автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.08
диссертация на тему:
Развитие узбекского литературоведения начала XX века и научное наследие Фитрат

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Хамидулла, Болтабоев
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.08
Автореферат по филологии на тему 'Развитие узбекского литературоведения начала XX века и научное наследие Фитрат'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Развитие узбекского литературоведения начала XX века и научное наследие Фитрат"

ДЕК 1Гг

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИИ НОМИДАГИ АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ

Кулёзма ^ук,уцида УДК — 894.375.08

^АМИДУЛЛА БОЛТАБОЕВ

XX АСР БОШЛАРИ УЗБЕК АДАБИЁТШУНОСЛИГИ ВА ФИТРАТНИНГ ИЛМИЙ МЕРОСИ

10.01.08 — Адабиёт назарияси 10.01.03 — Миллий адабиёт тарихи (узбек адабиёти)

Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ И

ТОШКЕНТ — 1990

Тадк;и^от Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Адабиёт институтининг XX аср узбек адабиёти булимида бажарилган.

Расмий оппонентлар: — Узбекнстон Республикаси Фанлар академиясининг мухбир аъзоси, филология фанлари док-тори, профессор М. 1^ушжонов

— Филология фанлари доктори, профессор Н. Комилов

— Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, филология фанлари доктори, проф. С. Мирвалиев

Етакчи илмий муассаса — Мирзо Улугбек номидаги Тош-

кент Давлат университети

Диссертация ^имояси 1996 йил « Ц » ^куни соат « » да Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Адабиёт институти .^узу-ридаги ДК 015.04.01 ра^амли фан доктори илмий даража-сини олиш учун диссертациялар ^имояси буйича бирлашган ихтисослаштирилган кенгаш йирилишида утказилади.

(700170, Тошкент ша^ри, И. Муминов кучаси, 9-уй).

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

(700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 13-уй).

Бирлашган ихтисослаштирилга кенгаш илмий котиби, фил^ фанлари докто,

А. ЖАЛОЛОВ

• - з -

ТАДЩОТНИНГ ШМЙГ ТАВС1Ш

Мавзунинг долзатзблиги ва ишяанидг дашдаси. Узбек адабиёт -шунослиги XX аор бошларидаижтимоий хаётдан олган сабоклари ва Уз миллий адабиётининг минг Йиллик таярибасидан озикланиб, из-чил илмий ража асооида шаклланип боскичига кздам куйда. Узбек халки томонидан яратилган бой маънавий меросни кайта куриб чи-циб, унта янгича муносабатни шакллантиришга харакат кидци. Ут-шпп адабиётини урганишнинг муайян гамойилларини ишлаб чивди ва унинг босиб утган тараккиёт йулидаги мухим бекатларни белгила-ди. Янги яратилган бадиий асарларни тахдал килишда эстетик ко-нуниятлар тизишни жорий килди. % холат миллатнинг узлигини таниии, миллий онгнинг шакдланиши ва миллий истиклол туйгула-рининг баркарорладуви каби мураккаб гдраёнда кечгани учун го-хдца узининг соф эстетик талайлари билан вир каторда маърифий ва изданий- шуптарнк *аы бажарди. ■ Адабкётшунослих фанк нафис ' адабиётнинг чуцур тадкикотчиси булиши баробарида мамлакатдагй макнул ижтимоий хаётга фаол аралашб, узининг тарнибий кием -лари хисобланган адабиёт назарияси, адабиёт тарихи' ва адабий таннлд. зиммаекга хам катор вазифалар вклада. Еу шаклланипг яа-раёни феодал амирлик тузуми, чор Русиясининг'шроли, п$ро ис-.тибдода 'каби сиёсийва иктисодий омиллар билан юзма-вз кечгани учун батьзан адабиётшуносликда гоябозликка, муросасозликка ва бошка. куршшшдаги "сулдик"ларга урин берйлда.. .

Узбек адабиётщунослиги босиб утган <5у мураккаб ва машадкат-ли тарафдает йули пуролар режими остидаги "миллий" ■ сиёсат, ис-тибдод ва цатагон ййлларияшг;. евдуви туфайли холке илмий уэан-да урганилиб, гахен адабиёт илми хагикайига уз улушики к^^ган фан сифатида ба^оданганича йук. Дбярли саксон йил- давомида ис-каксага олинган бу мавзу халяинйз бугунги кунда эришгак мил -лий истшуюл нуг^таи назарвдан ^айта ургакклшпизарур. Щундай экан, энди тарих сабогргарадан тугри хулоса чи^ариб,. бу бой адабий-илмиЙ меросш. изчия ва атрофлича урганиш, ундан хал-кишзнинг. исетщболига-дохил нукталарни топиб, келгусидаги фа-нимиз ривояига пайвандлаш зарурати тугилди, ,

. Бу кулаыли. вазифаларни 'хал: этиш - учун аввало XX аернинг даст-лабки чорагида яратилган мазнавий меросни кайта тиялаш лозим.

Гарти Абдулла Авлотй, Хамза, Кодирлй сингари адиблар. ияода-нинг асосий Ю5сми цатор олшларимизнинг шижоати билан хшщ-«а етиб борган булса-да, Мадаудхужа Бехбудий, Абдурауф $ит-рат, Абдул^амид Чулпон каби у луг сиймолар заковатк билан яра-тилган ыаънавият хазинаси уз эгасига кайтарилгакича йук. Аб-дураз;мон Саьдий, Олим Шарафидцинов, Гоэи Шуе, Отажон Хошим, : Со тти Хусайн, Вадуд Махмуд, Аъзам Аюб, Санжар Сиддиц, Миён Буз-рук каби олим ва мунавдидлар ёзиб золдирган илиий ишларни кай-та кашрга тайёрлаб, янгича таиргада урганиш эхтиёжи хдм тугил-ган. Галдаги вазифа уша цайта тикланаётган асарларни замонавий адабиётшунослик талаблари асосида таздал щшинга киришиш эди -ни, истиедол туфайли бу шший жараён бир цунча тезлащци.

■ XX аср бопларидан то 30-йилларнинг охирига кадар давом эт-ган узбек адабиётщунослигининг тараякиёт йулида улуг аллома Абдурауф Фитрат. томонидан яратилгак адабий^илмий аоарлар сал-мокли мавкега эга. Бу бой маънавий меросни изчил урганиш на -тижасида бу давр адабиётщунослигининг куп мухим «ирралари ечи-лиши табиий. Фитрат. йжодини ^рганжига кирияилганига атиги турт-беш йил булганига карамай, бу со>;ада кдтор тадцицотлар яратил-ди, мадолалар эълон кклинди^.

* Султон ];., Йзмажонов С. Маданиятимизнинг икки сиймо.ои // Узбекистон-адабиёти ва санъати.— 1988. - 3 июн. Валихужаев Б. Айний талкйнида Фитрат //Узбекистон: адабиёти ва санъати. -Т988. - 4 ноябр. Шарайидщшов' 0. Абдурауф Фитрат // Ешлик. -Т990. - № 5. ' Б. бЗ-ббТкаркмов Н. Мавлоно Фитрат // Фан ва турмуп. - 1990.- - № 7. - Б. -23-25. Яна щул^аллиф: "Кутадгу билиг"нинг топилишй // Фак ва турмуш. - 1993. -/у/. - Ь. 810. Яна шу муаллиф: Фитрйтнинг шайтокга исени // Узбекистон 'адабиёти ва санъати. - 1993.'- 20 август. Назаров Б. едабий меоос ва янгича фккхзлаш // Узбекистон адабиети ва.санъати. -1989. - 26 Феврал.- Яна шу муаллиф: нитрат маърифатининг 1ул-йш// Шарк гадузи. 198§. \ ш/. -Б. "8-9. Косимов Б. штрат. Чязгилар Шарп юлдузц. - 1992. - Р 10. - Б. 170-180. мна ¿талйй: Ыаелавдошлар. Бехбудай, Ажзчй, Фитрат. - Т.: "Шата" Н2шриёт-"атбаа концерни, - 167 б. Каримов Э. "А<&лфайз-

уон" татоиий дтакаси хацида // Шарп клдузи. - 1уоу. - и- 1. Б? 81-еЕ. яна% муаллиф Абдурадгф Фитратнинг хаети ва ияода // Узбек тили ва адабиети. - - Ь- 3. - Б. 26-29. Эр™ -

нов С Фитрат - навоийшунос /7 5збек ти,та ва адабиети. -,1990. - I з Б. 3-8. Яна шу муаллиф: Ситратнинг "Фарходу..!Еи?ин" доо-тотгк оид тадакоти хавида 7/ Узбек тили БападаЗиети. - 1^93. тонига ои^ цкт Алиев А. Фитрат ва унинг "Бедил" асари //

Узбекистон адабиёти ва.санъати. - 1989. - 13 январ. Яна шу му аллдф: Абкуграуф Абдура^ии угли Фитрат. - Т.: 1991. - 48 б.

Дастлабки "танитув" яараёнидан сунг Фитратнинг драматур -гияси, тилшунослик мероси ва сиёсий фаолиятига'дойр диссер -тациялар химоя цилинди*. Щунга карамай, Фитрат томошдан яра-тилган Илмий ме'рос XX аор адабиётшунослиги билан боглиц холда махсус тадкицот мавзуи цилиб- белгилангани йук.

Узбек адабцётшунослигининг бугунги таравдиёт даражасига эри-шишида аср бошларида яратилган'дарслик ва кулданмалар, илмий тадкйкот ва адабий-таждедий • маЦолалариинг уз урни бор. Чушси аср бошлари адафиётшунослигида'миллий адабиёт тарихи ва ада-биёт назарйясини яратша, бадиий асарларга бахо бергапда тагеда-дий-эстетик тамойилларни ишлабчшупи даври булган. Шу'нинг учун Хам бу даврнинг адабиётшунослигига оид асарлар купрок "адабий ' тащид тараккиёти билан' боглаб урганилди Бу .соха буйича

Рахмонов М.'Фитрат драматургйяси ва укинг сада тарихи // Сань-ат. -.1991. - Б. 17-21. Владимирова Н. "Киёмат"ни янгича

укот тажрибаси II Узбек тили ва адабиёти. 1992. - -Д? 3. - Б. 6-8, Мирвалиев С. Абдурауф Фитрат И Узбек адиблари." - Т.: Фан, 1993. - Б.'18-21-. -Турдиев Щ.: "Хинд ихтилолчилари" фожиаси ха-кида // Шарк юлдузи. -.1990. -,.№ 4. - Б.32-34. Эргашев Б., Касимова 3. О раннем философском творчестве Фитрата// Обществен- '. ные науки в. Узбекистане. 1990. 'Ж 10. - :С. 13*18. Ганиев И. Фитрат,• эттикод^,'ижод. - Т.: Камалак. 1994,.-ЩЕ б. Яна шу-му-аллиф: Фитдешунослик. - Бухоро: 1995' .--72-/0. Туйчибоев Б. Фитрат тидшунос. - Т.: 1996. за бопщалар. - :

■ '' * Эргашев' Б. Из истории становления и развития общественно-политических идей даадидизма. Идеология младобухарцев: Автореф. дис. ..-.'докт. фил'осой. наук. - Т. 1993. 56 с. Ганиёв И. ' Мастерство Абдувау<ра'Фитрата в создании-'трагедии "Абулфайзхан": Автореф. дис. ;*.,-канд. филол. науя, -.г'Т.,' 1992. --24 с. Курбо-нова М.- Фйтратнинг • тилшунослик мероси: Филол. фанлари ном'зоди дис. •автореф. г 'Г;, £993. - 19 б. . . •

2 Назаров В. Узбек адабий-тшйда^шшги:. гоявийлик, метод , кахрамон. - Т.: Фан, Ху79," - 286 б. ВалихУкаев Б.',-Холматов Ш. Узоек сбЕё« адабий тажсиди тарихи. - Самарканд; 1.983. .- .132 б. Узбек соадт'адабий танк"ди тарихи: Икки .тошпгк/ И.Султовдв . тадаири остида. - Т.: Фан,.- 1987. Дусткораев Б^А.г'Узбек совет '■ танвдцчилиги тарихи. -..Т.: ■'ФэцДУ нашриети-. 1989..88 О. Ху -дойоерг°нов Н.:, Расулов А. Узбек сов'чт -адабий танчилт-'лита. -Т.: Укитувни, -1990. - 168.6. Валихужаев'о. Узбек адабиётшунослиги тарихи: ■ Х-Х1Х асрлар.: Т.: Узбекис.тон,-1993.- - ,192 б.

■ Салихов Т.Р. -Узбекская литературная' критика 30-х годов в -борьбе за социалистический' реализм:..Автореф. дао.. ... канд . филол. наук. "-.Т.» ' 1973. .-' 23 с.

яратилган тадаицотлардн гарчи XX' аср бояшари адабий танвдци акс этган булса хаы улар узбек филологаясининг мавжуд барча сохдларида' карвонбошилик кдаган, адабиётпгунослик. буйича би-ринчи узбек профессори Нитрат тоыонидан яратилган илмий ые-росни ыахсус урганишни уз зишасига олмаган. Ана шу илмий бушвдни тулдириш ма??садида ушбу иавзуга 1?ул урилди ва шу хаётий эхтиёждан келиб чивдан ^олда тадаицот олдига ма^сад ва вазифалар дуйилди.

Тадкикотнинг маусад ва вазий'алари. .Гиссертациянинг асосиЧ ыадсзди XX аор босларидаги узбек адабиётшунослигининг шаклла-ниш даражаси, тарадчиёт йуллари ва эстетик тамойилларини Фит-рат илмий мероси воситасида урганишга каратилган, Е^нинг учун дам олимнинг бу сохада яратилган илмий меросини таддац этиш баробарида. куйздаги илмий вазифаларнинг хал этилиши кузда ту-тилган:

- XX аср бошлари узбек адабиётпунослкгининг турк тилли адабиёт илми ми^ёсида. риволсланганлик даражасини ани1{лаш;

- Фитрат тоыонидан яратилган адабиёт назариясига дойр тад-цикот ва кулланмаларни шу кунги иазарий-эстетик тафаккур' нуг;-таи назаридан урп&ний;

- олим адабий-танкидий карашларигонг 20=30-йиллар танкид-чилигидаги урнини бёлгилаш; . - ...

- узбек адабиёти тарихи фанининг шаклланишида уш илх бор изчил илмий тизимга солган ¿итрат тадощотларининг урнини бёлгилаш;

- энг зеки-тур к адабиёти. намуналаридан тортиб XX аср бош-ларидаги яадвд адабиётига цадар' тараю;ий этган мумтсз адабиё-тимизеинг- такоыуя йудида мухим бехатлардая саналган улуг адиб-лар кжодига муносабатда Фитрат та&риба.сиш адабиёт илмининг шу сохаларига татбия цилии ;

Тожибоев Р. XX аср боилари узбек адабий танкиди тарихидан: ¿югал. фанлари номзоди ... дас. автореф. - Т., 1993.. - 25 й. Екубов И. Отажон -Хошимовнинт адабий-татдадий фаолияти: 5илол. фанлари номзоди ... автооеф. - т.,'1993. - 30 б. Каримоч Б. Бадан ыахцуднинг 'адабий-т&швдий таолияти: 5илол. фанлари коызода ... дас. автореф. - Т.: 1995. - б. Султонов У.Чул-поншшг адабий-танвддий ндраалари: Зилол. фанлари номзоди ... дис. автореф. - Т., 1996. - 23 С. Умурзоков Р. Гози Юнуснинг ижодий йули: Филол. фанлари номзоди .... дис. автореф. - Т., 1936: - 24 б. .

- тасаввуф адабиётининг намояндалари Аэдаад Яссавий ва унинг мактаби шоирлари, Навоий, Бобур, Машраб, Умархон ва-бошна. мутасаввиф адиблар ижодини урганишда фитрат илмий асарларининг ролини куроатиш;

- Фитратнинг навоийшунос сифатидаги фаолиятини урганш иатижасида муаллифи ноантс "Инсонияг хадида Навоийнииг фик-ри" рисоласи ыуаллифни аншугаш;

- форс адабиётининг ¡jyi.it о з вакиллари Фирдавсий, Умар Хайём ва Бедил икодига муносабатда Фитрат царашларининг ахамиятини гушунш.

Бу каби куламли. илмий вазифалар тадаикот марказига куйил -^ан масалаларга. янгича муносабатда ёццошишни талаб ^илади.

Тадкикотнинг илмий янгилкги, Лдссертацияда илк бор XX аср Эошларида вужудга келган адабиётшунослик, унинг шаклланиш 5осцичлари, эстетик тамойиллари Фитратнинг ^атэр илмий излари зосйтасида урганилган. Бунинг учун асримиз бояяарида яратил -■•ан бой адабий-илшй мерос замонавий адабиётшукослих талайда-эидан кёлиб чиодан $олда адабиётни суз саньати сйфатида тулу-1иш» бадиий асарни та^лил этиш принципларини ипиаб чшрш ва ¡дабий жараён масалаларини тадаиц этиш нучтаи назаридан урга-шлиб,. унинг эстетик тафаккур тараккиётйдаги урни аниклакган. 'збек адабиёти тарихи'фанй илк бор Фитрат томонидан илмий из-[Илливда урганилгани учун оджшнг бу такрибаси шу кунга кадар щабиётимиз тарихини урганизда андоза сифатида хизмат цилада. 'рганилаётган давр адабий тал^вди хозирги танкидчиликнинг етак-мхусусиятларидан келиб чшдан холда янгича талцинда г^йта ■адкик; этилиб, бу соханинг келатсавдаги тараккиётй билан боглик :арур хулосаларга келинган.

Тасаввуф назарияси, тарихи ва $збек мутасаввиф вдаблари ияо-1ига муносабатда.Фитрат томонидан' ^лланилган тасаввуфий тал -;инлардан келиб чшиан холда уларнинг. нисбатан истшгболлклари дабий тажриба учун тавсия этилган. Зт'умладан, Яссавий, Боккр -•оний, Навоий, Машраб, Убайдий, Умархон, Хувайдо сингари шоир-;ар ижодини тадкиц этишда ол'им томонидан тавсия' этилган илмий-■асаввуфий мезон бу соханинг келажакдапи ривояи учун хам асцо->иши мумкиндигй айтилган.'

Тадакртда биркнта марта, фитратнйкг навоийзаунос сифатидзгк . ¡аолиятига таяниб, муаллифи номаълум "Йнсоният хасида Навоий-

нинг фккрк" рисолаои Зжтрат калаыига мансуб зкани исбот ки -линган.- Миллий истиклол гоялари дастлаб кун тартибига чвда-рилган XX аср бошларй узбек адабиётщунослиги ыас.алаларини урганиш оркали истиклол сари .вз бурган бугунги адабиётимизни ■тушунишга йултопилган х;амда унинг энг самарали жиз^атлари адабиёт илмининг келгусидаги'таравдиётига хам хизмат килиши кум-' кинлиги курсатилган. -' •. >

■' .Тадкикотнинг ■■ назашй за' амалий ахамияти-. Диссертациядан келиб чикадигая мухим. назарий умумлашма ва хулосалар истиклол гояларини узйда сингдйрган.янги .адабиёт.'назариясини.шакллан-тиршвда, .уни -шдашй узанда соф эстетик, талаблардан- келиб чиц— ц'ан холда кайта яраткшда ёрдаь: бериши мушдан.' Еунингдек, XX ■ аср узбек- 'адабиётщунослиги тарюшни яратилща ва унинг' тарак -з^иёт. конуниятдарини' белгилашда.-цуаллиф иишаб чиккдн. илыйй-на-зарий т'амоййллардан фойдаланиш мумкин. Тадкик;отнинг ежалий аха^мти, куйвдаги холларда а!(с этади: ' ■ .•

- Адабиёт. назйрия'си^' адабйё'т тарйхи. ва адабий танкид тари- • хига оид олий Укув юртларк учун янги ткпдагк дарсликлар, урта-махеус у^ув .юртларк хамда мактаблар учун' 'фзанма ва мажцуа лар,'хамда адабиётлгунослик :йcтилqздаpи;J^миm'/T^ëpлalI^Iiд;l ■■ ■

- мумтоз. адабиётишзпйнг тараздиёт боскичларйга оид иллий тадкикотлар- яратиада ва айрил.улуг сяймолар икодаки '¿истекали . урганшпда;.

' - узбек адабиётщунослиги .тарихида клк адабий маямуа /хрестоматия/ сан&лГан "Энг зеки турк. адабкёти. наауналари",• "Узбек-адабиёти ка^уналари"- таркибига кирган асарларни ур'ганиада ва уларнк кайта'нашрга тайёрлащда ёки.мавжуд нашрлар ва чУлёзма нусхалар асомэда.илмий-танкидий матнларини- яратишда; '.„_ - олий ва махсус уцув' юртлари хамда урта мантабларда Фитргт ижодини Урганкшда, унинг 'асарларини кайта нашрга тайёрлаш ва бу мавзуда илмий.асарлар .^зищда} ' • ■

-.нихоят, - 'тададотнинг узи яхлит холда олий укув юртлари учун.махсус .курс ва назарий семинар сифатида тавсия этилиш

мумкин. :

Тадкикотнинг назарий'-уолубий асоси. . диссертант тазрил жа-раёнвда умумкахон. эстетик тафаккури тараккиётига хизмат калган Арасту,, форобий,- Навоий, Еобур, Данте, Буало,' дидро.ва \стел

каби буток сиймоларнинг фундаментах ишлари; хХ аср адабиётшунос-лигининг шаклланмпида уз улушини•чушган адабий илмий / акаде -шга/ мактаблар вакиллари, жумладан, А.Н.ВеселовввиЙ, А.А.Потеб-ня, В.Шкловский, М.Бахтин, Р.Якобсон, Ц.Лотжщ,' Г.Н.Поспелов ва Ю.Борев сингари назариячиларнинг эстетик тахлил тажрибаяарига суянилган.

.узбек адабиёти тарихи, адабий танциди ва фольклористикаси ма-салаларини урганжзда В.В.Бартольд, А.Н.Самойлович, Е.Э.Бертельс, В.М.Жирмунский каби рус мусташриклари; И.Султон, А.Каюмов, А.Рус-тамов, АДайитшзтов, А.Абдурафуров; О.Шарафиданов, М.Г^упионов, Л.Кашов, У.Норматов, С.Мамажонов, Н.Картов, Н.Камилов, Е.Наза-; ров, Б-Косиыов; Х.Эарифов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоков сингари уз б'¡к олмлларининг карашлари тадкицот муаллифпга амалий йулланма булиб хизмат килди. Щунингдек, тадки^отнинг тахлил йусинини бел-гилазда Ф.Купрулу, Р.Арат, А.С.Левенд, К.Зраслан каби турк олим-лари ва Э.Олвортт, Улен д' Энкоус, Х.Куматсу, И.Балдауф сингари хорилий фитрашпуносларнинг тадаикотмавзусига дойр ишлари урга-нижб, тегкпли хулосаларга келкнган. -

Тадкикот манбэи. Илмий тадаикот уз олдига.«уйган каксад ва вазифзлардан келиб чиккан хблда XX аср бошларидан тортиб ¡го 30-йилларнянг охйрига к&дар яратилган . адабиётшуносликка дойр тадкикот, дарслик, зфшанма ва мавдлалар "диссертация.учун"асоспй. манба /объект/ кклиб олинган. Фитратнинг адабиёт назариясига ба-гишланган "Адабиёт' цоидалари", "Санъатнинг маншаи / келиб . чикиш/" ва "Аруз хасида" каби гсзрлари; узбек мумтоз.адзбиётини урганиш-да мух»ш ■ макба. саналган "Энг .оокк турк' адабкел-и нанунслари", "Узбек адабиёти намуналари / I килд/" V- макмуаларп; Юсуф Хос Хо -жиб, Ахмад Югнакий, Ахмад Яссашй, СулаПмой Бс^иргсний, Навсий, ■Мухаммзд Солих, Турд::, Машраб сингари'адиблар.хавдда ёзган рисо-ла ва маэдлалари; форс шоирлари Фирдавсий, Умар Хайёи, Бедил-мав-зусвда яратган рисолалари ва форз-тозмк адабиётининг умумпрацкк-ёт масалаларига багишлакгаа маколаларк; шужнгдек; олишшнг ада- ■ бий-танкидий. карашларини акс эттирган театр- такризлари ва проб -лематик ма^олаларини ургаНиш назарда тутилган. Булар каторида XX аср бошлари адабиётшунослиги ва адабий танцидининг тараккиётида сезкларли из цолдарган фитратга- замондош булган куплаб олим ва

мунаккидлар томонидан томонидан яратклган ■илмий ва танаддий асарлар хаи Фитрат асарларига циёсан урганилиш лозиы булган 1фпиича манба сифатида кузатилган.

Ишнинг жотзийланиши. Мазкур тадвдпсот узбекистон Республика-си Фанлар акадешшси Алишер Навоий номидаги Адабиёт институти-нинг XX аср узбек адабиёти, Адабиёт назарияси ва Навоий булиы-ларикинг чушма мажлисида хамда Андижон давлат педагогика тил -лар института рус ва узбек адабиёти кафедраларининг кушма маж-лисларида ыухокама вдлиниб, хдчояга тавсия этилган.

Тадаицотнинг асосий мазмуни ва тазслил гамойиллари монография, унув цулланмаси, илмий рисола ва мацолаларда хавда Тош -кент, Самарканд, Бухоро, Хоразм, Андижон давлат университет -лари анжуманларвдаги илмий маърузалар матнларида акс этган.

Тадкикотнинг кутилиш таотиби. Диссертация Мукаддима, ун фаслни уэ ичига олган уч боб, Хотима ва фойдаланклган адабиёт-лар pj-йхати хаыда. йдовалар /Фитрат илмий ва бадийй, публицис-тик асарлари руйхати ва асосий илмий ишлариникг титул eapai; -лари/ дан таркиб топтан.

ДОССЩАцШШГ АСОСИН МАЗМУЩ •

Тадосщотнинг .Мукадцима ^иашда иига--уьгушгй тойси^ берилиб, XX аср боталари узбек адабгхтпунос.тлги щаклпатоая.маданий-илмий мухит ва ушшг асосий с:с-:ллари хусусида фикр юритилгад» Щуяинг-дек, тадо:кот мавЕуинкнг долзарблиги, масаланинг «уйисши, ур-ганилал заруриети.'-ишланчга ;тарихк, ма^сад ва вази'галари, илмий янгижси, назарий ва амалий аха^ияти, манбаи, тахлил услубияти ва жорийланиш мгяалалари Xм'1 шу ^исыда ёритилган.

Биринчм боб "XX act) боашзпида адабий-танкилиГ, тайакютз ва . Оитсатнянг илмий-назарий удт-ог;-" деб ноыланиб,' унда асримиз • бояларида яратклган адабиёт назариясига дойр илк тадащотлар ва уларкинг таркибида Фитраткинг эстетик кдрсллари урганилган. Бу уривда фитраткинг юк.ормда тилга олингак тадкикот ва куллан-маларидан та!эдари. "Сеър ва шоирлик", "Саньатш;нг маниаи /келлб чикиаи/" каби маколалари хаи тахлил этилган. Еу даврда яратил-ган адабий-илмий мероснинг таркибидан келиб чивдан холда-ушбу бобда фикр юритилиш мулжалланган ыасалалар уч фаслга акра -тилган.

1-фасл "XX АСР БОПШАРВДА УЗБЕК АДАЫ1ЁГшУНОСШГИ" номи билан юритилнб, унда Фитратга цадар утган давр мобайнида яра -тилган илмий асарлар, дарслик ва ¡¿ацолалар тахлил марказита цуйилган. Маълумки, аср бошларида яахон адабиётшунослиги фа-нида жиддий узгаришлар вужудга келдд. Адабиёт илми миллий чзгарздан усиб чикиб, умумжахон адабиёт лари тажрибасини узи-да жамлаган эстетик тафаккур даражасига кутарилди. Улуг наза-риётчи олимлар Хердер За Хегел каралиарини узига сингдирган адабиётпунослик турли тилларда таркдтилаётган дунё адабиёти -нинг умумий тенденцияларидан келиб чи^иб ил вритишга кучди. Гарб адзбиётзунослигидаги майжуд академик мавтаблар Лшфоло -гик, пскхологих, ааклшунослик, реал за органиктанкид каби/ уз :',арашларини йлгари суриш билан бирга адабивтшуносдикка умум-гахон бадиият хазинасининг энг улуг аньангларини памлаган фан сг'фатода ёндоаюп раем булди.^Щучцад келиб чик,кан :;олда, ада -биёт илмига эстетика ёки фалсафашнг таркибкй цисми сифатида эмас, балки умуминсоний /гуманитар/ факлар ткз!аж таркибида мустг^ил яшасг?. хал',ли булган таргсеий пан сифатида карал етак-ч»:лик клади. ?арб адабкёгзунсслигида кечган бу каби сяфат уз-гармыари узбек оличлари томонидан хам з^абул г;илкнив, эдабий таошлга яиргунга г.адар у?га:! вав;т нчидэ узбек адабиётщунослиги иард мумтоэ едабиёткда тараний этган огза-гл ва ёэиа аакл-лардали узига хос ггоаналар узанида ривскланди. •

Адабиётпунослик мумтоз адзбиетда зох-'1рзн "илми адаб" нсмли кенг качровли филологик фанлар таркибида урганилган булиб, у "шарзда ун икки 'гскэедан - лугат, сарф, нахв, маоки, баён, аруз, ¿?о$ия, санойиь каби илмлар туркуыидан иборат"^. дцабиётшунос-лик ана шу "илми адабпнинг вориси сифатида герлар давомида та-равдий этиб, узига хос ифода шакллари, яъни жанрлар билан иш курган. Айницсз, тазкира ва рисола узбек адабиётшун'ослигининг кздимги жанрларидан булгаки холда асримиз бошларида улар като-ркга матбуот сзх,ифаларида эълон келинган куплаб пакола Еа та*;-ризлар келиб щгшилди. "Тазкира - таедидчиликникг илк куртак

^ Академические школы .в-литературоведении: Сб. - !.!.: Нзука, 1975. - С.17.

^ Валщсужаев В.'¿збек адабиётщунослиги.тарихи: Х-Х1Х аерлар. - т.: Узбекистон, 1993. - а.17.

шаклидир, дейилади "Узбек совет адабий танциди тарихи" камоа тадкикдатида. - Тазкирачшшк узбек адабиёти тарихида го XIX аср-гача давом этди,.алмо.унинг ыазмунида жиддий узгаришлар юзага келмади"1. Бизнингча, нафахат танадднинг, балда умуман адабиёт-шуносликнинг фаол сохаси сифатида «аралиши лозим булган тазкирачилик узининг барча тарацхиёт даврларидаги каби асримиз бошла-рида хам мазмунан бойиб, тарниб гихатидан ранг-баранглашди. Ахмад Табибий, Шариф Садри Зиё, Хожи пеъматуллох гаухтарам каби унлаб тазкиранависларникт асарларини эслаш кифоя. Бу тазкира -ларда аньанавий тазкирачиликда кузагилган- "киска ыаълуыот. бе - -риш" усу^'да кенгайиб, маълук бир яанрдаги ёки 2^уналишда1,и асар-ларни таркиблаига ва уларнинг муаллифлари хаедца кенгрок маълу-ыот беришга интилиш кучайганини курамиз. мумтоз адабиётдаги таз-кирачиликнинг таравдиёти натижасйда поэтик антология ва хрестоматия шаклида магмуалар яраткш иди энча конлакда.' 20-йилларнинг урталарига келиб бу каби хусусиятларнинг чухурлашузи натикасида Зитратнинг "Узбек адабиёти камуналари /х хипд/" маЭкнуаси вужуд-га кеаган. Бу тажриба \ьухорода яратилган форс-тожик тилидаги тазкирачилик аньаналаргаи узида мужасс'ам хилган Садридцин АРнийнинг "Накунаи адабиёти точда" /1926/ макмуасининг яратилишида хам хул келган.

Х1Х-ХХ асрлар бусагасида адабиётиуяосликнкнг асоскй сохалари-дан бирига- ай'ланган' тазкфачилйвда йигирмадан ортик асарларни кузатганиыиз холда "илми аруз", "илми.бадеъ" сохаларида оу каОи фаоллихни учрг!тиайшз. аак.атгйна Зокиржон Фурхатнинг "Илми ажь-орнинг цоидаи ,'авзони" ва бухоролик едиб даксиддин Шохин / 18591893/ нинг форс тклида. яратилган "Вадоеъ ус-саноеъ" асарларини курсатиш ыумкин2. Бунинг сабаби аср аввалида техник тарахкиёт -нинг тезлапши катижасида давр матбуотида-илмий рисолалар вази-фасини У'з зикмасига олган цак,ола ва тахризларнинг эълон эти-

лшидир. • ,

Туркистон ¡.атбуотида XIX аорнинг 'оунгги ун йиллигидан бошлаб адабиёт, саньат, хусусан, театр масалгларига дойр куплаб мако -далар зълон хклинган. Бундай кэдолаларнинг айркшшри "Турнистон

1 Узбек совет адабий танхиди тарихи. - Т.- Фан, Г9£7. - I т. - Б. 27.

2 Уодкзода Р. Адабиёти точик дар ним&и дуввуьм асри XIX, -Душанбе: Доншз, 1968. - С.110. ■

вилоятининг газети"да чоп этилган о'улса х;ам, узбек зиёдилагэт-ни бу сохада илхомлантирган Богчасаройда Исмоилбек Гаспрали /1651-1914/ томонидан мунтазам суратда нашр этилган "Tapsry -мон" газети булди1. Жадид матбуити не;.« оилан тарихга кирган унлаб Еацтли матбуот каарлари бу газетани ^зкга урнак бйлиб, адабиёт, тил ва театр масалаларйки ёрививда мухим манбага ай-ланди. Ьу давр манзараларикя уз кузи билан кузатган олим лх-над Заки Залидийнинг хотирлааэта, "ТараккиЯ"/1?0б-1507/, "Хур-кмд" /1906-1907/,"Щухрат". /1507-1908/', "Осиё" /19С8/, "Гухо-рои тариф" /1912-1913/, "Турен" /1912/, "Садои Туркистон" /1914-1915/, "Садои Фаргона" /19Г4-1915/ "Самарканд /1914/ ка-би газета ва "Ойна" /1913-1915/,- "Ал-Ислох" /1915/, "Юрт" /191С/ журналдарида адабиётшуносликка дойр бир канча мадолзлар босилиб чиккан2. Бу каби нашрларда чоп килинган маколаларни уларьшнг ички муядарияасидан нелиб чиккан холда куйидага тасниф билан урганиш мумнин:

1. Адабиёт назариясига с'агйшлаяган ибтидоий- "таништирув" ма-колалари: Ее^будийкинг' "Театру надур?"-, Чулпактшг "Адабиёт на-дур?", Ахдаляох Хайбулло^ угдипинг "Танкид", дожи чуйиннинг "Театр фойдаси" каби маколалари. '

2. Алозсида адиблар ияодига.багипшанган портретнайо тасаввур берувчи маколалар: Иброхим Давроннинг "Исхогсссн Ибрат", Расулий-нинг "Шоир ва миллий агеърларимйз" /А.Лвлоний хадада/. ■ 'Гирмухсин-нииг'"П'сир жанобларига йлтимос" /Васлий хакида/ ва бсищалар..'

■ 3. !£уМто'з адабйётнинг айрим улуг ;вакиллари ■ ижодига-. багипиан-ган А.Саъдийнинг "Яссавий ки;.г эди?'\ Фитратнинг "Ахмад Яссавйй", Вадуд «.йхмуднинг "£узулий - ЕагдодиЯ", Тугруя /Т.Аьлажзв/ И'.нг "Эски шокрларишгадан Мучйкий", Лутфилла Олимийнинг "НоДира" каби мадолаяари. • .•

4. Сахна тарихи ва театр "саньатига багикланган умумлаигирунчи тасаввур;берувчи илк прбблематик маколалар: Д.^одирийнинт "Биэда театру ишларининг бориши". Гулом Зафарййнинг "Узбек театру. тарихи", Уктам тахаллусли мунагдеиднинг "Са^на адабиёти" каби асар -.лари. ' ... . -, •.

* ??bEet Загву. Türk Bany'aalada^ Bgitla Heformn чв Gaapirali

Ieaayil Вву, - iflkasa» 1987- - 3.-.V2-76. ;

_ .vf* 23^7®!1?1 fogaa. • Baguaku Püricili. Tüxkiatan ve TaJd» Tarihl. - Istanbul« 19S1. - 2-Baaki. - 3. 505.

5.Театр тавризлари: бу йуналшпда биргина Ашурали Зохирийнинг "Томошабин" тахаляуси бклан ёзганунлаб тацризларини ёки мунак-цид ¿'ирцулла Шерыухдмедовнинг "Иштирокион" газетаси сахкфалари-да зълон вдшинган йигирмага яцин тагфиэларига эалаш мумкин.

6. Бирор бадиий асар атрофидаги ёки цуайян адабий мавзуга баг шил акт ан бахс-мунозаралар: Бехбудийнинг "Падаркуш" фожиаси, А.Кодирийнинг "Уткан кунлар" ромаки атрофидаги тортишувлар ёки "Ал-йолох" аурнали /1915-1916/ сахифаларида ёритилган илщий мав-зудаги газаллар хусусидаги бахслар.

. 7. Кихоят, лудма, изох ёки бирор "танвдц"га муносабатда жавоб чизишлари: "Барафпон" сахи;аларидаги А.Са-ьдий маколаларига Ва -дуд Махкудншг жавоблари, Н.Еойбулатовнинг нохак танцидига жа -• зобак $итраткинг ыацолаларя ва бошкалар.

Бу «аколаларда илыий яаыровнинг торлиги ва саёзлик, профессио-■ нал тахлкл тажрибасининг етишаолкги, театр та1физларида нисба-тан тур, одций сазска талкини ва роллар таксимоти билангина чек-ланиш каби вусурларни учратиа мумкин. Бирок улар даврнинг утиши билан секин-аста профессионал илмий тазршл сари таравдий этиб, адабиётшуносликни бадиий адабиётнинг холис та^лиячисига айла -ниаяараёнида иаълу^-.'^азнода тарагдагёт вдцамлари булиб хизмат ■

е{ I

кгтган.

Матбуот.сохасидаги "илмий силжиш"лар мактаб ва иаориф тизи-1шга хам уз таъсирини курсатди., Миллий -адабиётшунослик янги таш-кил этилган усули жадид ыактаблареда адабиётдан сабок берувчи ;■ дарелик ва уцув куллашаларига эзргиёж кучайган бир пайтда узи нинг асл мавраддаридан бир оз чёкиниб-•булса-да, янги миллий мак-таблар учун адайшт дарсликлари ёзиш ишига жалб килинди. Чунки 1918 йилнинг охирларига келиб Туркистонда 328 та усули кадид иактаблари иавяу8 булиб, уларнинг хар бирида урта зсисобда 100200 укувчи таълиы олыовда эди*. Адабиётдан уцув кулланыалари яра-тии иши билан одций муаллимлардан тортиб то жадидчилик харакати-нинг "Гурнистон ва Бухородаги йулб сшчиларига кадар купчилик маш-гул булгандар. Бунинг натияаси уларов Бехбудай, А.Авлоний, !.«у-ваввар Кори, Хаыза, Саидрасул дзизий, Сид.;иций-Ажзий, Айний ва болзаларнинг дарслик китоблари яратилгани ыаьлум. Бирок бу-ки-

I Уиняков й.й. К истории новометодной школы в Бухаре // Бюллетень САГУ. - Т.: 1927. - Т.16. - С.88.

тоблар асосан урта мактаб укувчиларига мулжалланган эди. Еир-гкна Зитратнинг "Укув. Урта мактабларнинг. сунг синф укувчила-ри учун" / 1917/ дарслигидан амалда Мадраса ва олий мактаб ти-зямида фойдаланшл мумкин эди. Гарчи олий мактаб ва мадрасалар-нинг уцув дастурларида "илми аруз",. "илми кофия", "илми.таво; рих", "илми хикшш", "илми мунозара" каби дунёвий фанлар мав-.жуд булишига карамасдан С.Айнийнинг гувохлик берншича, а>.:адца бу фзнлар укитилмас, адабиётшуносликдан сабок берувчи рисола-лар эса йуц дарагада оз булгак*. Мадрасаларнинг .аньанавий таъ-лш тизимига кура, адабиёт билан боглю? илмлар купрок маъри -фий-ахлокий таълим билан душиб олиб борилган. Худци Низомий Арузий Самаркандийждаг "Чахор мадола" асарида курилгани каби адабиётшунослик илмлари айрим нодар хикоятлар воситасидагина талабаларга сингдирилган. Мадрасаларда хам кадид усулининг жо-рий «илиниши учун астойдил курашган Фитрат Истанбул тахсили -дан сунг "Рахбари накот" /1913/, "Мавлуду тариф ёхуд хайрул банер" /1914/, ".Чухтасари тарихи ислом" /1915/, "Шла" /1916/ каби дикий-таълимий асарлари таркибида хам адабиётшунослик ма-салаларидан суз юритган. Демак, Фитратнинг адабкй-эстетик 5а-рашлари биргина соф адабиётшунослик асарларидагина змас, балки илмнинг бопща сохаларидаги, хусусан, фалсафа, илохиёт, та-рих ва саньат касалаларига до'ир асарлари таркибида,хам ако-этган.

XX аср бошларида узбек адабиётшунослигининг шаллланиш яа -раёнида, адабиёт илмининг-барча мавжуд сохалари билан шугуллан-ган унлаб узбек адиблари ва олимларининг иштирокини цайд эт -ган холда адабиёт назарияси, адабиёт тарихи ва адабий танкид каби фанларнинг вужудга келиши 5итрат наби ьшллий кадриятлар-ни чуот хис килган, минг йиллик адабиётимиз наиуналарини ях-¡пи билган ва уларни замонавий асосда чукур тахлил эта оладаган олимнинг коми билан богланиши табиий бир холдир. ■

Биринчи бобнинг 2-фасли "АДАБИЬТ НАЗАРИЯСИ АСОСЛАРИШШГ ЯРАТИЛИШИ" деб номланиб, замонавий адабиёт.назариясининг тар-кибланиш доидаларидан келиб чивдан-холда ургашлши кузда ту-тилган масалаларни нуйидагр тартибда куздан нечириш муыкин.

1 Айнй С. Таърихи ющилоби Бухоро. - Душанбе: Адиб, 1987. - С.10-11.

Санъатнинг ы о х и я т и , турларива к е л и С чициш и, Цздимги Арасту даврндан бошлаб XX аср бсшларида саньатга "иетимоий онг шаклларидан бири" деб таъриф берилгунга хадар унинг мохияти хахзда турли царашлар хукм сурган. Ду хавда Фитрат "Саньатнинг маншаи /келиб чи -к,иши/" мадоласнда тухталкб; • :шуядай ёзган: "Саньатнинг мая-' иаи деган 6>ip масала ыаданият тарихининг мухим бир нуцтаси булгани каби турли ыаслакли ояиылар томонидан изох .этила кел-ган ихтилофли бир бахсдир"-'-. Нихаят,: 20-йиларга келиб карнс-ча дукёцараз узбек эиёлиларининг тасаввурига. зурлаб яойлашти-рилаётган бир пайтда А.Саъдий Су каравши "килилик тарихи да-всмида келиб тухталган знг сунгги игашй хулоса экани"ни ух -дирган булса,'" Фитрат "Адабиёт хоидалари" номли хуллалмасида "Адабиёт сузини тузукгина онгдатмох учун бошлаб саньат ва гузал санъат деган -сузни таъриф хилиб утишнк лозим" деб бил-ган. Олимншг курсатиаича, "гузал саньатлар кишига маънавир таъсир этиак, унинг-ютясши тул^нлонтирмоц• 'тилаги билак" мавзудцир.** Зеро санъат асари А.Езъдий махоласида курсатил -ганидек, "узйни. овутыо'х" ёки "рухин акиб бир лаззат. хузгатув-чи" восита'гина' экас, балки "боиналарни-'^ам. уз туйгулари'билан туйгулантирио хунари" ор^али мавкуд булмоги лозим: "Мана щун-дай юрак.'^икр, туйгу, тулцуяларики суз, товуш, буёв, шакл, харф, харакат каби материаллар ёрдами билан жонлантира чкха-риб, бошцаларда хам'шу тулхукни яратмон, хунарига гузал санъатлар дейкладлр"4. Худди ну, Уринда саньат асаринингыохияти-ни акглатувчи образлилик ва уни яратиада сачъаткор фойдалана-дигак ХУР0-^ ва воситаяар кохкнзэдан кеШб чикдан холда' санъ -атнинг олти турини фархлаб курсатган:' "Улар бир-бирига якин-лалмох зъткбори билан икки туркумга айриладир. Адабиёт, му -

1 Фитрат. Санъатюшг ыанваи /келиб чихиши/ // Маориф ва \'хитгучи. - IS27. - 5. - В.31.

2 Саъдий А. Гузал санъат дунёсида // Шщилоб. - 1922. -F 2..- Б.' 38-41.

3,4 Абдурауф Фитрат. Адабиёт хоидалари. Адабиёт муаллим-лари хам хавасЬшари учун хфллаша / Налога тайерловчи, с?з

боки ва изохлар ыуамифи Х-Волтабоев. - Т.: Ухитувчи, 1995. - Б. 20-21.

сика, уйун /тане/ - бир туркум; раем, Байкал, меъморлик -бир туркум буладир". Фитратнинг бу карашлари замонавий саньат назарияларини узида акс эттирган, Г.Н.Поспелов тах-рири остида чиккан "Адабиётшунослинна хириш" дарелигидаги мулохазалар билан циёсланса, рус олими хам саньатнинг олти турики худци шу тахлит икки туркумга ажратиб, уларни "экс-прессив" ва "синкретик" каби истилсхлар билан танипггиргани-нинг гувохи буламиз^-. Фитрат саньатнинг мохиятини англатиш-да аввало историзм принципларидан келиб чиздан холда унинг вужудга келиш тарихини синчиклаб кузатган. Сунгра саньатнинг нисбатан кадимги олти турини аницлаб, улар уз ифода кур°л -лари ёрдамида бир-бири билан фарцланиши мумкин эканоигини курсатгандан сунгггина саньат асарига таъриф берган. Демак, Фитрат саньатнинг мохиятини англатищца гарбда мал1хур булган Спенсер назариясидан хам, улуг Л.Толстой каралшаридан хам бохабар равиида масаланинг бош узаги дагиб саньат асарининг вужудга келии тарихини олгани бугунги кун учун хам ахамиятга молик. ' ' - ■

Адаб'иёт специфик ас и в а , у н. и с у з с а н ъ а'т и с и ф а т и д а' т у ш у н й ш. Фитраг бади-, ий адабиётга саньатнкнг бир тури сифат'ида' ёндошар экан, . "аДабиёт фикр, туйруларимиздаги тулкунларни сузлар, гаплар ёрдами. билан, бошкаларда хам шу. тулкунни яратмовдир" деган тухтамга келган. Ву таъриф "билан олим адабиёт;инсон яалйи-даги хакив;атни. бопщаларга сакъаткорона топиб иялакган суз- ■ лар воситасида етназиб, уларда хам шундай туйгулар яратмок, ёки шундай' туйгуларни тирилтирмо^-маггаади билан' япитлигини. анш; кУрсатган. Муаллиф "бадиий асар" -тушунчасида- яширингая маъноларни "Адабиёт коидалари" нулланмаей орв^ли англатса- • да, "шеър таърифи"да узининг "Шеър ва шоирлид" мацоласида ёзган фикрлари доирасида чекланган: "шеър ва шоирлше дегаи сузлар .бизда янгигина нарса эмас. Турк улуей уз борлигини . очунга курсаткали'шеър ва шоирливрш билибгина-' келганлар.'Заданий бир улуснинг шеърсизлигин суйламан эса, гапуриб турган бир кишининг жонсизлирина ишонмак хабя кулунчдир.- Турклар -

1 Введение в литературоведение / Под редакцией Г.Н.Поспелова. - М.: Высшая шгкола, 1988. - С. 48-52. - ■

-нинг иусулмошшвдак бурун хам уз шеърлари,' шоирлари ва ада -биётлари бор эди" • деган фикрня устивор крмгавдан сунг шеър-га тугри таъриф бериш учун уни дастлаб уткинчи ва бир "гомон-лама таърифлар псиртмоги"дан чуткармокчи булган. Бунта эрилип учун авЕала "адабиётдаги энг каттахунаримиз булган талушдчи-ликдан турк пгеърининг бошини сакламод лозю!" деган хулосага келган. Демак, таъриф шундай булгспи керакки, у уз багридан таклидга урин бермасин: "Шеърда кишиларникг кощни кайнатгу-'. та, сингирларини уйнатгуви, сезгисини г^згатгучи бир куч, маънавий бир куч бор. Щундай кучи булмаган суз "вазн" ва "цо-фия"си булсун шеър була олмайдир". Фитратнинг талкинида пгеър таадидцан айридгандагика унинг калбида ётган пинхоний кувват, "маънавий бир куч" юзагачикадяки, мана шу хол шеьрнинг чин хадицатидир. "Таклядгуй назмчилар эса, "вазн" ва "нофия"си булган турли маышсиз сузларникг шарафига ишонган сайи/н/ шеьрнинг хакикдтидан узоклашиб црлдилар. Виз хам шеърни ■ "вазн" ва "1;офйя"дан иборат деб билсак, чин теурга-ящшлаша. . олкайниз. Чин иетэр врак. сезгиларини курсатыакдир. Вазн ва ко-фия. эса, сузнинг бевяг^цир"?. Фйтрат таърифидаги нозяк хусу — сиятларзх бир-бирш;а туталггирганда. "шеър цалбидаги. маънавий кудрат чукур хис.' этилган, саньаткорона- исланган сузлар носи -тасида чщг йуйлар билан (фйодалангавда шефрхон цалбига кучади, унга тгьсир зтиб , озгу туйгуле.ржи тирилтиради, яхшиликка, гу-залякхкаундайди" деган хулосага келкп цумкин. -

Б а д ни й а с ар ник г поз "тик т а х, л и л и . •Замонавкй ада^1ётшуиоашэда. <5адиий асар яхлит бир тирик орга- ' низл сифатида. талидпг цклгагди. Айни шу' тартибдан келиб товдан Х0лда рус адабиётшуН0слигида "бадГ51й асарнияхлит гушунии ва здр тсмонлаиа. систегшж; суратда урганкш"3 «оидалари ишлаб чи-^илган. Бгдаий тахдил ггркнщошари бклан адабиётпуносликкикг "Поэтика" деб коилангшг сохаси изчил ■ шугулланишни уз зиммасига оЯ£&я& учун уни "бздиий асарш ваньат. сифатида урганувчи фан" деб г,абул г^шшган4. XX аср бошлари адабкётпунослкгида' бу ту-

^фитрат. Шеър ва шоирлик // Иштирокиюн. - 1919. - 24 июл.

3 Поспелов Г.Н. Целостно-системноепонимание литературных произведений // Вопросы методологии и позтики. - ,М.: Изд.МГ/, 1983.- - С. 138-172. • .

4 Еатауксккй В.М. Задачи-поэтики // теория литературы. Поэтика. Стилистика. - Л.: Наука» 1977. - С.1Ь. •

Еукчалар "Тарихий поэтика"1 ва "Назарий поэтика"2 каби нлсмлар-га ажратилиб урганилиш тавоия этилган. Узбек адабиётшунослиги-■ да хам бадиий асарни 'тазршл этшп тамойиллариш ишлаб чикшда А. Саъдий ва £итратнинг' флланмалари аскотарли манба саналади.

А.Саъдий "Амалий хам назарий адабиёт дарслари" китобига тар-тиб берипща рус назариётчиси А.Еалыггонинг'1909 йилда чоп щшин-ган "Адабиёт назарияси/'га суянади. А.Саъдий уз китобида айрим назарий тушунчаларни ифодалашда шаркона истклохлардан фойдала -нишга урунган, поэтика масалаларинн эса, янги адабиётпмизга марксча дунёкарашдан келиб чиккб пайзаядламскчи булган.3Натижа-да, олт, бир. томондан,' А.Шалыгиннинг казарки таълимотига суян-ган булса, иккикчи томондан,. марксизм билан чккиамайдиган А.ве-селовский ва л.Потебня карашгарини хам марксизмдан дунё-

караш сифатида курсатмокчи булган.' щунинг учун булса керак, му-навдид-Гози Олим А.Саъдий карашларинк "марксизм ва идеализм ур-тасида сарсон назария" деб бахолаган4. Фитратнинг "Адабиёт кои-далари" кулл'анмаси чоп этилгунга кадар бу ео^зда туркум макола-лар ёзгаЯ мукаядадлардан бири Вадуд Махцуддир. У "Бугунги сеър-ларимиз ва саньаткорларжмз" но>.Ш5 маг.олаларвда гарчи ибтид'оий йусинда булса поэтик тахлилнинг асосий тамойилларини'белги-'лашга' урунган. Айгпгкса, шарН. цумтоз -¡аеьрияти коскллари ижодида-ги з;атор асарлар т'мугадшда га&ргдети- маг^ур тасаЕвуф назаркт.си -■дан келиб чикиб бахрлашта урунгаш диккатга сазозор^, Ь'ро;; бу тадкикот яяунланаай колиб кётгани учун бу каби даёсий поэтик тах-лилдан келиб чиг.адигал- катина у;;увчидарга; етнб бормай пкнхон ко-либ кетган. ^

■ 2итрат. кулланмасиникг "Ёзип к.пидалари" булгагада адибнинг хаётга таплаган-дастяабки нигофедан тортиб асарга сукгги нук-тани кУйкиигача' булган' ияодий.жараён .кузатилагн га унинт асосий

' ^.Веселовский А.Н. Историческая поэтика.- - М.: 1-989.' - С.II.

• 2 потебня A.A. Теоретическая поэтика.'- Н.: 19.90. - C.I3-I4.

3 Саъдий- А. 'Амалий хаи. назарий адабиёт дарслари / Урта мак-таблар учун'дарслик.. - Т.: Урта Осиё давлат. ширизти, 19^4. -С. 95-97. - ■ , ' . ••■ ' . -

4 Гоз;{ ОдШ. 'Адабиёт .тугрисида хато назар // Маориф ва укит-гучи. - 1925. - !г 4. ..

5 Вадуд »Махмуд. ■ шеърларимиз ва сеяьаткорларигетз // йаориф ва-удатгучи.. -'I925. - Р 4,5, "7-8..

босвдчлари сифатида "мавзу, цундарижа, тартиб /свдет/, таркиб /композивде/, ифода /шакл/ ва услуб" кабиларни белгилаган. Адабий асарнинг .бадиий бутунлигини таъмин-ловчи унсурлар /конпонентлар/. га. таъриф ва мисоллар бе-риш билан «оникмай, айни мала шу-тушунчалар ёрдамида. ки-тобхонни бадиий асарни тушунишга ва тахлил ^илишта ургат- ■ ган: "Демак, хар бир асарда текширарлик бир нарса бор -мавзуъ, мундарижа, тартиб, ифода ва услуб". Олим тавскя эт-гак бадиий.асарни тахдил этиш тамойиллари XX асрнинг бош-ларида рус адабиётшунослигида мадхур булган форыал мактаб вакилларининг ■ карашларига якин келади;-. Бу якинлик адабий таъсир нуктаи назаридан эмас, б^слж уз шилий адабиётида яратилган маънавий бойликларни кай- дар'ажада муиаммал ва хар томонлама урганкп нут,таи. назаридан кузатилса,- кузлантан ма?,-садга эришиш муьшин. Чунки рус шаклшунослари бадиий тахлил ■ жараенида асар яхлитлигини -таъминловяЕ омиллар сифатида сюжет, . композиция поэтик нущ; ва услубни беягилаганлар. Улар бундай хулосага келишда Ю-йилларнинг бошида 0П0ЯЗ /Общество поэтического языка/ номй билан машхур- булган "поэтик тил жа -мияти" аъзолариникг «араыларинидавом эттирган. булиб, жаыият аъзоларининг-йксариати.нафадат гарб.адабиёти, балки 2.гумтоз . шарк адабиётининг хам бклимдонлари А.Н.Самойлович,.Е.Д.Поли-, ванов, В.М.Кирмунский ва бошкалардан иборат булган.•'•Фиграт эса, "шарц поэтикаси масалаларини пухта билгани учун хам бундай бадаий.тахлил яараёнига'узбек адабиётшунослигада бояща са-лафларкга- нисбатан эртароц келган.-

Услуб, у н и н.г умумий в а х ус у с и й X о л л а р и. "Адабий.^аётимизнинг суст дазри" /Ойбек/ деб каралган 20-йиллар.урталаридагина эмас, балки хозирги адаби-ётшуносликда хам нисбатан кам урганилган соха услубшунослик хисобланад;'.. Адабий жараёнда услуб истилохи билан бог лиг, хол-. ' да куйидаги маъно айирмалари узаро- фаркданади: I/ баддий асар • услуби /масалан, "¿ткан кунлар" романи услуби/; 2/ ёзувчи ус-луби /Навоий услуби, Чулпон услуби/; 3/ адабий о>;ш услуби ёки услубий йуналиш / романтизм.услуби, аналитик услуб/; 4/.давр

т Ликин А. К вопросам формального изучен:«: поэзии тюркских народов. - Баку: 1927. - С. 17-19.

услуби /Навоий даврп услуби ёкй умархон -дазри услуби/., Еундан тадхари Фитрат хуллашасида "миллий услуб", "занонаЕий услуб" каби истилохдар узаро фархланиб,' улар хаторнда "насрий ва шеъ-рий асар услуби", "бадиий /безакЛи/ ёки илмий услуб" деган ту-шунчаларнинг мохияти хам англатилган. Фитрат услубни шукдай ту-лунтиради: "Бяр асардаги фикрлар, маълумотлар зеки бошха шоир-лар томонидан айтилган' булуши мумкиндир. Укинг зенилигини биз-га сездирмасдан, билдирмасдан ифода 'килиб, уни бизга ухута сл-ган куч услубдадир". Бирох услубдаги бу хол кучеиз ёзузчилар -нинг асарларида акс этмайди. Адаб саньаткорликда кутарила бо'р-ган сари унинг узига махсус.услуби шаклланиб борзди. "Шоирнинг хаёл, уй, тушуниш шакллари комил булгач, уларга ярана бир ус -луби хам борлихха чиххан буладир". .'Шу билан'бирга услуб миллий Ходисадир, хар бир миллатнинг' айрича тушуятириш йули- за тушуниш усуллари мавяуд. Бу холат турли замонлар багрида турлича, йуллар билан ифодалангашша х^рамай, миллий адабйётниэт узига хос зами-ниш англашга ёрдам берувчи бош уксур хисобланади. 'Тузал саяь-атларда хар бир шллатнинг узига махсуо уйлуби болтани каби хар залоннинг узига «ахсус услуби бордар. Навойи, Бобнр^Войхаро-лар замонидаги услуб билан^архед,- Фазлийлар замонидаги услуб' бир. эиасдкр. .. Наво.йй, Еобир, Бойхаронинг уч газалиня бир ёнда; Боту, Чулйон,. .Элбехнинг уч шеърйни бир ^нда'х^йиб харасак, ора-ларидаги услуб бошхалиэги очих.куринадир",- Щукингдек," насрий асар услуби билан теърий асаршшг' ёзклш' услуби уэа£о фарх хилгани каби услуб асарникг •мавзуига-.'ва маэмунига' харао хам'белгилана-ди.'.Бирсх хахшей-саньаткоруз услубини .'хзч' хачрн мавзу за маз-цунга: хул фииб хуймаган: "Навойй-хаи' Ч^лпок ус'лублари тизйм, сочимда ё 'цавзуьига. дура, ^г^дажк'-^иядн -уларнинг уздикларшта /шахскятлЗрзаа:/ йухс'тмайдир.' ЧулПсннинг ■Чуллокдиги, Навойининг Навойилиг!! бу .¿сирларнкнг ти2иц,.соч11м асарларида мавзуь уога-ришкга караыасдан -уайу'б тушунчаси бадй- .

ий асарникг турли тдарр'аларидаг ахс этгак буйстига харамай, ай-риа улугсанъаткордар ижодвдагина ^зашм^йомил 'боо^мига куга- •' рилада.' Дна шунда учг/вчи бунда'-! -^ушуйчалараро хиёсий "махсад Навоиймюг •Наэо№ой1ядаь- Чулпоннккг 'Чуяг.онлигйни ангйаа эка-нини тлпуна бооади. '.".'••'■*' .

• 1 фитрат асарларида. "НасокУ' сузп "Даэойи", "Бобур" оса?-"Еобир''-тарзида езйлгал.; -.

А д а б и й ж а р а о н масалалари миллий .ада-биёткинг тараккиёт конукиятлари била« боглик, холда ривож -ланади. Щувдай экан, XX аср боалари адабиётшунослигида ада-бий тур ва жанрлар таснифи касаласиГа изчил муносабат шакл-лана бошлада. Дастлаб, А,Саздийникг -"Амалий у^ги назарйй ада-биёт дарслари" китобида, сунгра зса бу.масалалар тт?ларок р&— ' виада Фитратнинг кулланмасида акс этган. Олкм адабий тур сифа-тида эпос /ривоя/, лирика ва драма /томоша/ни тавсия этган ходца хар бир адабий турга тааллу|уш булган жанрлар. назария -сига оид узига хос караиларини илгари сурган. Биргина ёзма адабиётдаги т$р ва жанрлар таснифи масалалари билан чекланмай, балки узбек фольклористикасида биринчилардан булиб, халк ог-заки адабиётидаги мавжуд жанрларга хам таъриф ва мисоллар кел-тирган.

Адабий жараёнда муайян адабий ори ва услубкй йуналяшлар муз?пх ахамият касб этиб келган. Гарчанд бу каби 0£ри£ларни назарйй жихатдан фарклаб,' хар бир офшникг узига хос гкхатла-рини курсатиш Овруиа адабиётида кечган булса бу каби ма-салалар шаря адабиётшунослигига ха-'г бегока экаслн и^лланманинг тегишли булимвда ¿й^сатилган. Классицизм, рационализм, сентиментализм, ромаютзм, модернизм, реалигм, натуриизы ва футу -ризм каби адабий оким: иетилохларига таъриф берарцан, Фитрат ик-кон кадар уларнинг- мисолларинн уз адабиётидан аха'арган. Мурак-каб гарб истилозддаги бундай тувунчалар угувчигй тушунарли бу-лиши учун узбек адибларининг ижоди Мисолида курсатилган. Биро^ гарб истилохвдаги оким назариялари ва уларнинг- аЛр^ наыоянда-•лариндаг ижода билан чучур тантш булмагшсг учун Фитрат айрии : тупунчалар изседца бирёчламакикларга йул ^-уйган. Айни^са, узбек муктоз шеьрияти вакилларшинг айрим асарларини гарбдаги окуй истилахдарига мисол килиб келтириш орнали бир оз замона-созликка хам йул куйган. Бу каби камчиликлардан катъий назар Фитратнинг эстетик ^арашлари узбек адабиётшунослигида з^ам ада-биёт назарияси турри илмий узанда шаклланаётганлигидан дало-латдир. Бу назарйй карадлар кейинчалик 1939 йилда Иззат, Сул-тон томонидан гарб адабиётшуносдигининг хам кейинги ютуклари-иа узида акс эттирган янги типдаги "Адабиёт назарияси"нинг яратилишида дастлабки мухим омил булиб хизмат «илган.

8и1Ъ«а. АЛлЫ/и« Нагаг^вв!. Ог1а авЗДаЫаг исшг <1вгя11к. - *.» 1939. - 3. 40.

' 3-фасл "ДРУЗ 1ШИНШГ РИВШАНШ^ЛЖК" номи бклан юритил-ган булиб, унда нафадат аруз вазни, балки Фитрат томонидал ишлаб чикилган узбек шеър тизимлари хакидаги таъдкмот Урга -нллган. Слимникг "Шеър ва шоирлик" маколаси, "Адабиёт к.ои -далари" куллакмаси, "Узбек классик мусицаси ва унинг-тарихи" китоби, айнккса, "Аруз хакида" номли тадкицотида акс этган фикрлар воситасида 20-30=йиллар адабиётпунослигида шеър ти -зимлари ва вазняар масаласи чай даразада иилангани кузатилгак.

10-йилларникг инкинчи ярмида узбек кеьриягида фаол яулла-нишда булган бармок /хкжо/ вазнкнинг казарияси ва «улланилии техгакаси биринчи марта ¿ктрат томонидан ишлаб чикилган булиб,• бу слим Узбекистон Ыаориф вазирлигининг Клмий шуросида

хам ахборот берган. Кадимдан огзаки шеъриятнинг асосий вазни саналган бармоц шеър тизими XX аср бошларидан ёзма шеъриятнинг асосий вазнига айлана борди.- Бунинг сабабини назариётчи олим М.душжонов "зеки анъанавий шакллар тез сурьатлар билан.ризоя-ланаётган янги х,в.ёт вочеаларини акс эттиришга етарли кавоб бе-ра олмаётгаш маълум булади. Нзланиллар бошланади.деб ту -шуктирган*. Ана шундай изланишлар натккасида узбек тилияинг фо-нэтик хусусиятларига тула мое тушадиган шеър вазни миляий вазкга айлана борди. Бу х-эда Фитрат ёзади: "бармоя вазнида шеърнл боялаб Чулпон ёздими?.'. мен ёздимми эсимда йук. Фадат пу:!иси анинки, бармок вазнини назарий жихатдан ёзрхаб чигкан бир:шчи узбек миллатчиси мен эдим"^. 20-йкяларнинг урталарида кенг таракциёт'йулига чидаб олган бу зазнни хушламаелкк, унга "буржуа мшшатчиларининг-шегьр усули" деб караш хукм сурган бир пайтда Фитрат бу янги шеърий тизшнинг ммкокиятларини на-зарий ккхатдан асослаб бериш бИлан кифоялашай, узи бошяаб уш-бу вазнда гузал шеър намуналари битган. Шубхасиз, бармоцнинг узбек ккллий шеър тизими сифатида келажакка мухрланишида фит-ратпинг хизмати катта. Щуяийг учун хам олим таъкидлаб ёзиши-ча, "сени бир-вагрплар Фитрат каби миллатчилар химоя. калган эди цеб бармок /хижо/ ва'знкни ташлаш тугри; экас" . .

* Пушжонов М. Кдлб за кдеёфа. - Т.: 1979. - Б; 5-64.

' Дгча А. ' бз&г!?! вз'Ыао. ~ !

1936. - В, 21-22; '

А раб - форс а р у з и й к н г у р г а н к л и ш к кааалалари Нитрат рисоласининг "Аруз'вг.знйшшг тарихий усу^и-га бир каран" бобида бабн кклинган. Аруэ вазни араб' халк геъ-рининг ншший вазни сифатида куп асрлар давсмида тагак:-:кёт боыргаяаршш босиб утг'яи. Уэининг дастлебкк хаётпй асосларн-ни бедавий арабларнинг т'-рмуш таргйдад олган бу вазн Халил ибн А^иад томснидан-изчкл кякий тизимга солинган," су'нгра Ах-фаш, Ибн Скдеий то"онздгн дав ом эттиралган. Кейинрок о'у вазн боща улкаяарга хам ёйилиб форс ва' турк иеързда тургун долган. Бу иеър тизимининг.хусусктлари 'форс тютшинг акустик глхати-га мое келгани-учун унинг форс шёъриятида х;абул вдхлииши тез- . лашган. Бирок Фитратнинг курсатишича, "эронлилар араблардан нша олган булса. айнан-олмади,.. узгартаб унта уз хусусиятларк-ни тадиб олди ёки олиб тадди. 'Еундай-¡далиб, айрим бир ."форсий аруз" майдонга Иана.' бу форсий аруз назарий..тойонларда,

укумий коидаларда, .тафашот'Ьа термннларда араб арузинкнг ай -нан деярли копйяси булса' хам бошха'. томонларда ундан пяралади".' йана щу- боаща томонларш, яъни форс арузигагина хос хусусият -ларки .фитрат малвсур 'арузчилар Раии^вдцин 'Затвотшнг "Хддойи?; ус-сехр.Фй дакойшг уш-шеър", Ибн Хожкбникг.- "Илм ул-аруз", П!ам-сиддин ар-Розийнинг "Ал-цуьясам фа мадойирн асьор ал-анам",. Хо-■' га Ноеииидцик. Тусийнинг- '-'Меъёр ул-ааьор", Лизомий' АрузиЯ Саиар--кандийнинг "Чахор кад'олаТ еингбри а&арларига - таян^аи холда курса? ган. Фитрат форс шеърк. табйатини чугдф' кузатиги катижасида араб арузй гарчанд араб истилосйдан. сунг'срокда асосий шеър -вазни даражасига кутарклган булса Хаы,. :;дци;.:ги форс .манбалари-нинг вазн хусусиятлари метрик шеър тиэимига якин-келгани учун ". бу кабул килинкш жараёни тезлашган деган'хулосага келган.

..Т у р к ' а р у з и м а н б а л а р и си-;атида Фитрат уз тад-к,иг,отида Алииер Навоийнинг "Мезон ул-авзон"-, Еобурнкнг-"Аруз ри-соласи"' асарлар::га таянганини анюраш муикин. "Иеэон ул-авзон"да араб, эрой метрикам! бутун тафеилоти Оигьн акс- этганини-кайд ■ этиш билан 'бирга баркоч вазнида. ёзилган халь; к^шикларк хам Ка-воийдай зукко шеьрщуйоснинг назаридан четд* цолиатагещй акгла-теди. Хамонки,' турк хал к; вазни 'булган.'бармок /зршэ/ вазнида яра-, тилган асарларни ^ам-Навоий таэдил цилиб, бу вазн хусусиятлари-. ни- аниклаган- экан,нега, унинг .узй бошаб бу .вазнда асарлар бит-мади, ииой' тад^и'котлар яратмади деган савол.билан уз устозига

мурозкаат хшгади: "бирох Навойининг кимматли маълумотини ухи-гандан кейш "кспши шул араб арузини ёзганингиз зсойида турк вазни, тури мусихийси туррисида китоблар ёзса одингиз" демак-дан узимипки сахлай олмаймиз . ;

Маълумки, узбек бобуршунослари орасида "Аруз рисоласи" шоир ватанига 1968 йил келтиотлгандан кейингина изчил урганила бош-ланди деган фикр мавжуд^. Бирок Фитрат уз рисоласида Еобурнинг "Аруз рисоласи" асаридаги хатор тамойилларга амал хилгани се-зиладики, бу олимиинг Бобур асари билан чухур таниш булганни-нинг натижасидир. Хатто нитрат Навоий ва Бобур асарларига тан-ХЗДИй ёндошиб, "Навоий ва Бобир Мирзошшг аруз хахида ёзилган китобларида чигатойяанинг хусусиятларини сахлал деган тамойил-дан х;еч бир из курилмади" каби кескин хулосага кёлгаки маълуч. Еобурнинг "Рисолаи аруз" ва Фитратнинг "Аруз хахида" рисолала-рини киёсан урганш натижасида дассертангБобур асари Фитрат то-монидан чухур -урганилиб, унинг асосий методикаси кабул хилин-ган, турк арузининг айрим хусусиятларини англатишда Фитрат бу асарга таянган, деган хулосага келади. Фитратнинг узининг улуг устозлари асарларига танхидий ёндошишшнг боиси шундаки, хаыон-ки араб арузининг хатьий интизоми "форс.арузий"ларининг завоза-ти ва шоирларишшг • саньаткорлиги хисобига бойиб., хисман булса Хам уэгартирилиб форс тили хусусиятларига мосдаштирилган зкан,3 бизнинг турк арузчилари нега шундай йул тутмади. Улар уз она тилидаги сузларининг "гавдаскки букиб булса-да, аруз зандирига тахдкм хилганлари холда турк тили хусусиятларини'арузга олиб киришга имкон берарлик даражада.кенгайтиришга урунмадиларми?" деган Фитратнинг хдкди талаби диссертант назарида асосли кури«*, нади. Бирох олимнинг асосий махе ад: I "узбек ёш воирлари ва аруз вазни хаваелилари"ни аруз техникасидан хабардор хилиш булгани , учун бу мураккаб вазн хусусиятларига» шархлаб курсатиш баробари-да шарх тарихидп биринчи марта арузни "чирманда усули"га.кучи-

1 Фитрат. Узбек классик мусихаси ва. ущшг тарихи /Нашрга тай-ёрловчи я.дасан. - Т.: Фан, 1993. - Б.39. ,

2 Бобии. 1,'ухтасар / Нашрга тайёрловчи С.Хдсан. - Т.-: Фан, • 1971. - Б'.5.

3 Бахром Сирус. Арузи точдеот /. Таххитрт'кнтикодй. - Душанбе: Нашриёти Давлатии Точркйстон, 1963. €.62-63.

чиришга ^аракат цилган. Фитрат тавсия этган бу янги усулникг хусусгатларя арузнинг вазн бирликларида аяя^оц акс этга.ч.

Вазн булаклари истилохи орвдци Навокйшяг "Мезон ул-авзон" асарида "рукн" ноии'билан берилган, Еобур рисо-ласида "жузв" деб аталган ритмик бирликлар сабаб, ватад, фо -сипа назарда тутилган. Ишни енгилластириш мак^задида Фитрат "нуза ва аслий рукнлар", "знхоф на фарьий рукнлар".каби мурак-каб тупунтириш йулидан бормай, "хар бир рукндаги тулуц ва кис-:;а зргаоларнинг сифатига' асосланиб, унинг хар байтидаги щ{вдо-рий кихатларини хдм хисобга олган ^олда ун икки туркум вазн -лари алратилган". "Байт" ва "мисраъ" истилоэ^ларини айнан сац-лагани холда з^ар бир мисраъда бир неча турок белгиланган, уни "ист" иода билан курсатиб, мисраънинг "ист" билан булинган парчаларини "булум" деб атаган. .Бир шарада такрорланган зсолар йигиндисига аса, "туплш" исми берилган. Натигада ^ар бир зргао /бугнн/нинг мусицадаги дойра зарбларига асосланган /бак-бака-банг ёки тан-тана-нан каби/ вазн булаклари вужудга келган. Хар бир турку« уз'шакли /схеыаси/ билан курсатллиб, шеъриятдаги иавжуд бахрлар узига хос "туркум"ларгг. ажратклган. Йаълумки, аруашумйвлар баздхшрни баён кклипда маълуи дарааада енгшишк тугдариш учун нисбатан текг ва узаро бьр-бирига ух-шаш бахрларни хам-нилкб, докралар кабул ■килшган. Бу .усул соддалаштиршшб, "туплам" ва "булум" ларга аяратилиб асор-гани учун Фитрат услубиятвда /методикасида/ докралар уз-узи-дан тушиб цолгаа.

Б а хр лГа р в а - в а з н л а ри. аньанавий аруз даида-ларини тушунтириЕда асосий бирликлар сифатида хизаат хршади. Бирок уларнкнг таснифида мавлуд'ун туздиз 'бахр аяъанаый тар-гибда эмас, балки тарихийлик пркнципларига амал кияикгаки'з?ол-да аввал араб шеьриятида ¡¡уллагаш'ан беш ¿Гаэф, суиг араб ва форс шеъриятяда баробар истеъмолда булган ун баз{р, сунгра эса "форс арузий"лари томонидая «ушилга!; уч ба*р келтирилган.' На-тижада "аруз вазнининг тарихий усуш"ни курсатувчи узга'а хос жада>ел' вужудга келган. Бирок бу 19 ба^р Фитрат услубиятида айнан сшушшаган, улар асосида' "олтшшк, саккизлик, тувдуз-лия, унлик, унбирлид, униккилик, унучлик, унтуртлик, унбеш-лик,' укодтклик, унсаккизякх, йигирмалик"дан иборат ун икни

хил турку?,I чичарилган. Еу турнуиларникг дар бирида киска ва тулу*? х?исоларнинг зой узгартиришлари билан вужудга келган айрим ваэнлар йигилган. ¡.¡ана шу тарифа салсонга я:-;ин "янгк" вазн хисобга олинган. Бундам ташдари юкорпдаги тартиб асо-сида рубоий вазнлари хам штаб чикилган ва 52 рубсиЛ -вазни /уларнин? тувдизтаскшшг улчсЕИ хурсатилган/ истеъмол учун таздим цилинган.

Т а ц т и ъ к о и д а л а р к. Аруз илшвда нисраларнк алохида ритмик булакларга аяратиб, уларни улчаш сдат.цилин-ган булиб, бу усул тактиъ /улчаш/ деб'юритилада. Фитрат араб, форс тилларидаги хижо /бурш/ 1;урилкшики ?екшир::б, уларнпкг олти турини аниклайди хдмда узбек тизиникг фонс?>": хусускят-ларига мое келадкган холатларни алохкда курсатиб, уларнкнг улчат коидаларкни тартиблаштирган. Бунинг амалдапи шакли си-фатида у2ун / - / ва кисха / У / хижолар учун гкахон изършу-нослигида кабул дилинган шаклларни аруз тарихида илк бор бу шзър тмзиг.тга кучирган. Тактиь к,оидаларини тушунтиркзда ва умуман аруз кетодикасида Фктратга кадар араб ёзуви доирасида-ги изохстлар б.изан иш курклган булса, ау.алда лотин ёзуви :{ул-лалилаётган 1935 йчдца бунга эхтиёж т;олмаган. Бу дазрга ке -■либ, узбек тилининг фонетикаси хам бир мунча кшланиб, уили ва ундошлар таскифи хацца айрим араб ва форс сузларинияг имлоси атак бкр яаалга тушаётган эдики,' олпы тклзуноеллк фанининг бу ютукларидан хам уз тадашеотида фойдаяанган. Маълумки, Бо-буршох арузшуносликда-икни хил тоифадаги олиалар уртасида кадимдан бахс мавжуд энанини ^айд этиб, "алфоз вазнидин икки тоифа бахс ^лурлар, б при сарфийлар, бири арузийлар" деб кур-сатган. Фитратнинг аруз назарйяси ва шеър техникасига дойр царапларини урганиб чидиб, унинг тажрибаси купро^ тилшунос олимнинг тахкщ йули'/яъни Бобур курсатган "сарфийлар" йули/ экакини кузатиш мумхин. Бу х°лат олимкикг узбек тилининг сар-фи /морфологияси/1 'ва нахзи /синтаксиси/га дойр2 ёзилган илк дареликларида хам уз аксиюг топган.

1 ntrat. ösbek tili Baiilalari tegriaida btr tscriba. Sarf. 1-fcitab. - Sanarka£dr-Ta?kents 1930. - ЧО s.

2 ?itrat,. fisbek tili qa;Jdalari togrisiüa.bir .tacriba. Hahr. 2-kitab. - ßaaarianr-Ta»kenti 19^0. - 4J s,

Диссертациянинг куламли П боби." Узбек адабиёти тарихи йанининг шаклланшшда" Фитрат гадоикотларининг урни" деб ном-ланган. Бобда Фитрат томонидан илк бор кун тартибиша хуйилган энг хадимги турк адабиёти намуналаридан тортиб то жадкд адаби-ётига хадар утган давр мобайнида ривожланишда булган узбек мумтоз адабиётини илмий тиз1!мга солш муаммолари, даврлашти-риш принциплари, узбек тасаввуф адабиётининг .вужудга келиши ва тараккиёти хамда айрим улуг сиймолар ижодининг урганилиши назарда тутилган.

1-фасл "КАДЙЫГИ ТУРК АДАБИЁТИ Б& ШК ЮТАСАВЗШАР ЙЩЯИ-НИНГ УРГАНИЛИШИ" деб номланади. XX аср богларига келиб, узбек адабиёти тарихини изчил илмий тизимда шаклланткриш, укинг асо-. сий таравдиёт боскичларини белгклаш адабиётшунослик олдига ху-йилган хатъий вазифага айланди. Чунки 20-й.илларца муитоз ада - ■ биётшунослик тажрибаси оврупача талхкнда яратилган,-илмий за -минга асосланган хатор тадхик,от ва махолалар х^собига бойиди ва Урта Осие турк здабиётига дойр материаллар ту~ланиб; улар-= ни гадких этиш" лараёни-бошланда.-КаРД°ш туркий халхлар /турк, татар, озарбайжон ва бошцалар/ галлий адабиёт тарихларшшнг яратилиши узбек адабиёти- таркхи фанини яратии жараёнини бир мунча теал&штирди. .Натияада к$п минг йиллик адабий тажрибани узида заплатан-' "узбек адабиёти кэмуналЕри"нинг I еклди май -донга чкзди.-¿'шбу манмуа дунё адабиётшунослиги -газрибалари асосида узбек адабиёти тарихита дойр ыатериалларни срстемали тартибга солган, асосий тараххиёт даврларики аних курсатган Хамда халкимиз тарихи билан хаыкадам равивда ривок топган адабиёт тарихини илмий асосда ург'анишни бошлаб берган даотлабки

адабий манбадир1.

Фитратга кадар бу сохада биргша Вадуд Махмуд»™1, "Навоий-гача турк адабиёти""' махоласи эълон хилкнган булиб, унда мана шу адабий даврнинг бой меросидан "¿"рхун битик тошлари", "Чутад-гу билиг", "Девони хикмат", "Тузукоти Темурий", "Мухаббатнома1, "Меърожнома" сикгари адабий.намуналарни санаи билан чекланилган

эдий._.'

1 Фитрат. узбек адабиёти намуналари. I жилд. - Самарканд -Тошкент: узнаир, 1928. - .. - .

2 Бадуд Махмуд. Навойигача турк адабиёти // Маориф ва ухит-гучи. - 1926. - № 1- - Б.-48-50.

mí трат билан деярли бир даврда гурк олими Ы.Фуод Кулрулу токонидан ярагилган "Турк адабиёти тарихи" / илк нашри 1926 йил/ асарвда умумтурк адабиётишшг куйидагича даврлар тавди-моти берилган; 1. Исломиятга кадар турк адабиёти. 2.Нелом маданияти таъсириостидаги турк адабиёти. З.Оврула иаданияти таъсирида булган турк адабиёти. ьу сира дзврладггириш1- умум -турк адабиётининг ички таравдиёт ко^фнларидан кура купрог; " "таски таъсир"ларга урин бергани учун Фитрат томонидан кабул килинмаган. Олим адабиётимиз тарихини даврлаштириш тамойил-ларини шыаб чициада ¿"рта Осиёда кечган ибтидоий турмуш тар-зи, ксломга кадар yr't- ан турк хоконлари, илк ислом давлатлари саналган сомонийлар, цорахонийлар, газнавкйлар аа хоразишо -хийлар давридаги ижтимоий ва изданий хаёт вокеалари, Чингиз-хон истилоси' ва унинг адабиётга таъсири, темурийлар, кучман-чй узбеклар хамда уч хонлкк даврида тарак,кий топтан узбек адабиёти намуналарини келтириш натижасида "кабилазий адабиёт намуналари", "феодаллик даври адабиёти" ва "савдо сармсяск даври узбек адабиёти" каби даврлар.так,симотини тавеш этган. Еу так,симот буйича.хар бир адабий даврга тегиили ас0рлардан камунадар беркш билан чзкяйниаЙ, бу' дазрккнг хусускктлари, щу {гуддат ичида кечган мадангЛ ^аёт вокеалар::ни тахлнл зтувчи шархлар s;3M "Узбек адабиёти нзму:1едари"дан жой олган..

§итратникг " Зкг э с к и туркада б-и ё т и намуналари" комли кажмуаси.Махмуд Коигарийкикг "Девону лутатит турк" асаридан интихоб ^илиб олинган. Фитрат мажмуасини Махмуд Кошгарий' асари .билан солкзтиргакда иуларни анжргаш мумкин булдики, муаллиф уз асарига таянч манба сифати-да лугатнинг I9I4-I9I5 Яилдарда Кстанбулда Hasp зтилган мат-нига асосланган, Фитрат мажмуаси уч диемдан йборат булиб, биринчи киемда "Алл Эртунга" марсияси, "£з,цш мунозараси" каби-ЪасЕирий асарлар", иккинчи 1^ксвда эса, девондан саллао олинган таълимий-ахлоций асарлар,- акс зтгйн^. Йлмий анъанаг^ кура, учинчи цисм ушбу манзумаларнинг шархига багизшангая булиб, унда тушунилиши. згкйин, сузлар лугати хацаа "бзъзи сузлардаги сарфий ва'савтий /морфологик ва фонетик — X* /

^ H.íaad Kóprulü. Tiirtt Ва ebijra ti Tarihi. - Istanbul« 1980. - S. 5.

2 Нитрат. Энг эски турк адабиёти намуналари. - Самарканд-ТоЕкент: 1927. - 121- б. .

а*еииятли нук,таларни чиз'иб утган", яъни грамматик тавсиф берилган. Олимкинг бу мает^уаси тадкдоют характерна булиб, келтирклаётгач намуналар кавзу кихатдан бир-бирига боглан-ган, хар бир суз ва матндзги таркибланис услубини савдагани Холда уларни ислсх цклингьн араб ёзувига кучирган. Ыатн учув-чиларга тулунарли булсин учун хар бир парчанинг остида узбек*-ча пархини наср билан ёзиб чюдан. кузатиаимизча, Ьигратнинг бу илмий тадрибаси девоннинг кейкнга мукаммал нашрини лратиш ишида хам ёрдам берган.

" К У г а д г у б и л и г " асари Наманган нусхаскнинг г опилили-, асарнкнг Бена ва До^ира нусхаларпга циёсая урга-кклиб, кайга нашрга- тайёрлакиши Фктрат ноии' билан боглиц. Бу асар хаквда "Фитратга'^адар Заки Балиди 1у?ск хабар берган. са хам у китобни кулга ккри-ра олмагал. эди. ёитрат "¿-¡угадгу билкг" ыацоласкда- ушбу асарнкнг ёзилкш.таркхи, гараэлилги, мав-зу докраси, кахрамонлари, услубл ва вазни каОи масалаларнй урганиб чикиб, асаркинг муадлифи ва унипг -ёзилиз даврига скд кдакатли маьлумотлар. берган. ¿сарнкнг нсмк гарб слимлари то-монидан "1^'тсдчу бклик"'. тарзкда ужилкши янглип зхаидак кур -сатиб, "хеы 1-.(исрдаги кусхада, ■ з^аи ¿кзшиг. дулимиздаги нусха/а китобнинг ота "^утадгу билкг"--шаклида ёгия^ак: -"фт" - багет; "чутадгу / ь;утайгу" б'ахтликланкш, "биляг" эса, "бил::«" бу - , либ, "х\утад?у билиг"нш1г нрми ."Бахтлкхланиш бкллми" буладир" деган хулосага келган^.

Адиб а^мрд ЬЖакийнинг "X, к б а т. у л - х а г, о й и к," асарпнинг узбек олимлари томонидан ургагшлииида Фитратнинг шу ноьздаги кацоласи хам илмий', хам амалкй а^аыиятга малик. Асар Истакбуядаги"Айо Суфийа кутубхонасидан топилиб,'т-урк олими Кажиб .Осимбек томонидан 1926 йилда кайр этилгаа сует {?итратнинг мадоласи ыана ьу налфга тшфиз т.арзида ёзилгая. Олим'уз тшфизида турк олиша-шнг кезряатини тавдир зтгани а;олда налфдаги катор матн ва маъно хатолккларпни аниклаган за асарни назр этивда ёлгкз бир нусха билан чеклакмай, уникг

1 Касумов Н. "'«'утадгу билитян1Я!Г топилиши // Фан ва тур -куш. - 1993. - К? 2'". - Б. 6-10. ■ 2 Зктрат. Нутадгу бклиг // Маориф ва у^тгучи. - 1925. -

2. - Е. 65-72.

Самарканда кучирилган иккинчи бир нусхаси билан солиттирип, айрим сузларни араб ёзувига угиривда зрмда маъноларини изох здлишда М.Кошгарий дэвони:шнг наярига таянии лозимлигиш увдирган. Асарнинг нсми бугунга цадар турк олимлари томони-дан "Атабут ул-хахойид" /"Атаб" - кути / сандиг, яъни "Хдки-цатлар сандиги"/ змас, балки "Хибат ул-'хакойиц" /"Хдцикдтлар совгаси"/ тарзида угршши тугри зканини ашклаган-'-. Адиб Ах~ маднинг иахси, яшаган даври, китоб багишланган Дод су.пох,со -лорбекнинг ким булганини аницлаз билан бирса, Навоийнинг "¡La-сойим ул-мухас'бат" асарида иоирга берилган афсонаэий тавсиф билан чекланмай, адибнинг шахсига оид ыаълумотларйи туллаб, утгнг татиимаи х°лини илмда биринчи булиб тиялаган.

И. лктурк мутасаввифлари хайда Ахмад Я о с а в и й ва у н и н г м а к ? а б и иоирлари тутрисида Шитраттгаг икни маколаси маьлум. Олкмникг 1929 йил-да берган маълумотига. кура, "Урта Осиёда таоазвуф тарихи" нои-ли бир китоб яратмок учун иш бошлаган, бирок мамдакатда бои -ланган диндорлар ва шаркаунссларнинг катарони /1929/ туфайли асар тугалланмай колиб кетган.

Фитрат *Ахмад Лссавий". ма^оласининг илк фасл1ши "Тасаввуф туррисида" деб комлаб, бунда олимяинг тасаввуф назарияся ва " тарихига оид царашлари ифодаланган.2-Фитраг тасаввуф таълимоти-' нйнг вужудга келиш тарихини. му^аддас тарих хисоблаяган ислом таравдиёти билан бог лик тушунган. Оврупадаги катор исломшунос олимлар тасаввуф тарихига муносабатда унта насронийлик таъси-ри ёки будда хддидаги таълймст'нинг мусулмонлар орасидаги ку-рйниши каби нотуурл тушунтирилганДьирок тасаввуф тарихига муносабатда уни мукаддас ислом таризск билан боглик, тушунтирган алломалар хам оз эмас. Тасаввуфшукос олим Н.Комиловнинг ёзиш-ча, "Квропа илму'адаб ахлининг хаммаси хам шаркца'нисбатан . бундай муносабатда булган эмас. Дунё баркамоллигини бирликда кури б, шаря халг-угари маданиятини катта хурмат билан гарбда таргиб этган ва этаётган мутафаккирлар кдршисйда биз бурчли-

1 Нитрат. Хибат уд-хацойиц .// Чаориф за у^тгучи. - 192b.-

- Ii Ш.'- Ь. 4Z-4&. ■

2 2-итрат. Ахмад йссавлй // Маориф ва уцитгучи. - .1927. -я 6. - Б. 29-35, № 7-ö. - б. зу-ад.' ,

- 3 H,3fuad Söprulü.. Türk Edebiyatlnda Ilk IftitasüTrlilar.-

- Istanbul» 1991. 7- Basil. — а.£2СЛ

миз. лусусан, бу сохаца шарцшунос олимларнинг хизыатлари бе-баздцир"-1. шундай мусташрихлардан бирик.Э.ьертельс томонидан илгари сурилган "иусулмон дунёсида куда мураккаб саналган та-саввуфнинг келиб чидиш сабабини тушуниш учун дастлаб у тугил-ган исломий жамиятникр холати х&хида аних тасаввурга эга бу-лшвимиз лозим"2 деган фикрга ^итратникг харашари яхин келади. Чунки олим тасаввуфнинг вугкудга нелшлида толща таъсирларга Урин бермай.уни исломий II аорда вужудга келган ички бир жараёнэка-нини. ухдирган эди. дйни мана шу нухтаи назар К. С. Трименгэмнинг "йслоыда тасаввуф наз^аблари" китобида.хам акс этганини кура -низ"-*. Фитрат суфийлик тарихига муносабатда мусулыон шархи олин-лари уртасида кенг тархалган "аввал вдрьони- карим, • суннатда-тасаввуф" ахидаларига амал-чилган хрлда нссавийкинг хаёти, асар-лари, мафкураси, таъсири ыасалаларини урганган.. "^евони хикыата нинг адабий хишатшш бедгилащца гарчи унинг хикматларида са -мимий, ёниц тарцаяар булса хам тасаввуфнинг юцори босхичидаги шоирлар ижодида куринган "иавойининг ингичка истиоралари, ьо-бирнинг форсча ёнишяари", "Теран бир ыутасаввиф Бёдилшшг фал -сафий 1рпщирицлари" даражасида эиаслигини хам хайд этган. ьу холатш адабиётшун^'И.лах^лов- '"Ах!*ад Яссавийдан лирик шоир , сифатида'бошдан охир гущин, ■ тугёшгк оханг ва ёшх фигону ракг-дор. дал садоларини талаб хилиш"'муккин эмаслигй билан йзохлаб, "нссавий кузлаган бол надсад шоирока окас, балки орифона" бул- ' ганини тугри курсазган4. -

Фитрат "Яссавий майтаби шоирлари тугрлсида текширислар" ма-холаси билан исиёда алохлда бир мактаб эгалари булган gc-"савий шоирларини хгсфий П асрцан тортиб то асримизнинг боша-ригача дав ом хилганши аширгаган з^седа "Бокдерон китоби"га

1 Яоыилоз Н. Ибн Сино ва Данте. - Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиет ва саньат нашриёти, 1983. - Б. 5.

2 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. - М.: Наука, 1965. - С. 13.

S грименгэм а.С. Суфийские ордены'в исламе. - М.: Наука, 1989. - С. 37.

4 Хакхулов И. Узбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва_ та^аххиёти. Зилол. фанлари докт. -... дис. авторе^. - Т., 1995.

кирган манзум парчаларникг матнини чукур урганиш натизасида уларникг хаммаси Сулаймон ота Боффгонийга тегишлк эмас-лигини эътироф гллган. Ьундан ташкари кйтобда Еаксиддик Ув -гандиГ!, k'attx гйшод Йк.оний, Ьул УбаЗдий, Ыашраб, Худойдод, Нуд Раркф, Факкркй, Хуббий, ¡^осим, Ыкрий, Насилий, Гадодк, Г^'-дий, Бехбудий, Байэо Мочин, Ток ora сингари моирларнкнг ас ар-лари хам борлигини аниклаган. Уларнинг тархжмаи холи, сулу::-даги урни> якаган мухитига дрир к^мматли- маълумотлар бергак. Ьу илмий ниятни ачалга оширивда "иамарат- ул-малгойих", ".Раша-хот айн ул-хаёт", "Лама-вот",- ".■ацсмоти накрбанд",- "Тазкират ул-асфиё" каби манокиб китобларига асослангай. Фктратнкнг та-сазвуф назарияси ва'тарихига дойр фикрлари пу'кун тасаввуфаг/-нослкги нуцтаи назаридан хам мухш а:;вкйят касб этади.

¿итйат "Узбек адабиёти наыуналарк"да Чкнтизхон кстклоси ва унинг адабиётда' колдиргая излари з^аадца чукур- кайгу билан сзган каълум'итнимасида. "Чингкздан Темургача булган бйр ярим аирлик /1218-1363/ давр тургуклик давридир" деган кайд бнлан бу давржнг зуда оз'адабйй намуяаой" сйфатида ¿^б'гузийккнг " ivHCCau yji-анбиё"-'асарйдан НаМуйэЛар' Óepr¿H. РаиЧК бу ПИТОЙ "йайгамбар хикояларидан и'оорат оудса.хам.пгоир таОиатли уткир бир одемнинг уста далаыи оилан ёзилГс-.н мда шеърий парчалкр пул зканини" '■ кайд этган. Дем&к, ®итра.тнккг икки кшпауаси'за унлаб мадолаларида темур^йларгача булган узбек адабиёти маса-лаларн чукур тахлил этийгён, уларнинг- адабиётимйз таргосидаги ¿■•рни аншркурсатилган.

Икюшчн бобнинг. '2-»асли "ТЕЛУРЙШР- ЖВЩ ЩРКЁТИНШГ ГАХЛИШГ"' деб номланиб,- йахон-.тарихкга Амир Темур номи! билан боглик холда' кириб келган Марказлашган-давлз? курклиши ва бунинг каткжасида' вулгу-дга келган янги. адабий давр масалалари-ни.урганкшга багишанган. "¿эбен'адабиёти намунадари"нкнг нл*-яакли'бир б^лими-'бу давр адабиётини узида-акс эттйр'ган булиб, "савдо сарыояси даври", "чигатой 'адабиёти". атамалари "Sjatí бе-йосита кана иу'адабий • давргач нисбатан чуляанилган; Tej¿ypv.ítoap ■ наври адабиёгинйнг адохида кана ту ном -бйлан урганилишдан ч'оникмаган-"муназдидлар" бу давр'узбек пролетар адабиётига

' " 1 Фитрат. Яссавий мактаби шоишари тугрисида тексиришлар // !.!аориф-ва уг?итгучи. - 1928. ,-№5-6- - В.. 49-52. • •

асос булолмайда, дег&н талаб билан адабиётдаг$1 энг

сермаздул д&врлардан бирикинг. адабиётимиз тарихидан музка урин олкшга цараи тургаклар. Айтп>са, Е.Бойбулатов очиздан очи1{ Ёитратга ва ушкг махмуасига суз боки ёзган Отажон Хо-кимга сиёсий айблар та«аш йулидан борган,1 £у нохац ташрщ-. га жавобан Фитрат ва Отатон'Хошим аловдца ма^олалар2 билан чив^б, -темурийлар дазри адабиётишнг махе ус урганилиди шгги типдаги адабиётни яратиш кшига халгащт бермаслиги, аксинча, янгк адабиёт узбек мумтоз адабиётининг шебатан бой даври хисобланган чигатой- адабиётидан озив^ангандагина мазмунан бойшпи ва ранг-баранглашш мумкин эканлигини курсатиб бер-ганлар. Бу мубохдеага якун ясаган Е.Э.Бертельс "чигатой адабиётидан узилиб цамш, бегона наууналарга таздад гр-шшгни кел-тириб чиз?аради" деган хулосага-келГан^

Фитратншг назарида, теиурийлар дазри адабиёти бевосита улуг лахонгирнинг номи' бклак боглиц асардан бошланкши керак эди. Еунинг учун хам олим.ёзаджш, • "Темурийлар давршинг знг бирйнчи накунаси к/либ, Темуртинг уз'тилидан /балки уз томо-шдан/ ёзилган "Тузукк Те'ыур" ё "Тузуяоти Тег<урий" отли асар-ни курсатиш керак. Бахтга ^¿рш бу китобшшг асл чигатойчаси бизнинг 1$лимизда йу?,. Шунинг учун темурийлар даврининг энг бирккчи асари ^илкб, ^рбекнинг "Соуф, Зулай^о" китоби олин-ди. Сунгра к^аторланиб Отайи,,.Еутфий, Бой1;арс,.Навойи, Бобир каби маЕдгр чигатой аоирларининг асарлари келадир"4. Бу шо-крларнинг ижодздан "Узбек адабиёти нгмуналари"да айрим пар-чаларни бериш билан чекланмаган муаллиф Назоий, }{усайния ва Бобур г;акида бир к^тор тадаицотлар яратган, назарий ишларида бу "чигатой" шоирларинЕнг асарларига мурокжат ^дгак.

" Байбулатов Дк. Чагатаизм и пантюркизм в узбекской ли. -тературе. - СА0ГИЗ, 1932. - 120 с.

■ 2 Фктрат. Чигатой адабиёти // Кизил цадам. - Т.: 1929. -II китоб; Отажон Хотим. Адабий мерос ва чигатой адабиёти '// Дизил Узбекистон. - 1929. - 16,17 иш.

3 Беотельс Е.Э. О чигатайской литературе // Научная мысль - Т.: 1930. - ВшЛ. - С. 15-24.

4 Фитрат. Узбек адабиёти камуналари. - Б. 78.

Ллишер Навоий дек буюк шахсият ва истеъдод эга-си Шитратнинг утиздан ортив; асарларида тилга олинган, у хах-да хатор рисола ва таддакртлар яратилган. Навоий мавзусида ёзилган махсус асарлардан ташхари олимнинг тасаввуф ва Навоий фалсафаси, илми бадеъ ва шоирнинг махорати, илми аруз ва "Мезон ул-авзон" борасидаги харэшари унинг асосий. асарларида акс этган.

1919 йили Туркистон !,!ухтор яумхурияти хукумати Еа Туркис-тон улка мусулмсн бюроси туркий халхлар мэросини туплаа, ур-ганиш ва нашр хилиш ишларини йулга хуйиш борасида харор хабул хилди1. Щундан сунг хуяёзма ва босма нусхадаги зеки китоблар-ни йигиш, фольклор-асарларини туплаб урганиш борасида ип хи-зиб кетди. Щу наби илмий хдракатнинг натизаси уларох 1919 йили Тошсентда мусулмон ИЕТирокиюн фирхадаршинг улка бюроси хузуридаги нашриёт пубаси томонидая "Йнсоният хахвда Навойи-нкнг фихри" рисоласи чоп хилинди2. Рисоланинг таркиби, услу-6и ва муядарижасиш Фитратнинг айни ау мавзудаги асарлари би-лан хиёсан ургаяшя натжкасида хуйидагича хулосага келинган: I/ Рисолада "Навоийнинг "дайрат ул-аброр™ асари ва бошха дос-тонларидан айрим намунатар тахлил этилган булиб, асар муалли-фининг харадиари Фитратнинг Навоий хахида ёзган богжд илмий ишларидэги фихрларга хамохангдир; 2/ рисолада келтирилган пар-чалар "Узбек адабиёти намуналари"нинг "Х^йрат. ул-аброр" асари-дан келтирилган парчалар билан бир хилдир;.3/ Фитратнинг илмий асарларида акс. этган услуб хусусиятлари айни рисоланинг услу--бий томонига мое келади. Бу хулосалар муаллифи номаълум булган "йнсоният хахвда Навойининг фикри""рисодаси Фитрат' халамига ман-субдир деган фикрни тасдихлайди.

Навоийнинг 5В0 йиллик юбилейига тайёргарлик ииларининг кун тартибига чихиши билан бу хаадаФитрат, Чулпон, А.Зохирий ва Вадуд Маэдеуд махолалари эълон хилинган булиб, улар:орасида Фитратнинг "Навойининг форсий иоирлиги хам унинг бир форсий девони тугрисида" махоласи узйнинг чухурлиги, илмий асослари-нинг изчиллиги ва мавзунинг долзарблиги билан ажралиб' туради.

1 Узбекистон Республикаси Иарказий Давлат архиви. - Фонд 34. - З^улиат 109. - Варах 67. ■ '

2 Инсоният хахвда Навойининг, фикри: Уз ФА ПИ, инв. № 10X11.-

£итрат «акобаоида .зуйидагк-масалалар'Нкс -этган: I.'Навоия -кинг форс .тилвда ёзилган ас&рларинкщ* форсий адабиётдаги ур-ни масаласи. 2. Навоийнинг форсча: асарларида чуллаган■тахал-луси. 3. Навоий ва адабий таъсир касалалари. 4. Навоййга нис-бзт берилган "Девони Зокяй" хдцида Нитрат текширишларкнинг натихалара. Ву кабя масалалар ихчак мадола доирасида тахлил этилиб,: муаллиф шуадай хулосага келган:. "Деыак текшириб тур-ганимиз бу нитоб кубдан; бери бир куб кишилар гомонидан Наво-' йининт форсча девони деб'танилган. Котиблар уни бизга Навойи-шшг форсча девони деб тавдим зтканлар. Бункнг химматани орт-тирмак-учун Навойикинг туркча шеърларидан толлаб, мунга .¡5уш-ганлар. Хдтто биз хам шуларга шнсндик-да, "Навоййнинг форсча девони. тотищи" деб шодландик- Бахтга царим бунинг Навойининт форсча дёвоки.булмагакпмайдонга чидди"*. Сунгра .фитрат томо-нидан декокшнг матн ва услуб жихатлари ургакиллб, уш«ш Мулла Мухсин Фений га тегиали экани, шоир • асли Бухоронинг Карма- ■ насидан булиб, Кашгерда мукда яшаб гсо'лгаш: аширхангак. Шун - ■ дай кхтаб, £итрат кйчик бир мацода билан йав'оййвдюслигимгзнк. частая хулоезлар^зя фотдарган -ва кейиф&с -хадмсай "Девони Фд- •'. кий" топилипзда бу^йдаланинг -маълум «аьаода-ная1й* хаааая: 'бор.

Фктратшпт ;2Йрин" достсш ¿угрисида" номл?! асари-•'•"

да халщ ораоида шу :мавзуДа.тар^алггщ,р1шок?лар, .уларнинг'ках- . • ранонлари билан .бррлкг, географий,.худудпар,. Навшй дос-тони' таъ-.сирцде-ёзидгая асарлар вд-..бошкд'масайалар ак& этган^.,Муаллиф ". ■ "адабиётюжзда жидгий суратда' твкширипга мухтож булган бир куб цукталарккнг козбаг кутя5 турганл"«; зелатган ходда адабиётшу--коеллхде ¡ж ¿ор ■цяеЬяЛ. ршологик лютодна юажб-'щищря. Навойй достоктникг'склсэтикл ушбу'мавзуда асарлар битган Фирдгвсйй, Ни-. 301ШЙ, Дехлавяй, Дбстонлари билан.даояса .фмшб чицаб, -НавЬкй ' узинкнг!достоки 'бзй$ан--ис5Я{янш 'бир •йактабг&. асос ' содгаяг ■ олйд гомонидан исбот вдгаинга!!,

Текурийкар дазри адеби&гинк ил:* <5ор жодий суратдр. .ургаигак олим феодал шоир сифатида качсит5ма6тг.ая ^усайний ва Ьобур И-то-. дата. озд фикрларини' эыоя цалган, асарларидан нг^йналар бергак.

I Фитрат. Навой>1т»нг ¿сэсий шоирлири хам униот бир форсий девони туррисада // Иаориф ва у^йтгучл. - 1525. - 12. - 5.41.

^Фхтр^т.^^ода достсж тугрпекда // Аланга. -1930

П бобнинг 3-фасли "Ш АСРДАН КЕШНГИ УЗБЕК АДАБИЁТИ 1.1АСАЛАЛАРИ"га багишланган. Фасдда. Ш итратнинг "ХУ1 асрдан ■сунгра узбек адабиётига умукий бир цараш"1, "Мухаммад Солю?"2 "Узбек шоири ТУрди"3, "Машраб" каби ыацола ва тадощотлари урганилган. Ушбу ыаколарни тахлил. этиб, шу нарса маьлум бул -дики, 5итрат Навоийдан кейинги узбек адабиёти хавдца "Узбек адабиёти намуналари"нинг П хилди учун материаллар туплаган., бироц 20-йплларнинг оунггидаги адабий ицлш бу маямуани чоп зтишга имкон бермаган. Спунинг учун хам олим мажнуага ёзган суз бош ва айрим. боблар учун тайёрланган шархларни алсхвда-алохи-да мацола тарзида бирин-кетин эълон ¡долган.

<эитрат алохида адабий -давр сифатида текширган ХУ1 асрдан кейинги узбек адабиёти шайбонийхон бошчшгигидаги узбекхондар дав-.латинияг 5рта Осиёни уз з^укмронлиги остита олкши воцеалари би-лан бкплвнган. кучманчи Узбеклар саройида вужудга келтирилган адабий ыухит куп масалаларда т.емурийларнинг сарой адабиётига тацлид. цилган булса г;ам, улар "жантнома" типидаги манзум дос -тпн /"шайбонкйнома"/ларнинг яратилишига алохида зътибор берган-лар. Щункнгдек, бу даврда нссавий тарицатининг кекгайиши за чу-вурлашуш натижасида "ыеърда Ясс'авий'мактаби саройгача кутарил-ган булиб", бу жюдатдан 1<ул Убайдий тахаллуси билан га»ел ва зрж-матлар ёзган Убайдуллохон. икоди харантеридидир. Тасаввуф адабиё- . ги бу даврга келиб,.Суфи Оллоёр.Машраб каби етук шоирларни етиш-тирган.Одкм ХУ1 асрдан'кейинги узбек адабиётининг табиатини ку-затиб, тарихий асарларга алохида ахдамият берилгаки, сон жи^атдан куп, бироц'"узидан аввалГи даврга Караганда саяьатга тубан" бул-ган асарлар хам яратилганлигини эътироф этган. !^укингдэк, бу давр адабиётига Фузулий асарлари услуби ва тилининг таъсири хак^.да, Турди, Иахмур, Гулханий каби.ш'оирлар.иЕОдида сатирик йуналкш етак-чилик нилгани хусусида узбек олимлари орасида нисбатан биркнчи -лардан булиб, >.:аълумот берган. "

. '-1.. Фитрат.. ХУ1 асодан е^нгра узбек адабиётига уьгумй бир карат /7 Аланга. - 1929. - Г.- 8-9. -Нитрат. Мухаммад Солях." //. Аланга. г 1929. - К5 10.

. 3 фитрат. Узбек ■ шоир' Турди //. Каориф ва учитгучй. - 1928. -

• К? 12. - БГ 44-48.- - '

"Машраб" иомдитадащот-иахолада уч мухим ыасала "Шоирнинг Хаети", "ЫашраОшнг халандарлиги", "Аоарлари". хусусида фикр вритилган . Айни ыаоалалар теварапзда узбек адабиётшунослари орасида турли мунозаралар' мавжуд. кусусан, хали машрабкунос-ликда шоирнинг тугилган йрти, тасавзуфга' муносабати, "Мабдаи нур" асари хахида ашк; бир тухтамга келинмаган. фиграт оу иа-кола орхали илмдагй чалкашлккларга анадшк кйритишни, шоир тар-ЗЕИыал холини собит бир саклгь солшпни, "1#1соаи Иавраб" ва турлк маиохио китобларидаги каълуиотларни.'^нёсан урганиш натизсасида кашраОнинг тарикати масаласидан ашх. илмий хулосаларни маълум хилиши мул&алдаган эдк. тахояада олим руи тадаихотчи ва тараи-ыонлари Н.И.Веселовский, П.Б.Вяткин,-Н.С.Ликошин ва оошхалар оилан ыунозарага киришСГ, "Машрабнинг тарихий. шахе эканига шуб-ха билан кдраб, уни афсонавий щах? деб'хукм хилган" -П.Вяткин -нинг харашларили. ишюр хилган.' Шоирнинг -таржимаи холжш уиинг хаётлигида. яратидган Ь5узсашадбадеъ. Малехонинг "Музокпр ал-ас -х;об", фгодлШникг -"Мажцуаа' ®афшй% Саййад\>^ккь!хонтурал:511г "Мун-тахоб ут-таворихг, Мирза Одиининг "Анссб ус-садотик", "¿атзуб Намакгокийкинг "Тазкират- ул-азлкё" асарларига суянган ходда тик-лаган. Кашрао.вднг -халавдарлиги муносабати билан тасаввуфдаги халандарййлик тарихати,' увщг одоби, намоянцалари,. вузудга кели-пш ва тархалипи хусусида чухур. ь^ьлумотлар бериш орхата. узбек. тасаЕвуф адабйётиникг кохеллуи..^шеатлархши кашф этган.

Кашрабникг' аоарлари здвдда иоиряинг-узи иахсу'с- девон тарткС . бермаганини .инобатга олиб,. "Шсх-Машраб" мшщабасидаги, наыуна -ларни урганиш :бйлан чекланмай, шоир асарларининг бош;а хушимча ¡¿анОалари хахида.хаы цаълуиот берган. Бизга нисбатан номаълум булган Ракшй., Ахиад' цори, Махфаш. гнйрак.ЧЛйнсур каби шоирлар- ' -нинг шеърлари зам маякабада;'акс этганини ани^лаб,- лашрабга нисбатан бадиий кихатдан\бтарох булган бу шоирлар асарларшш Мапз-раб.ще'ьрлйрпга аралаЕтидааслик жоиз эканкни ухдирган. Маълумки, "ыабдаи нур" асарига куносабатда. П.Вяткиннкнг-"Фаргокалйк тар-кидунёчи девоиаи Ыашраб" ыаколаевда уиинг муаллиф бощо. Машраб

1 Нитрат. Маздэаб- // .Клкий. фикр. - 1530. - ® I., - Б. 40-57. \

■ 2 вяткин Б. Ферганский мисткк девакЕ-и.шашраб // Дл-Искан-' гаркя: Сборник- Туркестанского Восточного института.въ честь, ■ - Т.: -1923. - С. 112.

деган мулохдза илгари сурилган. Шундан сунг бир каша узбек олимлари рус мусташрицининг йулидан бориб, "Мабдаи нур" "Мал-раби Сони'й" лацабли Мулла Рузя Охундга тааллу^та деган хулоса-га келган эдилар. Фитрат 1930 йилдаёк бу цараш нафакат снглии; балки илмий ямхатдан хат о ва зарарли эканини курсатган. "Уаб-даи нур" аоарининг услуби, - мавзуси, иазмуни ва ундаги шеърий парчалар ^ашрабнинг бошка асарларига уйгун эканини ашщлаб, Ру-мийнинг "',?аенавий"сига шарх тарзида ёзилган бу тасаввуф 'китобп Боборазрш .Машраб кдламига мансуб эканини исбот килган. фзирги кунда ушбу мавзуга кайта мурожаат килиб,' ":,'абдаи нур"нинг муал-" лифини "аниклаё т ган " олшлар у ёки бу тарзда битрат хулосалари-ни такрорлановдалар.

Еунингдек, фасада уч мустаютл хонликка булинган Урта Осиё адабиёти тах^ил этилар экан, хар бир хошпж марказида вузудга келган адабий мухит, унинг хусусиятлари ва вакиллари изчил ур-гашлган. Бу зихатдан биргкна К^цон хоцлкгида Амир У.мархон. то-монидан бошхарняган'-'адабий мухит кбратяздир. Фитрат Умархон по-ми билан бсгланган адабий маэтаб хусусида фикр.юритиб, бу мак -таб вакиллари <3азлий,' Хози^, -Гулхакий, Йодира, Увайсий, Хон/Ма-•далихон/ ва бопщалар сайьаткорлшс масаласида, тасаввуф шеърия-тидапт рамз ва тймсоллар куллашЕИ' жиха'гидан' юксак намуналар бер-ганини кайд этган. Демак, Фитрат ХУ1 асрдан бошлаб тожздид'ада-биётига кэдар давоц этган даврга бвд кузатишларики ¿фрийб уч юз йиддан ортик муддатда таредиётда-'' болтай мумтоз. адабиётймизнинг мухим. бир.дасми хрс'обланган;адабий.тарихнинг-асосий ривоялайип йулларйни курсатгал, -уникг асоскарит'беэтилаб, бу йулдапг мухим бекатларни аниклаган ва: адабиётимпздан. муфог урин олишини таъмин-лаган. .-.'•,."•.. ''".-• -''■..'■•.'"

Гиссекгадиянинг "Ш боби "Форс мумтоз адабиёти. Фитоат талки-нида", номи билан курсатилиб, унда форс мумтоз здабиётининг зук-ко'тадкидотчисн булган Фйтратнйнг форс-тозшк ва-рус тилларида эъдон к^ликган "Зроя адабиёти тарихл"1, "Форс адабиёткнинг ёпи^ зангара"2 каби проблематт; маколалари хамда Фирдайсий, Умар Хай-ём, Иярза Бедшг итоди масалаларига баггапланган тадхицотлари ур-

_ ! Фитрат, Таърлхл'адабиёти Эрон //-Рахбари'донии- - 1528.

- Я° '3.

'^елн^Лйй %п:|.0пеРсВДскоЙ литературы замкнута // Литература

ганилган. Форс-тожик адабиётшинг айрим йирик сиймолари Сайфи йсфарангй*, Ахмад Дониш2, Садридцин Айний3 каби адибларнинг ижодяд Яулини ёритувчи илмий асарларига мурсжаат атилган.

Ш бобнинг 1-фасли "©ЖАТ ¡ЩЩ АСАРЛАЕИДА ШРДАБЕШ Ш * УНИНГ "Ш0ХНША"СИ ¿1АВЗЛ1"га багишланган. Фаслда олимникг "Зр-таклар ва хацикат"4, "Абулцосим Фирдавсий"5, "Фирдавсий замони ва ыу^ити"® каби узбек, рус'ва тожик тилларида яратилган мако-лаларидан.келиб чивдан *олда бу илмий ишлар узбек фирдавсийшу- ' нослигининг илк сахифаласи экани таъкидланган. Дастлабки ма^о-лада "Еохнома"нлнг ёзилишига дойр бир цанча афсона ва ривоят -ларни тахдил цшшб, улардаги "эртаклик иивдори" билан хдакат нисбатини урганиб чицкдн. Натижада асарнинг ёзклиши, шоирнинг хаёти, унинг даари, му^ити, адабий тажрибаси хусусида мух^ш кузатишар баён цкдинган» •• •

Фирдавсийнивт. саньаткорлиги ва форс адабий тилининг асосчиси сифатидаги фаолияти курс атилган иккинчи ма^олада "И'охноиа" ва узбек адабиёти масалалари илк 'бор адабий таъсир ну^таи назаридан кузатшш2Н¥и, Фитратнинг бу дарашлари узбек ва тожик адабиётщу -нослиги учун бирдай аядаиятга молик.

Фярдавсий ятаган ^¿Ер'ва унинг адабий мухити билан боглтс ку-аммояар хал узбек адабйЗтцунослигида биринчилардан булиб Фитрат тсмошдан чукур урганилган цасалалардир» Бунда.'олим нафаь;ат буюк поир яшаган.давр, балки б у даврда уз ига хос адабий ыуз^ит яратил-■ ган Газкавий сарой ;адабиётин!1' урганишга киришган. Махмуд Газна -ва Фирдавсий «уносгбатлари Зитрат томоьздан ута синчковлкк ва '. холислик билан ератгштан. „Хатто айриц '•уринларда иотугри фактлар-. ни таргиб цилувчи айрам форс шоир ва тазкирачилари, хусусан, Зай-ниддин Восифийнкнг айрк?4 ^аралиари билан мукозарага киришлган.

* Фитрат. Сайфя Исфаранги // Рах;бари дониш.. - 1928. - Р 3.

^ яитрат. дшф сишмхонняяг хуи.гронлик даври / Тожикчадан Х.№ДРатуллаев таржимаси. - Т.: Ыинхрж» 1991.. - 64 б.

Сарсухан ба асари Садридцин Айни "Одина" // Айнн С. Сдана - Самарканд-Душанбе: Нашрдавтсчдас, 1927. - С. 3-4.

4 Фитват. Эртаилар ва хачи?,ат // йаагьала. - 1933. -55 I. -С.5.

5 Зитрат. Абулхасым Фирдоуси // Социалистическая наука и техника. - 1934. - ЩО-П. * :

® Фитрат. Фирдавсй, загони ва ку^ити у П Барои адабиёти со -циалистик. - 1934. - Р 5-6.

Бобнинг 2-фасли "ФОРС ШОИЕЙ УМАР УШИ: ХАЁГИ, МАСЛАГИ , АСАРДАРЙ" деб номлангаи. XX аср бошларига нелиб, парк ва гарб улкаларида маш^гр булган шоир Умар Хайём хавдда цатор тада-1?отлар яратила бошлада. Дастлаб, Фиграт хам шоир хакзда бир мацола ёзиб, унинг таргимаи холини гарб манбалари аоосида бда тизккга солкокчи ва гарб хайёмпунослигидаги баъзи чалкаш туиу-нжгларга аипрпсс киригмогри булган1. Оунгра янгк бир тппилган илмий манба Абул Хдсая ал-Байхэдийяинг "Татимат ус-савон ал-хкк-ма" асари билан илмий яамоатчиликни таништирш ва аввалги мако-ладаги айрии хаголарки тулдириш мадсадида "Форс шоир Умар Хайём" рисоласини ёзган. Фитратга кадар бу мавэуда асарлар яратган гарб олимлари хусусан, Ф.Розеннинг тадашртида шоир тарлатан хрлига оид айрим фахтлар нотугри курсатилган, рубоийлар талвднвда эса, бирё^ламаликларга йул- ^йилган эди. Фнтрат рисоласида Умар Хайём фа^атгина шоир эмас, балки салжукийлар-саройининг. мунагким Еа хакими, давринИнг уткир риёзийси ва такдаимш илмий асосда ислох здалган олим сифагида курсагилган.

Умар Хайём рубоиёти масаласида'Фитрат уларнинг адади, ?луал -лифлик масаласи, маъновнй талкдни, бадиий. хусуси яглари кабияар-ни урганиб, хайёмшуносликни йкги нарашлар билан бойитган. Кумла-дан, Хайём. рубоийларининг зохирий маъносига ^араб, укн сархуп ёки майпараст, мутасаввиф ёки' даздэий деб .бахолаш унинг асарларига юзаки муносабатгошг ифодасидир. Аслида бу рубоийлар май ташви^й учун эмас, саройдеги май ва маънуч кечаларини безаи учун ёзил -ган. Рубоийлардан тасаввуфий таиргалар излаш'хам нотугри, унинг майи Аллохникг твхр эмас, балки салжуцийлар саройида ичилган оддий узум мусалласи.' Айрим-шеьрларида диний адидалардая бир оз чекинган булса хам, уни замонававнй талкиндаги атеист деб бул -майди, чунки унинг асарлари илмий атеизм тамойилларига ёт. Шоир айрим май манлисларидагина диадин бир зум узоялашган булса хам, исломий таълдаот 'з^укмронляги- остидаги. урта асрларда дкнни инкср дилиш даражасига-бормаган. Шоирга уз даврини инкор чилган дохий деб царгш XI аср сарой шоирини XX аср фу^росига айлантириб гу-йишдек ноилмий хдракатдир. '

1 фитрат- Умар Хайём // Куизшг калам. - 1928. - I кит об.

- 2 фитрат. Форс шоири Уиар.Хайей. - "Сакар^анд-Тошкент: 1929.

- 52 б .

Умар Хайём рубоийларида салаг/далар салтанатининг барча гузал ва хунук сифатдари, дабдаба ва тушкун холлари. уз холича "кичик ойяача"ларда акс зтгандек куринади; СароЯдагк турфа хаётнинг Хайём рубоийларига сочилган фалсафий хикматларини жамлагавда зоир уз давридан агралган до^ий шас, балки уз даври ва мухитининг барча асосий гихатларини акс эттира олган санъат до^кйси сифагада куринада. йитрат томонидак Умар Хайём асарларини ургаишадая келиб чкщциган ыухиы натижаяардан бири адабий таъсир масаласидир. РубоиЗ канрини калонга манзур дил-гач форс соиридан сунг турк тиллк шеъркятда jura узини тенглаа-тиршвга урунизлар булган. Ьирок, саньаткорлик маоаласида Умар к'айёмга ядинлаша олган,-унинг каби самимий ва ёнпц рубоийлар ёза олган пюир Бобуршоздир. Еобурнинг рубоийлари бу мураккаб жанрнк узбек шеърида устивор хила олган хУДратлк кстеъдод со-Хиби изланишяарининг натикасидир. Фитратнинг Умар Хайём асар-ларига багааланган -клмий ишларидан келиб чи^адиган мухим хуло-салар узбек хайёмшунос.чигининг келгуситаги изланииларига ¿ça».: туртки бериши мумкин.

"¡J-фасл "БЕДИГВА УНИНГ ШСАЗЙ* МАКТАБИ" сартавз{аси" билан такдйм этилган булиб, бунда фитратнинг "¡,'ирза Бодал" мацолааг ва "Ведал /Вир ыа&яисда/" бадахаси2 тазушл этияган. "^отлабки махола Ведияшнг хаёги, асарлари, фалсафаси билан узбек китоб-хонларини танкштирган клк илмнй ишдир. Махолада ¡¿ирза Бедил ткодики ургаккш масалаларидан келиб чихадаган хатор муашолар уртага 1;уйилган.' Бирох уларнинг ечими купрох бу ихчаы махола . орхали шас, балки "Ведал" бадих^си воситасида узига хос услуб билан амалга олшрилгач. Нитрат узига хос бадиий шакл воситаси- . да шоиряинг мураккаб тасаввуфий дунёсини урганиш сари калит топтан: Ведал таълимотидаги уч мухиа нухта /тахлид ва ундан халос булиш йуллари, тасаввуф ва дин/ орхаки унинг фалсафий мактаби мо^ияти тушунтирилада. Фитратга кура, Бедил айрим мутахассис -лар тал^шид&гидек, материалист эмас, суфий шоирдир. .унинг фал-сафаси тасаввуфнинг "ваздати вужуд" таълимоти билан чамбарчас бо?ли1{. Тасаввуфюшг r,opœsy сирларини англаб, унинг асарлари

1 Нитрат. Мирза Бедал // Тонг. - 1920.. - Р 2.

2 Фитрат. Bé£HUr7«srtf кзШёф-Y* Миллат ишлари Кокис-сарлиги цозкдаги марказ"Пй Шарх нашриети, 1923. - 4о о.

дтпга синггзн рамэ ва тимсоялар тнзиминя чу^ур урганиш нати-асидагина шоириинг мураккаб сирли дунёси сари йул топил .'.гг.; -ин.

Фитрат тадац услубигают узига хос жихати пундаки, у Б*дал сарларидагп тащи суз уйинларига, истиора, тажнис ва жиноо ка-' и санъатларга алданмай, унинг мазгида ётган фалсафий тафанкур-инг мохиятини топиб курсаткшга харакат килган. Бедил номи билан огли2{ "сабуки хивдистония" номли фалсафий услубнинг узига хос омонларини урганиш иаттсасида Нитрат Еадил асарларининг маъно алцинларини хар кии уз кузн билан "куриии", узича хне этигпи аа ушуншпи лозим эк: .ниш увдирган. Бу йулда тзклид хацикат манзи-иникг карокчкевдир, узинг уз боглинг билан туиун, уз зивдонинг мри билан ига тут, мана шу вацт хдкикатга эрикасая. Г>итратнинг ар бир илмий асарининг хулосасида курилганидек, Бодай хусуси-аги мацоласида хам адабий таъекр масалаларига тухталган. Шо:ф ясодишнг Хиндистон ва Урта Осиёда машхур булка сабаблари келти-илган. Еедал асарларикинг турк тилли пеьраятга таъсири ёки Бе-илгача утган адиблар ящдининг аоирга таъсири масалалари изчкл-ик билан кузатйлган. Фитрат томонидан иалаб чиздлган Бедилнинт алсафий ва адабий. мактабики тушуниш. йули Узбек адабиётшунослари омонидел кабул цилиниб, бу ижодкЯ-илмий тажриба узига хос из'ла-ишлар билан бойитилгандагйна Бедилнинт кураккаб иеърий ва фалса-ий асардаршш тушуниа м^-икин. Табйийки,. бедилшуносли'гимизнинг ' ейинги тараадиети ыаълум маънода Фитрат асарларини тушуниш билан амбоглик,. Зеро, Фитрат асарда ёзганидек, "Бедал ижоди шундай лкан бир денгиздирки, х^Р ним ундан уз идашига яраша' сув кута -

адар"».

Сунгги мустаддо фасл "ЭТТРАТШНГ АДАБЙйТАНЩЩЙ ПАРАШЮТ А 20-30«ЙИЛЛАР ТАИВД^ШИГИ" ояишшнг мупадад сифатидаги фао-иятининг асосий идерралариш ёоитижга киратилган. Бу борада Фит-атнинг катор тёатр тадазлари1, иСоглом адабий мухит учун" ном-и проблематкк ма$оласи* ва Фитрат ижодишнг * сохталатприлислга арши эълон киликган айрим бяхе-цунозара харантеридаги чифягла-

* Фитрат."Заххони морон" муносабати ала // йштирокяви. - 1919. Зоктябр;. Фитрат. "Хаякма" опрёаси хадида // йатирокиюн, - 1920.

29 сентябр.

2 Фитрат. За чуткую среду // Литература Средней Азии. - - 1933. - 21 ноября.

рв, зумладан, Е.БойбулатоБга ёзган очик хати ва бопща адабий-танндцкй ыатериаллар ургакилган. Адабиёт илмининг барча сох;а-ларига хизмати сингган Фитрагнинг 20-ЗС=йиллар адабий тащид-чилигвда ыуайян урни ва роли бор» Ецорида тилга олинган ма^о-ла ва таяризларда замонининг долзарб.адабий Муаммоларига муно-сабат биддиршгган, адабий тагадвдаги мунозарали масй31арнинг ечишгга иштирок этган хаыда соглом адабий вдит учун, профессионал ва холис танндд учун боиланган хрракатда сезиларли из Бэдциргак.

20-2С=йклларда узбек адабиётшунослигиншг музрш таркиби бул-ган таядадаиликнинг шаклланиш унинг барча асосий жанрларининг фаол чуллашззида акс етган. Фитратнинг илыий'ва бадиий асарла-рига мукосабат хан айни мана щу даврда шакллангая. Фитратнинг адабий асарлари уз даврида Бехбудий, Чулпок, Ойбек, Вадуд ыуд, Отажон Хршш, Лазиз Азиззода каби мунаедвдлар тсмонидан 'ижсбай бадоланганига карамай, айни мана щу даврда Фитрат асарлари тагясинида бпр цатор аэддай нуксонларга йул £?уйилган. Олж . шахоига нисбатан менсиыай цараш, каысигкш, сиёсий айблар 1{уйиш хараёни бозшаетая. Уни "идеализм куйчиси", "миллий буржуа та-рафдори", "ыкллатчатурклараст, исломпараст, "реакцион роман-таза куйчиси" сингари1 ёрлшуир' билан курсаткига харакаг бошлан-гак. Бу "танкидий" жараён "янги узбек адабиётишнг биринчи оли-шя /А.Саъдай/ ни 1937 йилги к>атди ом эдрбокибулищга. вамин хр-зирдаган. Уустабид /тотолитар/ туаум сикутл остидага мафкурага буйсукш, ; унинг; хизиатага кирщ ташрадшлинда' роябозлихиа кмко-кия? яратиб берган. Букараёнда адабий ташда умуиэстётик талаб-дар асосида холис тахлилчилшс вазифасидан чекиниб, тесак истеъ -додларни ^таронга тайёрлаб берувчи "катализатор" вазифасини утаган. 30-йиллар адабий тащидчилигида йул куйилгак бу туга -таб булнас нучсонлар фа«ат Фитрат кжодига муносабатда эмас, балки ^атагон курбонига айланган барча улуг адиблар ижбдига нисбатан хаи ташсидаи гукырон мафкураникг цулига айланкшгга олиб кел-ган. Шунта вдрамай, 60-йиллардан ботлаб в^тагон этилган адиблар ижодага муносабатда бир оз хурфикрлаш натижамда. янгича $араш. вужудга келган булса х^м, бирок, "шахе': сифатида о^ланган аДиб -

* Фитрат. Есишмагаа галсаклар // ¡^зил Уобекистон. - 1929. -15, 16'се»гябр. .

шит совет тузуштга царщи асарларининг эълон дилиниши мацсадга [уврфи^ деб топилмаган". 80-йилларнинг охиррогидан, тугриси, .937 йилдан сунг бошланган Нитрат асарларшш урганиа ва кайта ■иклаш жараёни истиклол даврида катор ыуваффалрмтларни чулга шритмовдаки, натикада адабиёттунослигимизнинг фитратшунослик юхаси шаклланиш даврига кадам цуяётганини кдад этиш мумкин.

X У Л О С А

1. XX аср бошлари яахон адабиётшунослиги фанида кечган жидкий сифат узгаршлари узбек адабиётшунослигига хам даходор. Бу даврга келиб адабиётлунослигимиз мумтоз адабиётдан мерос -хиб олган шакл ва жанрларда ривож топибгша долмай, адабиёт на-аарияеи, адабиёт тарихи ва адабий таквдц каби сохаларки. карор г-овдириб, янги илмий узанда тараккиёт боскичига цадам куйди.

2. Бу давр адаби ётяуп о слиги миллий онгнинг паклланиши, мид-гий истшузол гояларининг кун тартибига куйияиши, мактаб ва мао-юф тизимидаги ислохотлар, шшлкй мадакиятнинг янги габх^лари, усусан, театр саньатиниаг вужудга келиши каби муакмолар бклан юглиц кечгани учун бундай -уыумбзшарий ;хгуЕлар хигматига хам дайиётшунослия еохзлари пал б г^линди.

3. ддаблЯ-'сстётик тафш.кур таргздигтига фаг?атгика илний ри-¡ола ва тазкиралар билан киряб келган адабиёт .идчкнинг назарий у.сми бу даврда "Адабиёт назарияси" деб ношганган, ггнон тадаб-;арита хазоб. берадигал,' к.\жй жкхатдан кзчил.асосга цурилгая ан сохдсига айланди. Бу .¡закллаяиа асараёнида муытоз адабиётдан :ерос колган эстетик тахлйл такерибасииатбуот сахифаларида эълон ;иликган адабий-назарий ыздолалар, дарслик ва. уъув хулланмалари лсобига бойиди.

4. Адабиёт назариясининг гдебий-зстетик фан.сифатида пгзслла-жшда профессор Фитратнинт "пдгбиёт Ноидалгри" тадаидот-т/л -енмаси хамда "Иеър ва ширив;", "^аньатнинт маншаи /келиб чиди-и/" каби ма^олалари саньат назарияси, адабиёт спецификаси, ба-удй тахлил принцишгари, адабий караек муаммалари каби умуыэс -■етик масалаларни акс эттирган назарий' манба снфатнда хигмат длган. •

5. узбек арузщжослигшинр тара^ккётида Фитратнкнг "друз ха-¡ида" рисоласи павоий, собур ва '¿уркатшшг аруэ илмига багкЕлан-ая асарларининг хрфп. суратда давоми сакалади. Узбек арузи ка-

саяаларшш Урганквда 5итрат тавсия отган услубият /методика/ ва аньанавий аруз .тизимини "чирманда усулк"гу кучириш шарх ада-биётшунослигида биринчи яакриба булганига харамай, шзър тузи -лиси Еа поэтика ыуашоларини урганишда бу сохада олдинга таш -лакгак дадил вдамдир.

6. Узбек, адабиёти тарихининг фан сифатида иаклланлши, боц адабий меросникг илмий- ткзимга солиниии ва урганилипида ритрат томонидан тартиб берилган "ант зеки турк адабиёти наыуналари", "Узбек адабиёти наыуналари / I яилд/" каби какнуалар илмий - ама-лий пойдевор вазифасини утаган. Миллий адцбиёт тарихининг энг кадкмги хабилазий адабиёт кааукаларидан тертиб то жодад адабиё-тига хздар кечган маданкй-адабий хаётнинг урганилиши, улар та -равдиёт цонунларининг белгилаклши ва даврлаштирии тамойиллари -нинг ишлаб чицклиши бевосита §итра? том.оккдан акодга рлкрилган илмий хизмат сакалади.

7. Узбек адаб::ётининг илк босхичида Махмуд Кошгарий, Есуф Хос Хожиб, Ахмад Вгааккй каби улуг здаблар е-кодннкнг ургакили-' пи ха-ОДа илк Узбек кутасаввифлари Ахмзд Ессавий, Сулаймон Бохир-гокий ва бу тасаввуф мактаби вакиллари мзросишпс тадхгщ этили -ли орхали уларнинг асарлари илк бор адзбкй магмуалардан урин .ол-ган ва адабиёт ларихздан ыуота^иаа жой огагаиш таъминланган. ,

8. Тецурийяар даври адабиёти 2ктрат роьгоихдаа илк бор яхли? адабий давр сипазвда урганилган. Бу даврда "Тецур тузу мари "дан то "Бобурнома"га.хздар яратилган классик мерос тадхих этилиб, "цитатой адабиёги"никг темурийлар даврида 'етипмб чкедан улуг сий-молари сифатида Назоий» Хусайний ва Бобур шкоди та^лил этилган.

9. Турк /узбек/- адабиётининг чуххиси саналган Алишер Навпий ккоди масалалари Фитратшнг уттиздан ортих илмий асарларида акс этгач булиб, бу сохада XX аср бошларида яратилган илк илмий ри-сола Фитрат «алаыига ыансубдир. §итрат Н&воийникг форс-тохик ти-лкда яратилагн асарларини хам та^лил зтиб, улуг шоир нафа^ат гурк тилли адабиётнинг, балки форс мумтоз шеъриятининг хам за-бардаст вакили экани исбот цилкнган. Навоий хамсасига кирган достонларки боища хемсанависларижоди бкланыухояса хилиш орхали навоийшуносликда илк бор хиёсий- типологик илмий-тадхихот ус-лубини ишаб чнххан.

■ 10. Ш асрдая кейинги узбек адабиёти материалларини узида асамлага казарда тутилган ".узбек адабиёти намуналари"нинг П ззгл-ди давр тазйики туфайли уз вак.тида чоп этилмай колиб кетган булса хам <Гитратнинг бу сохадаги ишлари мухаммад болих, ;Турди ва Машраб ияодини тадах этищца хаида 'Кукон,' Хоразм ва Бухоро адабий мухитини ёритишга каратилгак ма^олалари ор^али салкам уч юз йилга дадав чузилган бу адабий давр масалаларини урганшп-да илк талриба сифатида ёрдам бери® мункик.

11. <1орс ыумгоз шеъриятининг зукно тадхикотчиси еаналган Фчт-рат бу гдабиётнинг ум^мтаракчиёг ыасалялашга багящданган ма -цолалари оркали унинг асосий йуналишларини курсатиб берган. ?з-6йк в», форс-тожик алабиётшунослигининг иакллянишида муайян хиз-мяти булган бу илмий а.сзрлар.яа Фт^лавс:'*, Умар Хайём, Еелил кно-чурур "ахчил &тклгчн. Бу шоирладаетг татасимяи холлап^ни собтгг шаклга солишда, адабий асарларининг ёзилиш даври ва бадиий ким-матини белгилашда, улар яшаб ижод зтган мураккаб заыон ва адабий мухит масалаларини урганишда бу асарларнииг азрмияти узбек адабиётшунослигига дойр асарларидан кам змас.

12. Адабиётсукссликганг тезкор сохаси - адабий ташрздникг XX аср боияаридаги шакллаиитгц-а, унда турлк хил жанрларнкнг кьрор тогшшкда, с о? л ом адабий мухит учук, профессионал тан^ид учун 'ку-рашда Фктрат адабий-танхидьй ^аралгъарииинг ах,амияти бор. Бирох 20~30=йилларда. яратилган айрим- тавддий ма^ола ва чиципяарда Фитрат ва унинг замондошлари гагодига бахо беришда жиддий нучссн-

. ларга йул куйклган. ¿л/г оллшшяг шахск камситилган, илмий ва адабий асарлари сохталаштйрплиб, талкин втшпши натйжасида цатагоп йилларининг ^урбони булгапи ^чун замин хозирланган. узбек адабкётщунсслигинкнг- мухкм таркибий хиюли сифатида шу кун-ларда илмий тизимга тушаётган фи'гратшунослик бу каби таюрад сабокларидан зарур хулоса чикаришя лсзим.

13. Фитрат адабий-илмий- мероси XX аср узбек адабиётишш? та-мал тошинйнг зуйилкшхдз, унинг мавжуд тур ва_ яаярларииинг харор топишида, адабиёт назарияси, адаоиёт тарихк ва адабий тагщкд сохаларининг тарак^ётида наг^шй_Еа' /амалйй' б.ир::< асос-пойдевор саналиши лозш. Бубой ва ранг-баранг мерос. истихлол даври ада-биётининг шаклланйшида, ва узбек маданиятининг келалак истицбол-яарини белгилашда фаол иштирок ■ этиш табиий.

Диссертацяянанг асосий мазмуни ва та^лил тамойиллари куйи -дата китоб ва ыацолаларда акс этган:

Аяо^нда нагар л а р

1. Фитратнинг шошй ыероси./ Монография. - Т.: Фан, 1996. - 120 б. .

2. фтагон кшпшган иды / Рисола. - Т.: Хаэина, 1996. - 90 б

3. Абдурауф фитратнинг хаётива фаолияти: Олий ва махсус утг/в юртлари учун 1#дланыа / Ыасъул мухчррир У.Норыатов. - Т.: 1992. - 66 б.

4. Наср ва услуб 1 Услуб назариясидан лавхалар. - Т.: Фан, 1992. - 105 б.

5. Абдурауф Фитрат. - Т.: Ёзувчи, 1996. - 121 б.

И л м и й и а в; о л а л а р

6. Нсмаълум Фитрат 7/ Ёшик. - 1990. - Р 4» - Б. 34-38.

7. Талабнд цсндирмаган инкдлоб // Щарв, ¡авдузи. - 1991. - $ I.

- Б» 131-142.

8. Мир Алишер Навоий Фитрат талкршида // Узбек тили ва аде. -бяётн. -1991» - Р I..;- Б. 13-21.

. 9. "Сайха" лал^алар ёки шоир Фитрат хдгдаа //

Шарг» пядузи. - 199Г. - ^ 6. - Б. ,19-21.''

10. Ерг чайгуск // Шарг/юлдузи. - 1992. - 4.-- Б. 181-182.

11. "Рисолач аруз" ва "Аруз х-'-адца" // Узбек тили ва адабкё-ти. - 1995. ~ № 5-6.'- Б. 9-13..

„•12. Профессор Зитратиинг назарий ^уллакласи //"'Фисрат. Адабиёт коидалари. Дйабиёт муаллимлари хам хаваслилари учун чуллашга.

- Т.: Укктувчи, 1995. - Б. 3-19.

13. Фитрат ва XX аср богйари здабйётЕуйсгслкд; И Шар:; юлдузи.

- 1356. - Р 11-12. - Б. 175-163. .

14. "Кунгул китобидан англанган фц'крлар И Тафаккур. - 1996.

- Е 3. - Б. 120123.

15. Истшргал фвдсйилари: Абдурауф фкараг // Мулокот. - 1996.

- Р 4. - Б. 51-52.

16. Яссавий ва фитрат' // Фан ва турыуш. - 1996» - Р 5. - Б.

зо-зи •••'..■■,'.

17. Темурийлар даври адабиёти Фитрат талцинида // Узбек тили . ва адабиёти. - 1996. - № 4.

Адабий н а'ш р в а туплаылар-даги мавдлалар, й л м и й м а.ъ р у з а матнлари

18. Хаётий ва сохта конфяиктлар //Даёт к^згуси. г Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1984. - Б. '259-267.

19. Уз сузини пзлаб.... //. Суз масъулияти.' - "Г.: Гафур 1Улом токидаги Адабиёт ва саньат.нашриёти, 1956. -,Б. 61-91.

20. 20-йнллар узбек адабиёти хорижий турыяунослар таладпшда' // Задний таржйма ва узбек' адабиётининг хоригий алйу^здари. - Самар-'

1991. - Б. 53-54.

21. Хорквда фктрзтцунослик // Узбекистон адабиёти ва саньати.,

- 1992. - 17 март. ;

22. Тасаввуф иоирлари Нитрат талцкнйда // §итратнккг адабий -тшй мерссига багишланган I жуихурият Анзумани ыатериаллари. -Зухоро: 1992. - Б. 15-16. -

23. "Мунсзара"никг хоркжй тадкщстчиларк // Таргкма ва узбек »дабиёганинг хорагяй. апо2$а2ари;' Сай^рчаад: 1992. - Б. 15-18.

24. ■ Замоназий узбек тилсуносотгищшг' шакллашшида Шитрат асар-гарининг ахашизи //• Уз Сек тилиунослиги масглаларига балаиагтан Республика -шмий аш.учани ыатериаллари..' - Ургенч: 1532. - Б. 27->2. ' . .• ' ' „

' 25. Бобуршох Фктрат'.талкгщтда-'// •Узбекиетбя. адабис?» за сагь -1тк. - .1993. - № 1-3. - Б. 11-12. 26. Фитратнинт Кстанбул давриш тавсифло'вчи :хьрюгай. манбалар / Бадиий '^ариима ва'.узбек, ада^иётишиа- ■ хорюжй алоз^лари. - Са. -¡аркавд} 1993.' - Б. 13-16. . .27. Шеър га шоирлад //• Узбекистон адабиёти ва саньати. - 1995.

■ 16 кюи. "• ..

ДиесертакТнинг,• йлгшй, ишларига- куйидайи • иахрла ва тацфнзлар-да.муносабат бшздир^тган: '•...''..'■

I. С.Мамажрноз.- йуназдид кстездода // ¿пшик.--1984. - Р 7.

- 5. .46-48.

г. У.Норматов. Бадиий баркамоллик - даёр талаби // Еарк пл-дуги. - 1984. — В 11. - Б. 186-18У. .

. 3. ?,!.Олкмов. Тахтал..фикр. юритиш демавдир // Уэбекастоя адабиёти ва саньати.— 1987. - 14 рэгуст.

4и Ф.йсхокСв,'Д.Кураноз. Китарой кдлкнтан или // Андижонно-<а, ..- 1996* —' 24 май.. ' '

Р.Е 3 ЕМ Ё

диссертации Болтабоева Хакидуллы "Развитие узбекского литературоведения начала XX века и научное наследие Фитрат", представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальностям 10.01.08 - Теория литературы и 10,01.03 - История национальной литературы /узбекская литература/.

..Диссертация-Состоит из введения, трех.глав, вкдшащкх в себя 10 разделов, .заключения и приложений.

Во введении дана общая характеристика.работы, обоснована актуальность темы исследования, определена степень изученное 'ти наследия Нитрата, цели и задачи, освещена научная новизна, практическая значимость и установлена методика исследования.

В первой главе диссертации '"Научно-критическое мышление в начале XX века и летарутуоно'-теоретичеокое наследие Фитра= га" - проанализированы эстетические взгляды ученого, отражен» ные в научных'трудах."Закономерности-литературы", "Об арузе /о метрической.системе стихосложения/" й.статья "Поэт и поэ= зия", "Происхождение искусства" и др. ■ \ ' В первом разделе данной главы "Узбекское литературоведе» . те начала XX века" прослежено формирование узбекского лите? ратуроведения как исторической науки. Процесс формирования развивался-за счет научных пособий и.исследований, литератур» них статей в периодической печати и в классических, жанрах ли= тературоведения как "рисола" -'/трактат/ и "тазкира'У антология/.

. Второй, раздел главы посвящен изучению создания основ тео= рии литературы и искусства, пониманию специфики литературы как сложного творчества, разработке методики анализа-литературных -произведений и закономерностей литературного процесса 20-х го= дов. Доказана водуцая роль Цитрата в создании эстетической науки современного типа. ■ >

. Третий раздел главы "Развитие учения об арузе", посвящен изучению процесса формирования национального стихотворного. раз=, мера и поэтической системы "аруз" в узбекском. литературоведе= вии. Объектом анализа- служит монография Нитрата и ряд статей, посзященных исследованию поэтической системы восточного сти= хослокения.

-. .-.Во. второй главе .диссертации - "Значение трудов. Нитрата в формировании науки об истории узбекской литературы" - рассматриваются учебники, хрестоматии и антологии, посвященные исто= рии узбекской классической литературы с древних веков до лите= ратуры даадидизыа; работы по,суфизму.и суфийской литературе, а также, изучению образцов-"чагатайской" литературы.

Таким образом, в первом разделе главы ведется дискуссия об образцах древнетюркской литературы, творчества первых тюркоязкч-ных суфиев.и зачинателей классической литературы, как Махмуда Кошгари, Юсуфа Хас Хадниба и Адиба Ахмада Югнаки.'

. Во втором разделе "Изучение литературы, эпохи тимуридов" рассмотрен ряд монографий и статей Фитрата,. .где изучено тзор= честЕо Навои, Хусайни и БаЗура. Проанализирован, стилистичес = кие и текстологические особенности монографии "Взгляды Навои на, человечество", диссертант установил, что данная работа прк= надлежит перу Фитрата. .

Третий раздел главы посвящен изучении узбекской литератур ры и литературоведения посла -ХУ1 вена,-здесь установлены осо=» бенности литератур-каждого региона Центральной Азии, роль" на= учных трудов Фитрата в изучении таких, классиков, как Турда,

Машр'аба, Умархана и др. ' .......-----

. .. Третья глава диссертации называется- "Персидская классичес= кая литература в. трактовке -рстрата",.где проанализированы ра= боты ученого по творчеству Фирдоуси, Омара. Хайяма и Бадаля. Исходя из материала исследования,, диссертант рассматривает его в трех разделах. •

Последний самостоятельней раздел дассертацйи посвящен анализу литературно-критических взглядов'Фитрата на фене ли» тературко-художествонной критики, 20-30=родов. Здесь даны на® учно обоснованные "ответы фальсификаторам творчества -Нитрата. •-. - В заключении обощены результаты исследования и важные на= учно-практические вывода, вытекащие из периода формирования узбекского литературоведения .начала XX века.

Основные положения диссертации и принципы исследования диссертанта отражены в монографии, учебном пособии, брошюре яболее двадцати научных статьях.

EÏHBAÏÎ

of tie dissertation "CzljeK literary crittcisa àt the beginning of the (20s-30s) aoth century and scientific lesacT Of Fitrat" preaectedby Hasiindoona Boltsfcoyev for searching the■scientific, degree of Doctor of Philo-lotr (10. Oi. P8. Theort of literature and JO. 01. 03. -History of national (Uzbek) literature); Tashkent. 1996.

The presented dissertation consists of introduction, three Chapters une indina ten paragraphs), conclusions' and suppI îœents. The supplloents contain the full li3t of Fltrat's scientific literary works and blblioghraphr. Hie introduction elves a full' characteristics of the research work. tóuch points out the actuality of the chosen thene, its importance for investigation, the aim and the novelty of the investigation, its importance, froa the theoretical and practical points of view, the history of the problem. methods o research, and the socrâe3 ..of Investigation.

The chapter titled as "titerarr - critical thoughts at the beginning of the zoth centure and FitratJs scientific - theoretical Legacy* contains the proper analysis of see« literary works of Fitrat like "Verce and poetry", "The origins of thé art". "The rule: of Literature". "The swtrlc system of verce Caroozel ' and others.

The first paragraph titled as "UzbeKLlterary critlsisa at the beginning of the 20th century (Fre-Fltrat period)" tel 13 about the formation of .the TJzbek Literary critlsisa at thé earlr period of the 20th centuxr; It 3hows.'that the new foros and genres of the Uzbek classical Ilterarr critl3l3a'vere being foroad at that period. The process of fonsatlon was'reflected oalnly br articles, textbooks and research works 6f the lócai Press.' " *

The second paragraph-titled as "The Creation of the bases of the theory of Literature*,is fontcd on the rules of formation codcrr theorr of Literature ènû tells us about .tha essence theoretical -aesthetlcal vievpointi,ifbtchwere beiriç forççd at the beginnlnc of the earl* 2ós óf ^our Mlienima, the typj3 of Origins, the Speclfl features of the literature and uádístánding it ,as ían.art of word usage, poetic analysis of .the liter arr wonts, the specific features of the oethodá soarchlûé it.. Md ofcher literary processes/ The proMeis have becn anal7sed undar. t,iie spirit, that ,Fitrat was the founder ;and' thç. leader of .the Literartxritisisai of this period. * .

The tfalrd paragraph la titled âa *Tbe .dewBiopc«iit of "Arooze" (the petrical: srsteo oí verse). It-contàins the viewpoints of " the author about the construction of verse, and also tel 13 about the role of Fitrat *s worKs° in thS process of foraatiofa of Uzbek national style of verse. t%-surs that thé oaln principiéis of scientific approach to the syllabic and icctrlc. systems of the verse dls-crlfccd br Fitrat for thé first tie» from the theoretical, point of view. Fltrat's work "About arooze' (metric isrstea in the versa) has teen analysed froe tbff point of view of Btdern Literary crlti-alsE. ■.'■■•

The second chapter óf the investigation "The place of Fitrat's research works in tha history of Uzbek Literature* is devoted to the theoretical analysis of scientific. STSteoatizatton of the oldest bistorr (Pre-Jadidlzm). the principles of periodlzation of its bistort, the revival of sophistic viewpoint m the Uzbek Literature and its development and etc. These problems have been analysed br the author on tbe basis óf Fltrat's works such as "The . oldest examples of Turkic Literature". "The examples of Uzbek Literature" and others. T&e first-paragraph of the second chapter is titled as *Thé study of the old Turkic literary exáopies and thé literary legacy of the earliest sophists". It is devoted to the analysis of the investigations of Fitrat of the sophistic literarr Legacr of the Ubll-Kc^wa. scientists of the Bast such as wahmnort

Josheariy's "The vocabulary of the Tnrsic Lansuaee", "Oataasr BlliK* >y yusuf Hos-ItoJib. "Hlbat-al-Haionq" by Ahmad TuenaKir and sany sophistic worKs of Atoad Yassavly and his successor Sulal-oon Doqlrconiir. The second paragraph titled as "The analysis of he literature of the periods of Teaurids" and it deals with the malrsls oí the literary carers of uzbeK poets such as iiusam ftjysaro, Ulshcr Havoly, Bobur and other Tetaurid poets. This paragraph also rontams an attempt of the author to prove that an article of an inKnown writer titled "Thoughts of Havoi about hmnanltr* published in 1919 was that of Fitrat's. This conclusion 13 made as a result of j prorer analysis of the original test of the article and the style >f writing of the authcr.

The third paraerapb 'investigation of the UzbeK Literature >f the period after the XVI century" la devoted to the analysis >f vorK of Fitrat where he aids an attenpt to analyse the vorKs of :uch UzbeK poets as Huhamssd Soiih. Toordy, Hashrab. Itearhon and >thers. It has been proved that this was the period of the second half of the XIXth century up to the Russian occupation >f Central Asia. The viewpoints of Fltrat to the so called ■Jadid literature" has also been spoKec about.

The third chapter of the dissertation is called "The classical Persian literature under the analysis of Fltrat" and contains the study of the author the Persian literature on the basi3 >f Fitrat's articles "The history of Iranian Literature* and 'The closed flait of Persian Literature" and others.

The fir¿t parasrarh "Uaiar Hayyoo - a Persian poet* is devoted to the analysis of Fitrat's worK under the same title. The a3ln idea of H^yyom'S worKs, its influence to his successors ind its importance have been spoKen about m thi3 paráerarh.

The second paragraph "Firdawsly,. his time and-literary situation*-deals with the analysis of *Shohnoraa" by Abu lio sirs ^lrdavsiy and the articles of Fltrat dedicated to the study if this greatest literary vorK. This paragraph also includes Lhe analysis of articles written by Fltrat where he showed the earliest connections r.f the Persian poetry-with the UzbeK resear-:hers. Comparative analysis of the worKs of Fltrat written in ?assian and TaJiK on the same problen has also been cade m this •aracrarh.

The third paragraph "Bedll and his philosophical school* is devoted to the dlscuaislon of Fitrafs articles "Hirza Bedll" ir:d his estay "Dedil. At one discussion*. This discussion open3 i clear way to the study of Fitrat's literary carer. The basis jf Dadil 's: philosophy which is Known in the'world of Literary criticism as "Persian style", is compared with the worKs of other rtseachers of Itedii's Legacy, for instance, with that of Ibrahim tealncv's.

The fourth paragraph, titled as "Fitrat's literarr-crltlslsni and the critlslsra of E0s-30s", being an independent Paragraph from the previous ones deals with Fitrat's Literary crltisisa a3 a specific area. Fitrat's Literary carer is shown froa the point 3f view of critlcists of 20s-30S and the "theories" of those cntl-:lsts who tried to falsifícate Fitrat's viewpoints have been :rlticlsPd by the author.

Conclusion of the dissertation contains generalised view r'Oints of the author on the subject discussed above and also eives sos-e recommendations on the practical use of these conclusion? in studying Fitrat's scientific Leeacy. . .

The content of the dissertation and it3 important scientlfJc-theoretical conclusions have been reflected in the oonoerapb. school jiiTPllcs, lirochures and sore than 20 scientific articles of the author Which have already been published.