автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Развитие лексики татарского литературного языка в 80 - 90-е годы ХХ века

Текст диссертации на тему "Развитие лексики татарского литературного языка в 80 - 90-е годы ХХ века"

Казанский государственный университет

На правах рукописи

Мухиярова Разина Хайбрахмановна

Развитие лексики татарского литературного языка в 80-90-е годы XX века

(на материале периодической печати)

10.02.02 - Языки народов Российской Федерации

(татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -кандидат филологических наук профессор Ф.С.Сафиуллина

Казань - 1999

Казан дэулэт университеты

Кулъязма хокукында

Мехиярова Резина Хайбрахман кызы

XX гасырнын, 80-90 нчы елларында татар эдэби теле лексикасыныц усеше

(вакытлы матбугат материалында)

10.02.02 - Россия Федерациясе халыклары теллэре

(татар теле)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэя^эсе алу ечен язылган диссертация

Фэнни я^итэкче -филология фэннэре кандидаты профессор Ф.С.Сафиуллина

Казан 1999

эчтолек

Кереш ............................................................................5

I булек. 80-90 нчы елларда татар эдэби теле

лексикасынын, уз л^ирлегендэ усуе....................12

1.1. Лексиканъщ эчке ресурслар нигезендэ усуенец

теп юнэлешлэре......................................................12

1.2. Сузлэрнец мэгънэсе кицэю......................................14

1.3. Яда сузлэр ясау......................................................25

1.3.1. Кушымчалау ысулы белен ясалган сузлвр..................26

1.3.2. Синтаксик юл белэн ясалган сузлэр..........................37

1.3.2.1. Парлы сузлвр..........................................................38

1.3.2.2. Аныклаулы атамалар................................................42

1.3.2.3. Кушма сузлэр..........................................................45

1.3.2.4. Тезмэ сузлэр.........................................47

1.3.3. Кыскартылма сузлэр................................................47

1.3.4. Конверсия ысулы белен ясалган сузлэр......................49

1.4. Калькалаштыру юлы белэн ясалган сузлэр................51

1.5. Эдэби телнец кулланылыш даирэсе, стиле, активлыгы чиклэнгэн сузлэр исэбенэ баюы................................60

1.5.1. Эдэби телнен, диалекталь сузлэр исэбенэ усеше..........61

1.5.2. Гомумкулланыштагы сузлэрнец терминлашуы Иэм кайбер тармак атамаларынын, башка "мэйданга" кучуе 65

1.5.3. Гади сейлэм лексикасынын, эдэби телгэ йогынтысы . . 67

1.5.4. Искергэн Ьэм сирэк кулланылыштагы сузлэрнец актив лашуы............................................................68

1.6. Окказиональ сузлэр..................................................72

1.7. Яца сузлэрне кулланудагы кайбер узенчэлеклэр..........76

1.8. Булек буенча нэтиж;элэр........................................77

II булек. 80-90 нчы еллар татар эдэби теле лексикасында

гарэп-фарсы алынмалары..................................80

2.1. Гарэп-фарсы алынмалары активлашунын, сэбэплэре Ьэм алшартлары......................................................80

2.2. 80-90 нчы елларда кулланыписа кергэн гарэп-фарсы сузлэренец терлэре................................84

2.2.1. Яцадан активлашкан сузлэр Ьэм аларньщ тематик теркемнэре..............................................................85

2.2.2. Куллану даирэсен, стилен, ешлыгын узгэрткэн алынмалар............................................................116

2.2.3. Гарэп-фарсы элементлары ярдэмендэ ясалган яца сузлэр....................................................................119

2.2.3.1. Морфологик юл белэн ясалган сузлэр........................119

2.2.3.2. Синтаксик юл белэн ясалган сузлэр..........................127

2.2.3.3. Фонетик ысул белэн ясалган сузлэр..........................127

2.3. Гарэп-фарсы алынмаларын яцабаштан узлэштеру процессы................................................................129

2.3.1. Мэгънэви узгэрешлэр..............................................129

2.3.2. Грамматик узенчэлеклэр..........................................136

2.3.3. Фонетик-орфографик узенчэлеклэр............................137

2.3.4. Алынмаларны ацлатмалары белэн параллель куллану . 143

2.3.5. Гареп-фарсы сузлэрен куллануда хаталар..................147

2.4. Булек буенча нетищелвр..........................................151

III булек 80-90 нчы елларда эдэби телнен, рус 1гэм

Кенбатыш Европа теллэреннэн кергэн сузлэр

исэбенэ баюы . . . ...............................................ле.е.

155

3.1. Яца рус-европа алынмаларынын, тематик теркемнэре . 158

3.2. Электэн узлвштерелгвн алынмалардагы семантик-стилистик узгерешлвр..............................................188

3.2.1. Мэгъне узгвреше кичергвн алынмалар......................188

3.2.2. Сузлврнен, кулланылу сферасы Ьэм стиле кин,эю ... 193

3.2.3. Искергэн яисэ элек капиталистик ж;вмгыятьке карата гына кулланылган алынмаларнын; активлашуы..........194

3.2.4. Тормыштагы узгэрешлэргв бэйле рэвештэ актуалълэшкен алынмалар........................................201

3.2.5. Алынмаларны тискэре (пейоратив) тесмер белен куллану..................................................................204

3.3. Рус-европа алынмаларын кулланудагы аерым узенчэлеклэр..........................................................206

3.4. Булек буенча нетищелер. .........................................211

Йомгак......................................................................................213

Библиография............................................................................218

Шартлы кыскартылмалар..........................................................240

Кушымта ......................................................................................243

Кереш

Иж,тимагый куренеш буларак тел ж,емгыятьтеге сеяси, икътисади, мбдени Ьем башка узгерешлерден читте кала алмый. Татар милли едеби теле усешенде да галимнер ил тормышындагы терле зур борылышларга нисбвтле биш чорны аерып курсетелер. Аларныц соцгысы - узгвртеп кору чоры (Закиев, 1991, с. 4). 1985 елда башланып киткэн зур вакыйгалар -тоталитар деулетнец щимерелуе, ж;эмгыятьнец сеяси, икътисади Ьэм рухи нигезлврен узгэртеп кору, Республикабызныц яца дэулэт-хокукый статус алуы, халыкныц милли узацы уяну, чит иллер белен, бейленешлер кицею -едеби телебезде, бигрек те аныц сузлек составында, турыдан туры чагылыш тапты. Аерым алганда, щемгыятьтеге кискен узгерешлер белен бейле яца тешенчалерне атау ечен татар теленен, уз щирлегенде куп кене яца сузлэр ясалды; совет чорында пассив сузлекке кучкен кайбер сузлер, аеруча гареп-фарсы алынмалары актив кулланылышка кайтты; шул ук вакытта рус теле аша яца интернациональ сузлер керде; аерым сузлер яца мегъне тесмерлере белен баеды; чикленген кулланыштагы сузлер едеби телге утеп керде; куп кене сузлер стилистик тесмерен узгертте (Сафиуллина, 1998, 3839 б.); коммунистик идеологияге бейле аерым беремлеклер актив кулланыштан чыкты.

Узгерешлер едеби телнец барлык функциональ стильлеренде де чагылыш тапты. 1992 елда кабул ителген "Татарстан Республикасы халыкларыныц теллере турында" Закон нигезенде татар телен деулет теле буларак ресми даиреде куллануны канунлаштыру - эш кегазьлере стиле, гомум Ьем махсус белем биру системасыныц барлык баскьгчларында, шул исептен вузларда ана те ленде укытуны гамелге керту, бу уку йортлары ечен татарча дереслеклер Ьем гыйльми хезметлер язу - фенни-техник стиль усешене уцай йогынты ясадылар. Телебезде Октябрь революциясене кадер югары усешке ирешкен, амма соцыннан кулланыштан чыккан дини культ стиле де (Курбатов, 1978, с. 23), ислам диненец яцарышына бейле ревеште, функциональ стильлер системасында яцадан уз урынын яулый бара.

Шулай да, рус телене де хас булганча, "хезерге едеби тел усешенец теп тенденциялере публицистик стильде туа Ьем аныклана" (Говердовская, 1992, с. 46), ченки башка стильлерге Караганда "газета телене

неологизмнар Ьэм чит тел сузлэре ждцелрэк утеп керэ" (Курбатов, 1978, с. 32), яда яки актуальлэшкэн сузлэр башта матбугат битлэрендэ теркеле. Шуца да тэкъдим ителген диссертациядэ яца чор татар эдэби теле лексикасындагы узгерешлвр газет-журнал материаллары буенча, нигездэ, публицистика стиле мисалында ейронеле.

Телебездэге узгэрешлергэ галимнэр Ьэм щэмэгатьчелек то битараф тугел. Аерым матбугат органнары туган тел мэсьэлэлэренэ багышланган махсус кушымталар да ачтылар. "Ватаным Татарстан" газетыныц "Эллуки", "Мэдэни ж;омга" атналыгындагы "Туган тел", "Татарстан" журналыньщ "Хиссияте миллия", "Мэгариф" журналындагы TP Министрлар Кабинетыныц Теллэр турындагы Законны гамэлгэ ашыру комитеты кушымталары битлерендэ галимнэребез Ьэрдаим телгэ карата сак булырга, чит тел сузлерен кулланганда чама хисен югалтмаска кирэклеген искэртеп, аерым сузлэрне кулланудагы хаталарны курсэтеп чыгышлар ясап торалар. Бу уцайдан, аеруча, Ф.А.Ганиев, Ф.Г.Гарипова, М.З.Зэкиев, Э.Г.Кэримуллин, Н.В.Максимов, И.М.Низамов, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков, М.Б.Хэйруллин, Р.А.Юсупов мэкалэлэре игътибарга лаеклы. Узгэртеп кору чоры эдэби теле усешенед аерым аспектларына караган фэнни хезмэтлэр да курено башлады. Шундыйлардан М.Б.Хэйруллинныц яца халыкара сузлвр, терминнар, гомумэн, телдэге яцарыш мэсьэлэренэ багышланган (Хэйруллин, 1995, 1995а, 1996, 1998 h.6.), И.М.Низамовныц яца иж;тимагый терминнар Ьэм сейлэм культурасы турындагы (Низамов, 1990, 1996, 1998), Р.А.Юсуповныц яца чорда эдэби телнец усу-баю чыганакларын барлаган (Юсупов, 1993, 2-29 б.; 1998), Г.Ф.Саттаровныц ищтимагый тормыштагы яцарышныц татар топонимиясенэ йогынтысы мэсъэлэлэрен яктырткан (Саттаров, 1998, 333 б.), Ф.С.Сафиуллинаныц лексикадагы узгэрешлэрнец терле юнэлешлэрен ачыклауга багышланган (Сафиуллина, 1997, 1997а, 1998), б.С.Зинина Ьэм Э.Ш.Йосыповаларныц яцадан активлашкан сузлэр турындагы (Зинина, 1991; Юсупова, 1997, 1998) хезмэтлэрен h.6. курсэтергэ мемкин. В.З.Гарифуллинныц докторлык диссертациясендэ 80-90 нчы еллар матбугатында иж;тимагый-политик терминология кулланудагы узенчелеклэр чагылыш таба (Гарифуллин, 1998, 16-19 б.), Г.С.Сабирова тарафыннан "Хэзерге татар эдэби телендэ яца сузлар Ьэм яца мэгънэлэр"

дигэн кандидатлык диссертациясе дэ якланды (Сабирова, 1999). Анда автор 1991-1998 елларда чыккан русча-татарча сузлек-минимумнар нигезендэ (аерым очракларда матбугаттан да мисаллар алына) телебездэге ян, а сузлэрнец тематик теркемнэрен, ясалыш Ьэм кулланылу узенчэлеклэрен билгели.

Курсэтел?эн хезмэтлэр яца чор татар эдэби теле лексикасын ейрвнугэ зур елеш кертсэлэр дэ, бу елкэдэ эле галимнэрнец игътибарыннан читтэ калган меким мэсьэлэлэр шактый: 1) соцгы чорда барлыкка килгвн лексемалар арасында телнец уз ждрлегендэ, уз ресурслары белэн ясалган сузлэр Ьвм калькалар, алынмалар аерып махсус тикшерелмвгвн; 2) сузлэрнец кулланылыш даираларе, стилъларе узгару исабена баюы, элек чит ил яки уткан тормыш реалияларе атамалары буларак кына кулланылган сузлэрнец уз жцрлегебезгэ карата актуальлашуе масьэлвлере игътибардан читтэ кала кила; 3) яцадан активлашкан сузлар диганда, гадэттэ, гарэп-фарсы алынмаларын гына куз уцында тоталар, гарче алар арасында татар сузларе дэ, рус-европа алынмалары да шактый. "Кире кайткан" дип исэплэнгэн сузлэрнец кайберлэре исэ чынлыкта татар телендэ чит калып буенча гарэп-фарсы элементларыннан соцгы елларда гына ясалган Ьэм аерым ейрэнуне сорый; 4) бер ук тешенчэ белдеруче терле чыганаклы синонимнарны параллель файдалану, алынмаларны терле вариантларда куллану, совет чорында барлыкка килгэн кайбер сузлэрнец пассивлашуы мэсьэлэлэре да элегэ махсус ейрэнелмэгэн. Болар барысы да тикшеру объектыныц актуальлегеы дэлилли.

Эйтелганнэрдэн чыгып, диссертациядэ 1980 нче еллар уртасыннан соц татар адэби теле лексикасыныц теп усеш-узгэреш тенденцияларен ейрэну максаты куелды. Максатка ирешу юлында тубэндэге бурычлар хал ителде:

- ейранелган чор лексикасындагы усеш-узгарешларне чагылдырган бepэмлeклэpiнeц картотекасын туплап системалаштыру;

- тупланган лексик материалны, татар теле лексикасындагы узгэрешлэрен билгелау ечен, «Татар теле ацлатмалы сузлеге» (ТТАС, I том - 1977; II том - 1979; III том - 1981) белан чагыштырып чыгу;

- лексиканыц татар теленец уз ресурслары ждрлегендэ усеш юнэлешлэрен билгелау, яца ясалган сузлар Ьэм мэгъналарне, чиклэнгэн

кулланылыштан кид кулланылышка кучкэн берэмлеклэргэ лексик-семантик анализ ясау;

- 80-90 нчы елларда кулланышка керген гарэп-фарсы алынмаларынын функциональ-стилистик Ьэм тематик теркемнэрен, аларны яцабаштан узлэштеру процессындагы узенчэлеклэрне ачыклау;

- телгэ яда кергэн Ьэм, чорга бэйле рэвештэ, ядадан актуальлэшкэн рус-европа алынмаларынын, чыганакларын Ьэм тематик теркемнэрен анализ лау.

Диссертациянед фэлни ящалыгы шунда: бу елкэгэ караган башка хезмэтлэрдэн узгэ буларак, 80-90 нчы еллар татар эдэби теле лексикасындагы усеш-узгэрешлэр еч теп тармакка аерып ейрэнелэ: 1) телнед уз сузларе Ьэм калькалар, 2) кенчыгыш (гарэп-фарсы) алынмалары, 3) рус-европа алынмалары. Сузлердаге мегънэви-стилистик узгврешлэр hep теркем эчендэ аерым анализлана. Бу исв лексиканыц усеш тенденциялэрен конкретрак ачыкларга булыша. Беренче тапкыр буларак, диссертациядэ эдэби телнед содгы чорда диалекталь Ьэм гади сейлэм сузлэре, тврле тармак атамаларыныд кулланылыш мэйданын кидэйтуе исэбенэ баюы мэсьэлэлэре монографик планда яктыртыла, куп кенэ искергэн сузлврнед активлашу процессында мэгънэви, стилистик Ьэм грамматик узгэрешлэр кичеруе билгелэнэ h.6. Содгы еллар татар эдэби телендэ гарэп-фарсы калыплары буенча шактый гына яда "алынма формалы" сузлэр ясалуныд ачыкланып тикшерелуе лексикология Ьэм суз ясалышы мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнуче галимнэр ечен аеруча кызыклы булыр дип уйлыйбыз.

Тикшеру материалыныд узгэлеге биредэ Э.С.Зининаныд ике теллелек шартларында татар эдэби теле лексикасыныд усешенэ багышланган диссертациясендэ (Зинина, 1987) тикшерелгэннэн содгы чорга караган, Г.С.Сабированыд "Хэзерге татар эдэби телендэ яда сузлэр Ьэм яда мэгънэлэр" дигэн хезмэтеннэн (Сабирова, 1999) узгэ рэвештэ, бары тик эдэби телгэ ныклап кергэн Ьэм матбугат битлэрендэ чагылыш тапкан берэмлеклэр генэ ейрэнелу, терле тармак сузлекчэлэрендэ тезучелэр тарафыннан тэкъдим ителеп тэ, кид кулланышта булмаган сузлэр, гомумэн, тар тармак атамалары каралмавы белэн тээмин ителэ.

Диссертациянед практик эЬэмияте тупланган материал Ьэм ясалган нэтиж;элэрнед урта Ьэм югары уку йортлары ечен татар теле буенча

дереслеклер, уку кулланмалары язганда, хэзерге татар едеби теле лексикасы, суз ясалышы, адэби тел тарихы, сойлэм культурасы курслары буенча лекциялерде файдаланыла алуы белен билгелене. Хезметте теркэлген яца сузлер Ьем алынмалар, сузлердеге мегъне-стиль узгерешлере ацлатмалы сузлекнец яца басмасын эзер легенде, башка лингвистик сузлеклер тезегенде кулланылырга мемзсин.

Тикшеру материалы булып, нигезде, 1988-1998 (елешче 1999) елларда чыккан Республика газет-журналларында, шулай ук Чаллыда нешер ителуче Ьем башка кайбер елке Иам район газетларында басылган текстлар хезмет итте (аларнын, тулы исемлеге диссертациянен, ахырында "шартлы кыскартмалар" булегенде биреле). Элегрек елларда чыккан басмаларга аерым очракларда гына Ьем кайбер суз яки мэгънэнен, кулланышка керу вакытын билгелэрге кирек булганда мереж;егать ителде, ченки аларда эле лексикадагы узгерешлер ныклап сизелми диярге була. Ву чыганаклардан татар теле лексикасындагы узгереш-яцалыкларны чагылдыручы мисаллар язылган 22 мецнен артык (кабатлаулар белен) карточка туп ланды. Очраклылыкка юл куймас очен, материалны беренче эшкерткеннен соц, берниче матбугат органында терле авторлар тарафыннан кулланылган мисаллар гына калдырылды (беренче булекнец аерым параграфында каралучы индивиду аль-автор окказионализмнарыннан тыш). Тарихи те мага караган, шулай ук куптэн язылып, соцгы .елларда гына денья курген яисе яцадан басылган есерлерден мисаллар алынмады. Гомумкулланышка кермеген тармак-фен терминнарына да анализ ясалмады. Кайбер терминологик сузтезмелерне исеплемегенде, телде соцгы елларда барлыкка килгэн яца фразеологик ейтелмэлер, аерым тикшеру объекты буларак, бу диссертация кысаларында каралмады.

Лексикадагы узгерешлерне билгелэгенде, нигез критерий итеп татар теленец 1977, 1979, 1981 елларда чыккан еч томлык ацлатмалы сузлеге (ТТАС) алынды. Ягъни ТТАС те теркелмеген сузлер Ьем мегънэлэр, шулай ук анда курсетелген кулланылыш даиресен, стилен, дереж;есен, ешлыгын узгерткен беремлеклер гене безнец ейрену предметы булып тора. Бу исэ ясалган нетищелэрнец объективлыгын теэмин иту ечен кирек. Ченки кайбер телчелер тарафыннан, субъектив тоемлауга гына таянып, ТТАС те чиклеу билгесез теркелген канун (закон мегънесе), мехеррир (редактор),

хаким (хуж,а, туре, башлык) кебек сузлэрне "кире кайткан", э аштэмлаткеч, бадминтон, керем (доход) кебек берэмлеклэрне неологизмнар буларак тэкъдим итулар очрап тора. Адлатмалы сузлектв булмаган активлашучы гарэп-фарсы архаизмнарыныц мэгънелере М.И.Мэхмутов, К.З.Хемзин, Г.Ш.Сэйфуллиннар тезегэд "Гарэпчэ-татарча-русча алынмалар сузлеге" (ГТРАС), аерым очракта, гарэп-рус, фарсы-рус, рус-фарсы сузлеклэре буенча ; рус теле аша керген неологизмнар - рус теле адлатмалы сузлегенед 1998 елгы басмасы (ТСРЯ) Ьэм рус телендэге чит ил алынмалары сузлеге (СИС, 1997) нигезенде адлатыла. Терле вариантта кулланылучы сузлэрне диссертация текстында язганда, мемкин булган кадер, орфографик сузлекнец содгы басмасына (ТТОС) таянылды.

Хезметнец методологик нигезен татар эдеби теле усешен ейрэну елкесендэ тел белемендв тупланган бай твж,рибэ тешкил итэ. Яца чор лексикасын тикшергенде, без куренекле галимнэребезден Ш.А.Рамазановныц эдэби телнец терле мэсьалалэрена караган (Рамазанов, 1945; 1954), М.З.Зэкиевнед татар эдэби теле усешенед гомум закодчалыкларыд яктырткан (Зэкиев, 1965, 1967, 1972, 1976, 1991, 1997), В.Х.Хаковныц адаби телебезнед тарихы Ьем аныд аерым чорлардагы усегц-узгэрешлэренэ багышлангад (Хаков, 1961, 1965, 1971, 1981, 1985 Ь.б.), Ф.А.Ганиевнец лексикада теп усеш юлларын билгелаган (Ганиев, 1976а, 1995), Р.А.Юсуповныд икетелле�