жанрлык жане стильдік жарынан мудде бейтарап Полмайды. Олардын сейлеу лроцесінде колданылуы белгілі кажстгіліктен Жоне белгілі зандылыктардан туады"? . Сондыктан біз осы тарауда бугінгі баспасез тілініц грамматикалык КУрылысына статистикалык таллау жургізу аркылы кейбір субъектілік, атрибуттык жэне предикаттык тулгалар мен курылымдардыц ПС-дегі функииопалдык кьізметін аныктаура тырыстык. ПС-дс колданылгаи барлык сезді сез таптары турлеріне карай аныктау мпксатында „Егемен Казакстан" газетінін 10 басылымындагы нублипистикалык текстерге статистикалык талдау жургізілді. Зергтсу

^ Исарв С Клілк. ^лсви тілініц совет д<>>ірінлс ламуы. Алматы. 1973. 8‘)-90 - 5

- 17 - ---- ----- ------

т.ісаньї ретінде журналистикаиыц негізгі жэне белді, таза публинистикальїк жанры - макала алынды. Статистикалык талдау корытыпдысы бізі е мьшадай тужырымдар жасауга пет бояды. Барлык. к'ксіер бойынша еа кап колданылгаи сез табы - зат есім. Оныц барлык 10 текст бойынша орташа колданысыныц улес салмагы - 38,3%. Зат ссімисіі кешніі орынды етістік сездер иеленіп, олардын барлык сез колданысца катыси 25,3% курайды. Калган саз таатарынык 6ул екеуіие карні анда колдаиылу жиілігі меп сандык керсеткіші элдекайда темен екендіїі аныкталлы. Одагайлар мен еліктеу сездер осы жанр да кездеспейді леи айтуга болады. &ул туршдан да ПС керкем эдебиет стиліиен ерекшеленеді.

Сіатистикальїк. талдаудын корытыидысы ПС-дін сез таптарын іріктеп колдану жагынан да адеби тілдіц взге стнльдеріне уксамайтындыгын мфсетгі Од колланыс ПС-ліц функиионалдык. шзметімсн тыгыз

о.|йлат.нгы болып келеді. Мысалы, зат есімдердін ПС-де баска coj іапгарьіиа Караганда абсолют колданылуыныц мыиадай себептері аныкталды біріїїіпіден, олардын баска сез таптарыма Караганда кои колданылуы зат ссі.мге тун негізгі кьізмет-номинатнвтік кызметке байланысты. Екіпшіден, казак алеби тілінде багалауыштык касиегп беруде jar есімдер сын есімдерден кем туспєйді. Зат есімнін казак тілінде жеціл а:п>сктиптемуі (сыидануы) олардын батапылык манін беруге нкемді сої табы екеїшіїіи білдіреді. Демек, зат есімдердін иублициетикалык текстерЛе саны жагынан квл больїгґ келуі ПС-дін кьізметіне байланысты кубылыс ден тужырымдауымызга болады. •

ПС-ліц морфологиялык сииаты кейбір ірамматикалик зулгалардын б.іспасоз тілінде колдаиылу ерекщеліктерімен де взіндік дзрзлыкка не бодали. Газет жанрларынла жні жане калыпты колданылып, ПС-ліц тел елтишадарына айналган морфологиялык гулгаларды бейтарап сипатта келеді дсп айту киын. Осындай тулгаларга ырыксыз етіс косымшаларын.жедел еткен шак тулгасын, -уда, уде куранды косымшзсын

жаткызамыз.

Ырыксыз етіс тулгалы етістіктердін рылыми стильне жиі колданылатыны туралы осы кезге дейін айтылып жур. Сонымен катар, 6ул тулрэчын публицистикалык шырармалар тілінде де орныклы колданыс табатыны, онын кьізметінін кецес дауіріндегі мерзімді баспасез тілі аркылы кецейгені, дамыраны туралы галым С.Исаевтын енбегінде камтылды*. Біз осы тулганын ПС-де колданылу жиілігінін темендемегенін, асіресе мерзімді баспасездін шарын жанрларында жиі кездесетінін статистикалык талдау жургізу аркылы аныктадык. Ырыксыз етіс ту л рал ы етістіктердін шарын жанрларда жиі колданысы публицистиканыц осы турлерінде журналистін субьективтік кезкарасынын алсіз келіп, окиганын обьективті турде берілуіие байланысты. Мысалы, 15 сейлемнен туратын шагын макаланын 13- інін баяндауышы ырыксыз етіс тулгасымен беріліп, барлык колдамыстыц 86,66% -ін курауы осы жанрларда журналистін „мені" алсіз екендігін керсетеді. Газет матініне жургізілген статистикалык. талдау ПС-де жедел еткен шак тулгалы етістіктердін де жиі колланылатынын аныктап берді. Белгілі бір болган, еткен окига туралы жылдам, те» хабарлау функциясын ПС-де осы тулрэ актив аткарады. Ке пес дауірі баспасезінік морфологиялык ерекшелігі ретінде -уда, -уде куранды косымшасын, модаль сезді КУрылымдарды алура болады. -Уда, -уде косымшасы проф. С.Исаевтын енбегінде карастырылды. Ал модаль сездердін, ПС-де жиі колданылуы онын угіт-насихат жэне ыкпал сту функниясыиа байланысты. Мысалы, жумылдыру керек, жеткілікті болган жен, тапсырылуга тиіс, ойластыру кажет, калпына келтіргеніміз макгл секілді модальді курылымдар окырманды белгілі бір максатка жумылдыру ушін газетгїк бас макала сиякты жанрларында жогары жиілікте колданылады.

ПС-дін синтаксисін зерттеу аркылы мынадай манызды мэселелер айкыпдалды: I) синтаксист курылымдардын ПС-де колданылу ерекшеліктерін аныктау; 2) турлі синтаксистік курылымдардын

* Ислся С. Казак элсбн тілініц совет дауіріилс ламум. Алматы, 1973. 103-6.

коммуникатиатік мумкіншіліктерін тану, Ярни, ПС-дін синтаксистік

синатын тану тек осы стиль ушін гана кунды емес, казак, тілінін синтаксистік жуйєсі ущін ле манызды. ПС-дін синтаксисі ауьпша свз стилі сннтаксисіне жакын болып келеді. Квркем эдебиет стиліиіц синтаксисі экспрессии!), рылыми стиль синтаксисы лошкалы, ал ПС синтаксисі ригорикалы синатта болатындыгм аныкталды. ПС тіліміздегі синтаксистік клралдардын барін бірдей пайдалана бермейді. Оныц синтаксистік сипаты турлі синтаксистік курылымдар мен клралдардын осы стшіьдін турлі денгейіндсгі колданысы, ол курылымдардыи актив жаис пассив турлері, ПС синтаксисінін баска функиионаллык стиль синтаксистік жуйесінен айырмашылыгы, синтаксистік курылымдарлын *олданылу жиілігі мен аткаратын стилистикалык ішзмсті слякты ммсеяелерд» к,амтып, синтаксистік стилпстиканыц курамдас белігіп курайтындигы двлелденді.

MepjiM.ii баспасвз бсттеріидегі турлі жанрда жазылган нублинистикалык текстерге жасалган статистикалык талдау газет текстерніде жай сейлемдердщ КУрмалас свйлемдерге Караганда жогары жніліктс келетіндіпн кнрсетп. Олардыц орташа Улес салмагы - 70-75%. Бул ерекшелік ПС синтаксисінін ауызша свз синтаксисте жакын болуынан тумидайлы. Оныц басім ссбсбі публинистикалык. текст синтаксисінін кабмллауіа ыцгайлы, ошрмаиіа женіл, тусінікті берілуінде. Жай сейлемдер акпарат хабарларда, шашії хабардамаларда, аппарат-- шшіуларда Сшисм жанрларга Караганда жиі4 мод колданылады. Окиганы тез, тусінікті жане к.аранайым Тілмеи беру осы жанрлар синтаксисінін жай сайлемдерден кслуін талап етеді.

Ауызша свз стилінін есері ПС-дін жай свйлемдер жуйєсін гана ммтын коймай, онын синтаксистік жуйєсінін барлык, дснгейіне исер ететіндігін аныктадык. „...разговорйая литературная речь, возникнув в относительно узкой образованной интеллегентной среде, постепенно с ростом образовательного, культурного уровня распространяется среди широких слоев носителей языка „ деп багалайды бул кубылысты проф.

Р.Вміров? . Калын букарага эсер ету, кепшілік кауыммен кэрым-катьшаста келу секілді ПС-дін негізгі кьізметі ауызша свз сгиліие тэн синтаксистік куралдарды жуйєлі пайдалануынын баеты себебі болып есептеледі. Мунын єзііі казак эдебн тілі синтаксисінін ПС аркылы дамуы жэне кітаби тіл мен ауызша тіл стильдерінін жакындасуы деп таныган лурыс.

Диссертаииялык жумыста ПС-де керініс табатыи лепті, бУйрыкты, сураулы, атаулы сейлемдердін, кыстырма, кайталама курылымдардын стилистикалык кьізметіне талдау жасалынды. Жай сейлемдердін ПС-де колданылуынын мынадай ерекшеліктері аныкталды:

1)публицистика жанрынын ерекшеліктеріне сай колданылуы;

2)туындыгер-публицист|'н езіндік стильдік шеберлігіне сай

колданылуы. Сураулы свйлемдер публиаистикалык шыгармаларда айтылар ойды, хабарды утымды жеткізудіц негізгі куралдарынын бірі ретінде енімді колданылады. Сураулы курылымдар езінін негізгі кьіаметі - сурау магынасынан баска, тексті дамыту, окушы мен туындыгер арасын байланыстыру, окырманга эсер ету, баяцдалган окигага окырман назарын аударту, текстін керкемдік, стильдік бояуын кушёйту, туьіндьігердін ез кезкарасын білдіру сиякты кызмет аткарып, бірнеше курылымдык турде келєді. Сураулы сейлемдердін ПС-дегі жуйєлі стильдік кьізметі олардын колданысынын бурын кездеспеген жана турін. калыптастырганын аныктадык. Осы кезге дейін сураулы курылымдар сурак-жауап, хабарлау-сурак-жауап, хабарлау-сурак турінде колданылса, сонгы кездеіі баспасез тілінде онын сурак-хабарлау турі кезлесетіні байкалды. Бул курылым бойынша текстсураулы курылыммен басталып, дами береді. Тексті дамытатын сураулы свйлемдер біреу емес, бірнешеу болып, туйдєкті беріледі. .

'ПС-де улкен стилистикалык кьізмет аткаратын зкспрессивті синіаксистін негізгі керкемдеуші куралдардын бірі - лексикалык

3 Ампр?в Р Особенности синтаксиса казанской рааговорноіі р«чи .Алма-Ата. (972 с 4 ' .

______ _______ - 21 - . ________________________________ _________

► шталамалар. Бул стилистикалык фигураныц казак, тілінін функционалдык

сгіілі.леріндегі кьпметіне элі кунгє дурыс назар аударылып, кеніл белінбеіі /мр Неї ізіїїен, лексикалык кайталамалардыц (врі карай ЛК,- О.Б.) керкем хлебнет стилінде колданылу ерекшеліктері мен стилистикалык кьізметі К. Жу мллиеитіц, Р.Вміровтіц, М.Сергалиевтіц, Р.Досжановапын к-рттеулеріиде карастырылды. Ал осы фигураНын ПС-дегі стилистикалык, ічі.і їмсті, колданылу сипаты - азір зерттелінбеген такырып. ЛК-ларды „лсксикалык кайталау“ (КАРогова, Т.Калабаева, Г.Н.Акимова), „лексика-іемцнтикалик. к.айталау“ (С.И.Гиндин, В.Г.Горбатько), „лексика-синтаксистік кайталау" (П.С.Вдовиченко, А.П.Скородников, Р.Л Досжанопа) терминдерімел белгілеп жур. ЛК-ларды осылай ар турлі ;пау оныц курылысы мен кьізмстіне байланысты.

ЛК-лараын бірде лексемалардыц, бірде сезформалардын, ал енді бірде снилемлер мен кїрлелі синтаксистік курылымдардыц кайталануы аркьільї мглуі «уд фиіураниц турлі атаумен берілуіне ссбеп болса керек. Лиш іюстилистикадл ЛК-ныц екі манызды кьізметі беліілі: семантикалык

б.шланые кьпмсті жопе стилистикалык коркемдегіш кьізметі. Оныц осы кос функнннсы кнркем шыгарма тілінде де, публицистика тілінде де корінні отырады. Біз оцын бурын танылмаран ушінші кьізметін - текст жасау функиинсьш аныктадык.. ПС-де колдаиылатын ЛК-ларды мынадай турлерге бвлдік: |)айтылрац оіНа тусіиік беретін ЛК-лар; 2)айтылран ойды нактылай тусєтін ЛК-лар; 3)айтылран ойга кушейту манін устейтін ЛК-лар; 4)салыстырмалы кызмет аткаратын ЛК-лар. Публицистикалык. текстін желісік узбей байланыстырып, океаны сатылы дамытьт отыратын біриді улкен стилистикалык кизметті ПС-яе лексикалык. кпйталамадан артык ешбір керкемдегіш куралдыц аткара алмайтындыры дэлелденш.

Сонымсн, ПС, сиитаксисінде жиі колданылытын грамматикалык. курылымдар табигатын танудык мынадай екі жакты манызы барлыг ын

аныктадык: 1)ол курылымдарды бугінгі ПС-діц езіндік синтаксистік ерекшеліктері деп таныган жен; 2)к.азіргі казак тілі синтаксистік жуЙєсініц ПС аркылы дамуы деп есептеу керек.

Кооытышыда зсрттсу жумысынын нзтижелері жинакталып верілді. Олардын негізгілері мыналар:

1. Казак эдеби тілінін ПС-і - езіндік функийоналдык, лексика-грамматикалык, курылымдык ерекшеліктерден туратын, эдеби тіліміздін стильдер жуйєсіндє алатын ез орны бар, иерархиялык сатысы жашнан жорары болып келетін доминант функийоналдык стиль.

2.Казак эдеби тілінін ПС-іне тэн лексикалык, грамматикалык жэне курылымдык ерекшеліктер онын функийоналдык шзметіне сэйкес калыптаскан.

3. ПС казак эдеби тілінін дамуына игілікті эсер етіп, онын кызмет аясыныц, колданылу ерісініц кенеюіне, сездік кУрамынын баюына, эдеби тілдін нормалык жуйесінін дамуына септігін тигізіп, жалпыхалыктык тіл мен эдеби тілдін арасын жакындатады.

4. Казак эдеби тілінін ПС-іне тэн езіндік лексика, осы стильяе гана кездесетін стандартты жэне штамптык курылымдар болады.

5.ПС эдеби тілдін функийоналдык стнльдерімен ты?ыз баЙланыста келіп, олардын дамуына да всерін тигізіп отырады.

6.ПС-жанрлар бірлігінен туратын, публииистиканык ар жанрынла эр турлі денгейде колданылып, казак тілінін когамдык. кызмет аясынын кенеюіне негіз болатын эдеби тілдін курделі функийоналдык стидьдерінін бірі. . : ,

7.Бейнелілігі жагынан керкем эдебнет стиліне, материалам Кыска ері деректі беру туррысынан ресми стильге, терминдерл» колдануы жаплнан гылыми стильге жакын келетін публииистикальїк стиль кмзметі сан алуан, мацызы жогары, стплистикалык нормасы калыптаскан эдеби тіліміздегі

оіауьі белек функционалдык стильдердіи бірі больїп есептеледі.

Дисссртаииянын негізгі мазшны темендегі басылымдарда бері/ші:

1. Публицистикалык стильдіц Юфылымдык. сипаты. Алматы обпьны жас галымлары конференииясыныН тсзистсрі. Алматы, 1985. 81-83-0 (Орыс тілікає).

2.Публииистикалык стильдін кгрылымдык ерскшеліктері. “Кааак. іі/іі теориясы меи тарихыныц маселелері“. Жинак.. Алматы, 1986.72-82-6

3.Публииистика тілінін синтаксистік сыпаты туралы. КР УРА • ныл хабарлары. Тіл, эдебиет сериясы. 1986. №3. 21-27-6.

4.Казак эдеби тіліндегі публицистикалык стильдііі кейбір ерскшеліктері. „Когамдык тлымдзряыл актуалды шселелері". Я бнн'ш Жинак,. Алматы, 1986. 96-97-6.(Орыс тілінде).

5.Казак, эдеби тілі дамуындары мерзімді баспасездіц ролі „Педагоги к алы к. жорары оку орылдарыцда мамандар даярлауды жешшіру" Жинак,. Орал, 1990,54-56-6.

6.Шешендік свздердін тілдік ерекшеліктері. „Казак тілі мен адебиеті". 1991.№6.46-49-б,

7.Лексикалык кайталаулардык публицистикалык шыгармалардагы стильдік кьізметі. „Ізденіс". „Казахстан жорары мектебі" журналинын косымшасы. 1996. №3. 0,4 б.т.

РЕЗЮМЕ

Буркитов Отаралы

Публицистический стиль казахского литературного языка (на материале периодической печати)

Диссертационная работа состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы.

Во введении обосновывается актуальность темы, излагаются цель и задача диссертации, определяется степень новизны, теоретическая и . практическая значимость исследования. . ,

В первой главе рассматриваются функциональные особенности, пути становления и развития публицистического стиля. Определены роль и место публицистического стиля среди функциональных стилей казахского языка. Выявлены общие изменения, происшедшие в стилистической структуре казахского литературного языка в результате развития ' публицистического стиля. ’

Во второй главе исследуются лексические особенности публицистического стиля. Определены основные разряды лексики данного стиля. Показаны пути влияния публицистического стиля в развитии лексического состава казахского языка.

Третья глава посвящена исследованию грамматической структуры публицистического стиля. Путем статистического анализа установлены: частота употребления слов и

некоторых морфологических форм, причины использования данных категорий в публицистическом стиле. Определены основные синтаксические особенности публицистического стиля. . -

В заключении диссертации подведены итоги исследования, сформулированы основные выводы и положения.

SUMMARY

Burkitov Otaraly

Publicistic Style of the Kazak Literature Language (On the Periodical Press Materials)

The dissertation work consists of introduction, 3 chapters, conclusion anti list of used literature.

In the introduction the theme actuality is grounded, the dissertation objective and task are stated, the novelty degree, theoretical and practical significance of the research work are defined.

Jn the first chapter the functional peculiarities, ways of foundation and development of the publicistic style are considered. The role and place of the publicistic style are defined among the functional styles of the Kazak language.The general changes which took place in the stylistic structure of the Kazak literature language in the result of the publicistic style development are revealed.

In the second chapter the lexical peculiarities of the publicistic style are investigated. The main lexical categories of the style are defined. The ways of interference of the publicistic style are defined. The waus of interference of the publicistic style to the development of the lexical structure of the Kazak language are shown.

The third chapter is devoted to the investigation of the grammar structure of the publicistic style. The frequency of usage of words and some morphological Forms, the reasons of usage these categories in the publicistic style are stated by means of the statistic analysis. The mair* syntactical peculiarities of the publicistic style are defined.

In the conclusion part of the dissertation the results of the investigation are summed up, the main deductions and thesisses.

dm ty or OHO ru/> IPO

3ojc ss3£3 run roo. Sck *•> {& ‘