автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.06
диссертация на тему:
Религиозно-этические воззрения Шакарима Кудайбердиулы

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Айтбаева, Априза
  • Ученая cтепень: кандидата философских наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 09.00.06
Автореферат по философии на тему 'Религиозно-этические воззрения Шакарима Кудайбердиулы'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Религиозно-этические воззрения Шакарима Кудайбердиулы"

’ , 0/Закстан республйкасм білім миішотрлігі

1 АБАЙ АТЫНДАГЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ»'

Колтзбз хукедяа

АЙТБАЕВА АПРКЗЛ

докаріи флайвердшиоц дтаьэташщ

К83КАРАСИ

МАМАНДЫГЫ 09.00.06 - ДІНТАНУ ЖЭНЕ ТЕОЛОГИЯ

Философия гылымдарывд кандидаты тими дореяесін алу уиїн дайындалган диссертациянын

• АВТОРЕФЕРАТЫ

АВ!АТЫ 1В96

Диссертация АСай атындагц Алматы мемлекегт1к универси-тет1к1ц философия жане пишмдар мэтодологикси кафедрасында оршдаяган. '

£’шшни «:т»ши1с1 - фглософ;:я Рылш.:дарынып докторы,

' ' профессор К-Ш.[а'ул«.!йаев

Рвами оноконатер; - запад гыльащарыныл докторы,

’ профессор С.Б.Дсряенов

- философия гылыэдзрыгшА кандидаты А. М. бирс-баев

Нетекш! уйьм ~ Каеактиц мемдекеттж кыэдар педагогика- ' лик институты, философия «вне экономика-лык теориясы кэфедрасы.

Диссертация 1995 хшы "о^/" маусым сагзт АСай

атшдагы АлМУ жанындагы философиялык гылыми дережес1н. алу ушш диссертациялар коргайтын ДР.. 14.05.08 мзмандандырылган кецестан ыеж!л1с1нде коргалгды. Мекек *зйы; 430100. Алматы кадасы, Казбек-би кеиес! 30 уй, 2-кабат.

: Автореферат 1996 ж. машрда таратьшды. ■

Мамаздандырылган кецеот1ц гылкми хатвысы, философия гылымдарыкыц кандидаты, доцент

- з -

ЖУМЫСТЫЦ КАЛПЫ СИПАТГЛМАСЫ

Зерттеу такырыбыныц взектілігі. Кзэак; елі ео чгемвнді-гія харнялагалы халкымыздыч рухами казыиасыккн тдриу.и тачыр-ларына, оларгыц нер аларлык иалпыазамдык лене улттьч кунды-лыктарыяа лбген кь.’зкгу’ылык,, ыкта мен талап бурш болмаган д&релеге кетеріліп кел*ді. бркекиетті елдердід катзрына косылуды, елеуметтік емірді гучянизациялал, саяои емірді де-мократиялакдыруды пір -туткзн мемлекетіміздіц манаты: тулгакыч кацір-кзсиетія катеріп, казак халкыныч рухали мэдв-ниетін тулетіп, од:чн ері дамудь:. жеке адаиныч бойындагы адамгершілік касиетт°рін калыптасткруды квадейді.

Осындай макыэды міндвтті аткару ушін ;:алык?ыч єзікїік •руханії тежірибесінен туындайтын летістіктерді жен?? бул. чік-деттэрд: ез мойнына алгаа ойиылдардыц мураларын толііГогмеп кгеру канет. Сондай і^азактич руханії м&дениетіне езінЩ та*ея улесін коскан, терен -жене >"лн-жактьі ойыыляардкч бірі -Шекврім Кудайбердіула. Ол тек кзяа казак хадідовд «мес, Сарлык туьгстас туркі уалктаршшн, їіпті барлыц Эыгыс мвдвнивгі-ніч, одан калды орыо халкыыен Сарлык Еуропа елдеріяіч фгілот софиялык ой кизуіне учіліл, адаузз? хеткея рухзни медеяиетті маноук етіп к.ака коймай, ез хзлнзлзд ултть'к дестуріне иегіз-дей отырьл, хетілдіріп, Зікософиялик ОЙНМЫЗДЫ, дуниетзкьш-• кызды ері карай дгмыта тускен ойшыл. Сз/.тіп Еек&рім езініч тереч іздену мен зерттеу хушсьш дуниелузілік медеккзт дечгейіне кеіере білді. '

Бірак, екінішке орзй, Шюріи КУдайбердіулшшн мур асы толы, аертгелмей, аты кепке дейін айтилмай келді. йзыц яе-

гізгі оебебії Шакерімнін вьпгармйшшнрыя совет идеологиясы еаіне жат дел жарияаауывда болатын. Сондыктан онын кітаптарьі шкпай, таратылмай, олармен хадщты таныстырмай, танытпай іоііди. Ссн?аа карамаотан белгШ аерттеуші галымдар 8бдізда Іожібаев пен Иемтиябаиу Сетбаева айткандай, "Бірак халщ ойы еш уа^ыт уиыткан еыес, Шывдьада, халык^а, тарихка, медениет . .пен едебиетке маны асштын адамдар Шекврімді, оньщ жззганда-рьш, акьш, еоиеттерін, ад ал фізметін, асыл мурасын еш умыт-пай, жадына сактап, кадірлеген, ооы кунге дейін оньщ кейбір шыгариаларын хатца айтатык едаыдарды жиі кеедестіруге бола-

ды”. *. : . ... , V \

. . Вувыц оебебі Шекерім Кудайберд1уды елеуметтік жене рукави жутацдыкты лоода аа халцыма калай себебім тиеді дегеї рана тімюю емір оургеи ойшыд.

. Шакеріиніц цаэак рухаки вміріндегі жацаша' бовмысынш бірі - дівге квакарао жене оовдагн имандьшык меселесі. Оньо ецбектерінде дів*'тскдгагиотар, жаратушныц бардыгы, бірліг: туралы жаегандарьі, Ізденістері Шьпгьютвд жавд тарих кезенін-. дегГЕуропа фШЮСОфіаЦМК; жетістіктерівіц дережеоінде болды ЕундЗй ецбекхері негіаікен еде$-гурып кагидзсы, діни-зтика . лык, х«дашадамлык,:моральдик тужырыцдардав турады. Сондактаї да кавіргі. кааак халкунвд езінв теи рухани мураоы мен душе таныьшя еэініц руханилык . муктакдыгына кайтару, кеаіндег

.1. 8бдща Іежібаев, Шемниябаяу Сетбаева. Шекерім КАїдаЛбердвев . (1858*1931) // Шекерім Нудайбердиев. Шетармада ;«и Влевдер даставдар. кара севдер. ' Алматы. "Ваэуш", 1988

. ;г б.-Л-Г'Ч'‘- \Г.:

Шекерімнін ойлары мен толганыстары, оныч ішіяде всіресе ді-ни-этикалык кездарастары рухани іздену лолындагы яаотарды, тіпті болашак урпактарды тврбиелеу ушін ауадай касет. Зерт- . теуДіц взектілігі де осында деп табашз. .

Диссертгпия тадырыбынин аерттвлу дореиеоЬ Казакстанньщ ' таркхи кайраткерлерШ н дуниетанымын • зерттеуяв,олардын улттык медениет пен когаїедьщ ой дамуына улеоія айфгадзу-да біадіц галшдарышз белгілі таСыстарга і^од леткізді. ;

Бурыкгы казак философиалык ойьтщ Шо^ан, Нбырай, Абайдаз аспайтын аукымы, кейінгі кездері солардыц катарына тарих ♦’актавдактарынын" енбектері кайта каралып,. косылып, арканы зерттеу жумьютары жургізіліп.жарнкка шгарылуда.Оларцыц есіп-внген кездері, шгармаашнк киэыетгер! мендуяиетаншы' калыптасьш дашгач тарихи кезенге де, сол ке'зде емір оургон . замаага да кезкарастары айтылып, жача деректер ятипт япту.

‘Шекерім К¥дайбёрд1улыкыц дунлетанышя таадауга тутьтай арналран монографяялык зерттеулер эрыо тілінде жзк, ал ллак едебиетініч тарихы жагынзн тек ^ана Б.БбдІразкевтІц мсногра-фиясы бар.1 Дегенм^н.Швкерік туралы бірде-бір сэз,, ой-пікір айтылмады деуге болмайды,кез1нде С1р катар жарияланымда осы ак,ын мен отошдыц емірі мен кнгметініч хекеленген кыряары талданып керсетілгвн болаткн. Шоалы, К-Вейсембиев; М.Базар-баев, М.Мырзахмегов, М.Магауин, Р. Нургалиев, М.Каратаев,

І.Б.сОдігааиев. Асыл арнз (Абай дестурі жене Шеквріи). Алматы, 1992.

- б - .

Ш.Сетбаева жене т.б.1 ецбектерінде Шекерім туралы капгеген 7артьалды ошіар айтызды. Рас, бул керініс кєй реттерде зама-ккка сейкес обьекхивтік ерєкпеліктеріне жауал бергея жок.

Шекерім КУДайбордіулиньщ дуниетаншын караудач алгаш

і.-І>:!кехін езініч екі монографиясында К.Б.Бейсембиев баотады.2 Когары лак,тыч ектемділігі тегеуіріндігі:.:' ■ ез гаманыньщ стереотип бугауында журген монографияньщ авторы, акын ері галымды дінді ныгайтуга жене оны гылыыга к,арсы кскгз ерекет-теніп журген діншілдердіц катарына посади. Пекзрім КудайСер-

1. К.В.Еейсеыбиев. Идейно-политические течения в Казахстане конца XIX начала XX вв. Алматы, 1981. М.Баэарбаев. Шакврім акын: Ш. КУДайОердіулыяык творчествоса жайында зерт-теу.// Жуддыз.1989, Ы:12 сонікі Новая встреча с поэтом: 150 лег со дня рожде-'.ия казахского позта, философа и мыслителя, конца XIX в начала XX. вв. Шакарима Кудайбердиева.// Казахстанская правда. 27 июля 1983 г. М.Мырзахметов. Абайдыч адам-гершілік мураттары. Алматы, ,1993. М.Магауин Абайдыч акын Інісі Шекерім КУДайбердиев туралы.// йулдыз.1988, И: 10, ; їйжерімніч шеберлхгі.// ,Кулдыз.1988, М:1,; Р.Нургалиев Ш.Ку ^айб^рдивв: акын» тарихыы, философ, композитор.// Арай.'*1988, Ні8, 1988.’, Ш.К.Сотбаева. Шекерім КУДайбердиев //йга&сїия АН Каа ССР. серия филологическая. 1988. М:3.: Шекерім КУДайбердиев. Алматы. 1590.: Еекерімули Акаг. Менія

і.'кем халык улы - Шекеріи.// жулдиэ. 199?.. К:п/

2. Кдаавдэ: К.Е.Бейоембиев. Мировоззрение АОая Кунанба-

лза. Алматы. 1955. . ,

діульма К.Е.БейсемСле-втіц берген осыкдай сипаттамасыши; клсыны келмейтіядігін оньщ ерілтесі белгілі галш О.Кираба-ев1 взініч ечбегінде буран царсы пікір зйтип, комшілікті асырыл, аргык лерді жзсырып беретін мезгілдін коткендіПн, о/амлдыц ецбегіне мундай Оагз беру халыи; ушін еасалды реп талты. Шекерім Кудайй^рдіульшьщ’ дуниетанымын М.Г.ЬураСа^в2 айтзрлщтай оОьектквтШ,'. '/ур^ыдан Оагалаїї хене дируо сипзт-тама бере бідді. Ол терен аі^ин жене зердеді ойшшдиц иыгар-мааылыры кеч аукь'мдылкгымвн айрыкшалзнатынын.мункц терен фи-лософлялык пайымдауларга негізделгзнім, оныч философия, .»т-ногра4>і:я, этика, таріїх жене дін женічдегі енбектері айга^тайтынын атап етті. ■

Балтабай Вбілгззиеа'-1 Шегарімніч филоспфиялыч кеакаг-гю-тары туралы ош ортага сала отырыл,огёшлдкн едеби-поэзия. їдЦ енЗ^ктерікдегі кэзкзрасыныч тереьдігін жене элеум- ’ її к еткірлігін делелдел керсете бідді.

Шекерімніч дуниетанышныч жзца кырларын асып.бурынгы ба-гадаз тартып баскалай талдауга мумкіндік ссщгы. кезде га-

на туды. Сол мумкіндіктерді пайдаїана отирып, сонги лоадары бірнеше жзс гзльэдзр Шекерімге арнзгая герттеулер . жургізді; Б.Збілгазиев П-экер і ьщ і Абай дестурін жалгастырушь'сы ретінде талдаса, Б.Айбеков онвд дуниетзккмьиа тутас сипаттама Серді,

1. Карадыз: С.Кирабаев. XIX гаскрдьп* сон’ОДЗ XX гасырдьщ Са-сьшда Ка?ак,стандага идеяльт^-сзгси апашар. Алмаїи. 1951.

2. Карз-чиз: М. С.Вурзбаев. Сегизбз^в О.А. Идейные связи об-;

щественно-философексй мьиди Казахстана и России. Вторая половина ХУС-начало XX вз. Алмати. 1&87.

3. Б.Вбілгазиев. Аталган енОек.

а а А.М.Амребаев дункетанымын медеки-таркхи контексте талда-рн.1 Олар осы так^рыптар Тбц1рег1нде егдерШц кандидаттык Д'Ассертащнларын коргади. „

. Осы нег1зг1 максаттарына сай Б.айбеков Шекер1мн1н ечеу-моч'т1к кезкараснна тонтадып.оньщ кззаь; хаирдцщ улттык, сана сэзшшц калыптасуына тиг1эер есер!к керс»?уге талпьшал.ез . кегиндег! д1нл маселелерге акаратушылык т\. я талдау С&р-генЛн Жйне этикалык кезкарасыныц гуманксПк оипатын аша кер-сетт!. Ал А.М.Бмребавв Солса И1эквр1м дуяиетачымыяыц калыпта-оуыныц содио-мэдени коктекстер1не ток.тальш, казак халкыныц рухани мчдениетШц калыптасуынын ед!стемел1к лз^тарыиа жене Шэкар1мн1ц философиялык 1эден1стер1н1ц кайнар кездер!не тал-дау гласаган Оолатын. .

Шекер1мн1ц енбектер1н ер салада талдап,гыльаш ецбекте-[.VI.н «аэуда . швкер1мтанушылар Г.Мустафин., К-'^ухамСетханов, Б.Сзпаралин, М.Магауин, Т.йуртВаев, Ш.Сетбаева, М.Базарбзев, Р.ЕардЮаев, Р.К/ргалиеь, А.Сейд1мбековтер ©дебиет жагын • аерттесе.философиядык ■ тургысынаи онын еэ орнын айедндау кумысыкда Н.М.8бд1лдин, К>Э-Эб1шев, Г.Р.Акмамбетов, М.С.Бу-раСайЬ,Д.К.К1ш1О0ков, А.Ц.Касабеков, Р.Е.Ес1мов, А.Х.Касым-канов, 3.А.Мукалев, М.С.ОрынСеков, М.И!.Касанов, К-И.ШулемСа-■•■а, К.Садгарин сиякты аиядштр кептеген еибек етт1.Швквр1м-

1. Лиссррташялар: .Б.Айзеков. Мировоззрение Шакарша

Кудайбердиэва/1353-1931 /. Санкт-Петербург, 1952.; А.М. Аирг>-Смв Мировоззрение Сакрша Кудайбердяулы в культурно-историческом коятекоте. Адыаты, 1034; 3.А. АОдыгагиев. Традиция ..чСая и поэзия Шк&римз Кудайвердиева. Алма-Атз, 1550.

ніч шырармэшадыгын ■ таратып насихаттзуда езінін балаоы Ахат , Шекерімульшвд, Н.А.ЖуяїсозтердІн ецбектері айтарлык.тай.1

Зйгседе, Швкарім Кудайберд1улыныч дуниетанымына, оныц влеуметтік-философияльік кбэкарастарына арнаулы тог.талыл то-лык, дэне хаи-лр^ты скпаттамз берілді деп айта алмагмыэ. Яал-пы іклам діні туралы ^чбектер болганымен2 Ивкаріиніц ді-ни-этикалык, кезкарастарыка куні бугінге дейін арнавд іалдзу лок,.Ссы оралымсыэдыктыц орнын тохтыру - усиныльт отырган диссертацияныц ма^саты болип табылады. •

Зертгеудіч Н6ГІЗГІ обьеятісі моя куралдари Солап Швк&рімкіч шыгармяшгыгындагы д1яи-эгикалык кезкзрастзрын талдау жатады. • ••

Зорттеудіц наираттары мен міндеттері. Чвгізг! максзг - •

’1. К.М.ббділдик. Дбай шьвгариашьш&шшц мейекїі тідиадам проблемасцУ/ Казак едебиеті, 8 ташз. 1995: Д.К.Кіїаійе-ков. Каеа“, - философ халык..// Акккат. N 3 1994.; М.С.Орынбе-ков. Шакаркм как философский наследник Абая . //Философские воззрения Абая. Алматы. "БШм" 1935.; К. Ш.Шулємбзев.Рухали-лщты тек діннен іздеген жен бе*?// Аки^ат- N 2 1694. Г.Е.Еоімов: Хакім Абай. Ахматы. 1994; сонікі Саза боя&си. Алматы, 1595.; Абай гукггзншьэдагы Алла гине Адам болмысы-(герменевтккалык талдау). Филос. гылкмдарыныч докгзрн...диссертация Алмзты, 1994. З.Н.Нысанбаев .Абайдыч дуниетаяыми мен философиясы. Алматы, 1535: '

2. Нул тургвдан белгілі ислам дінін зеоттеузізер

Х.Э.Акязэароэ, С.З.Дорленоа, К.Х.ЇежІкова, М.Ы.Ус5нохл т.С. едбектері зор.

Шекерім КУДайберд1\глыныч дуниетанымын калыптастырудыч елеуметтік жана вдеялык алгшарттарин аяыктай отырып, оииц елеуметтік-іилософіилик >»н? діни-зтжальїк кеа^зраотарын си-га-тау. Шак&рім Кудайбердіульпшн гшыми лоне поэгиплык шьгармашылш'ын .чал-лак,ты зерттеудін кегізінде (соныц ішінде цг*іргі кеэеедегі туч?ыш жарщ керген ечбектері де Сар) біа ги\ын жене ойшилдыц, гальм явне агартушы;. дуниетаншына обьективгілік талдау беруге талпьшдык.

Атап етілген максат мынандай ніндетторді» цоиімін талап етеді; _ •

, - Шекерім Кудайбердіудинин дуниетанымыкьщ к,алыптасуыныч блеум*ттік-тарїіки алгьі шарттарын аерттеу;

- Шекврімніч діки-моральдик кезкарастарынын калыптасты-

РУ взектерін аныктау; . *

- Швкерімніч ислам діки Бтикасын талдаудагв ролін

айцындау; ■ ' ' '

■ - Шекеріьшії, имандылык, пен адамгершіліктін байланысын-керсету!;

- Ш&керімніч философиялык шыгармашылыгындагы этномедени

меселелерді зерттеу; .

- Швкорім шыгармашлыгьшыч казак, халкыныи КУндылынтары-

байланысын айк^шдап керсету, • .

- кааіргі улттык.-этникалык ділдін калыптаоуындагы Шэкв-ріп дуниетанымышшч алатын орнын керсету;

- Шекеріи Кудай{5ерд1удыныч казак хадкынын улттык меде-

нзі&тін дамытуга коская улесія аныктау. .

Зерттеудіц как,ш жанашшши,тари. ЕцСектіц еч басты гдцазашагн Сошл таГылаилм - Шкорімнін діки-зтикадьік, негкарьстарана діктаїг/ жене фшсссфмльгк тугтшізрязл талдау

- 11 - ■

масалынуы. Сонымен катар темендег1дей илктц та I уэд и лд ьиуг п р дц атап етем1а:

- Шэкер1м 'к,т'ДайСерд1ульшьщ д1ни философиялык кеакараш мен дуниетзнымыкыц калыптасуындагы АСай Кунанбайульшьщ рол!-н1н айкындалун;

- 20щ>р1м1пц д1ни-моральдык кээкзрастариниц к*лыптасу-ындагы кслам дШн1ц оркы мен ыкполыныц керсет!лу1;

- 1Секер1мн1н Д1ни-этккачь!к кегкарасн мен зд&лгершШк

1л1м1н1н байланысыньщ кактьшанылуы-, .

- казак, елхнде ислам д!н1н акыл ' тургысынаи талдаудаги !Гэкер1мн1Ц рол1 аккындалш, оньщ орнынын керсет1лу\;

- Шекерхмнгн фгтософяялык хено дШ'.-этккалык сыгармячи-

ль^ындагы когамдык этномедени - процестерд1ч байдань:о лшц' аныкталуы; '

- казак халыктч'к кундьшыкгзры мен д1ни жте >ллтадум-

дык' кундылыктардыч Сайланысыныц Шо;<ор1м шыгармасында квр1н1о табуыныч айкындалуы; .

->етлел1 кеэеадег! дагтык д1хд1Ц калыптасуындагы Шэкв-р!м дуниетанымьшын' алатын орньшыц аныкталуы; .

Кушстыц методолгияилк по!здер1но фтософитщ пакты тарихилык ©д!с1 мен жуйел! лень салыстырмалы тавдуалары *а-тады. '

фртауга усынылип отыртан кагадалар:

1. Шекер1мн1н ем1рл!к жалы мен кундылыктарыныч калыпта-

суындагы дест’/рл! руханилык формалар мен Абайдщ всерШц эор екендхП. .

2.Шек0р1мн1ц д1ни-морзльдщ кезкарасыьын далу^эдагы орыо ойшыддары мен багыс Еуропа фшоссфтарылъщ у-г-не !ш»тыо д!ни1лдер1к1к ыкпалынын болтаны.

3. Швкэр1м шигармашлындагы халыктык к¥ндилыктар мен . тг.шадамдик кундшшктардыц \тагаасып жататындыгы.

4. Е&квр1мн1ц адаыгершШк Шы мен дш!-моральдык каэкарасынын арасындап: байлзньнтиц терец тамыр алгандыры.

5. Кдг1рг1 к,а£ак ултьшин бэ1не тон дШн1ц калыптаоуьш-да-и Швкер^мнщ адамгершШк-д}.ни кеэкарастарыныц кзжеттШ-

. П. "

Жуыыстщ тоориялым, мене практикалцк, м*..^ Диссертацияда кол жеткен жацалыктар . казан фигософиясы иен дуниетанымын талдауга аз улес!н досады, олардык д1ни танымы мен этикасын айкдадаудзгы рол1 вор. Диссертацияньщ кортьшдылзры мен онда-гы • тужьрамдарды Казакетанньщ когамды^-саяси; мене философия-лык ойын 0ейнелейт1н анцктама - энциклопедии лык, басылымдар-дз, Кдзакгалныц гарнхы мен философия гарихын жогаргы оку

о,"лшдарыныц курстарында, казак халкыньщ тарнхы мен мвдениет1 ГйсОлемадары жен1ндег! букаралык аудиторияга арналган лекци-лиарда пайдадануга Солады.

Диссертациями^ аерттеу минандай сынаудон ехт1: Орталык

Азия' жас гадымдарьшык философиялык конференциясында (ФараОи в диалоге времен. Алматы, 1591), Абай атындагы Алматы мемле-кеттж университет1н!ч аыл сайынгы ■ профессор-окытушылар кон. ференцляларында (1993, 1994, 1995), философия жоне гылшдар.

■ ».етодолэгиясы кафедрасынын меж! лЮ гиде баяндалып, талкылан-.к. .

ДнСсертациялш, вдыъютыц >шг!аг1 маэыуни автордыч 1 ме-тодикалкк куралынзн (студенттермен семинар жумысын журПэуге арналган) жене Б гылыми макадаларында жзриялаиды.

Диссертацияриц *\урилинн. Дис-с-р'гация к1р1спеден, екл тлраудак, (врС’р тарау ек.1 параграф гаи), гх.ратунды жене еде-

Оиег тізімінен турады. ’

ЖУИЫСТЫЦ НЕГІЗГХ М Л З М У. ПН.

Зерттедгек ЛуМЫСТЫг,' .ЧІРІСГТЄСІИДО такырыпгыч 05ЄКТІЛІГІ негіаделіп, оныч зерттелу декгейі, максаты мен негіагі мін-деттері керсетіліл, теоркялыь; негіадері мен ат-гаарттары си-пзтталады. Дксоергациякыч коргаурз усынылып, талкыгз тусе’ 1н жацэлы^ ла^тары мен жачагъэдщтзрн карсетіліп, теориядык «вне практглахык, маныадылы?ы айкындзлады.

Швкорімніц діни этикзлщ козидоастэрыннц олеунеттЬт-7ї- . ршм жвнв рухаїги найнар коздєрін сялаттауга ар налган бір. кл! тараудыч бірінші параграфьнда діки-моральдиц ислам ді»й</<угі ивдени-таршсн ролдерімон кшмеггері керсетілген. Мунда. ьслам дінініц алгьшарттары мен негізгі угымдарына тск,талип, ол.чр-дыч адамньц рухали дункесік кааитаотирудаги орны жшіп йв-рілген. Осы тургадан ислам дініне . цыо^аша сішаттама бэре отырып, автор оныч баска олелдік діндерден айырмаашьтыя оныч оаыктыкнда деп табады да, ал оэыктылнгкн, мусылмаи Сі-лімдарларана суйєкє отырып, турі мен мазмуны жагннан "Куранга" теч келерлік киеді кітаптьщ жер Сетінде жоктыгыяак жене елемдегі дін біткенніч Серіяіч біреуі де Сукіл аамана- • лардын элуан счркнз, кргаздщ езгерісте-ріке хан сілтеуден уміттенбегендіктен деп тужырымд&йды да, тек ислам діні гана баршз адамэат кауымьгна ун ц-ита злады дейді. Зул лікірдіН’ шндыгына делел ретінде уды орыо лаэушоы - ойснгы Я. И. Тслк- ■ тойдыч беделінє суйеніп, оныч "Ег<?р адамга проззослзі/м? мсн магометаедычтьщ арасынан кзйсысын таадар едй; деген сураь,

к.с.нмса, ерб1р £>ердел1 адам б!р кудаймен, палгамбарды мойын-д&итын могеметандык,ты таздар ед1", деген сез!не суйенед1. ЬЧ"л оймэк улы А0Ш1ДЫЧ "Алланыц ез1 де рас, сеэ! де рас, рас доз еш уакытта жалган болмас" деген1 де диосертанттьщ айткан п1г.’р1нй; д0лелд1гш ай^швдай туседь Исламда амгр салтыи на.’1вдбйт1н уш каситетт! кхтаптарына - (Кираи, Сунна жэне 1Г.£Г.игагк,а) топтала коле, булардыц ерб1р1не- .латтама бер1ле~ дь

Куралньщ май гана оку к!габы емес, ол - адам баласыныч ОуПндей б!р бел1г1не арналган, м1неа-к,улы!-„ морали, вм!р суру прчнцплтерая камтыгаи эац к1табы ек>:-нд1г!, оныч еэ1 иыавдылы^, адавдык, Сауырмалдык, метрбаздик, кайыоыадышц, иомарттык, 1згШк сиакты асыл касиеттерге ундбст!рШп кврсет1л1п, ониц .вдебнеттке, енерге, саясап;а айырикша ыкпал ь.'?1"лн1н айта келе, казак, халкына тиг1аген еоерш Асан-Кайгы, Цалюиэден Састал, Абай, Шекорй'.ге дейиич аралыктагы букгл казак ©де0и$т1н1 ; ез1нен-ак ачгаруга болатыны баяндаладц. .

Сод Курандагы принщштерд1 Суннз настилай тусед!. Адам-цы енегел! жолра с1дтейд1, мемлекетт1к, елвуметПк жене жеке катынастарды реттейтШн ислам дхнШц эерт*уш!с1 И.Гольдци-ердАч "Бул1ншШк жасаушлар мен Куран аркилы куреспе, вйткен! оны тур.ише туо1нд!р>з Серуге болады, ол кеп и&н-иагынагз иэ, олармен Сунна аркылы курес - одзн олар уиин ч'/тыдар лол лок,"1 двген сбвдер1н кедт1ред1.

Шаркгат - жуйеге келгхралген шаруашылык ешрдх дурыо колга салып реггейПя &ац кзтабы Сслгавдыкдан, ол мусылман-

1. И.Гохьдцйэр. Лекции об исла.1&. СПб., 1910., о. 40.

цык, мораль мен мейрамдарды, ділшілдердіц м1неэ-кулкы меи

5укіл мусылман каукмшыц емір твртібін белгілейтін эапдар

иинагы Оолып табылатыны кброетілген.

Он терт гасырдыч ішінде аэ гана шиайы мусылмолдар

когамы турлі улттар мен тілдєрдіц модели дамуы мен ельуыет-тік ерєкшелігі мол еркениеттке айналгшшн айта келе, оснидай дередеге жеткен ислам діні Цазакстанга кдлвй тарал, казак/гарга кандай есер еткенін, диссертана? исла.-< дінін гер-теуші казак галшдарыныч ертурлі пікірлеріно суйеие отырып, оныч куштеуден кері оку, Сілім, енер, лзча одет-гурып арцшш енді деген пікірді колдайды. ■.

Ислам дінін таратушы арабгар діни угьімдар аркылы тілі мен салт-санасын, енер мен білімін таратуга тыриогы.

Бірак баска елдерге ондагаа гшлдарда тараган иолам діні . казак, «еріне тарауы 200 зкылдан астам уакдака согылды. Оныц осынша уакытка созылуыныч себебін академик В.В. Бартольдт Казакстанныч "жерініч ушы-кииры жок кевдігінен"1 деп аабаты-нына косила отырип, сонымен катар лалпи туркі елдеріне тез тарауыныч себебін Тачіргв табыкушшшктан да деп таяиды. Осы магынан, Течіршілдіктіч иолам діиінв уксаетыгын айта отыра, ■ казак елінде ислам діні орнаганньщ езінде де тьціргв табыну-вшинтыч кун і Сугінге дейін сакталганын автор арнайы еок&р-теді. .

Парграфтыч сонында дессертант иолам дініиіц кейб^р '' кааа^ «ерійен иыккан улы сйшылдар мен гуламаларшт ткгіг>ген

1. Б.В.Баргольдт. Очерки иогсрик -.Х-миречія. вруна*. 1543. с.20.

еоер1не токталуи, асы тургыдан сопылык пен мусылмандынтыч аракатынасын атап етед1 де д!ни имандылык пен адамгерш1л1к-т1ц айырмашлыгына кез сакады, '

Ш&1Шр1м||1» л1ни-чоральдын. кезцарасиниц кдлиптаоуцна ар-налган ек1кш1 параграфында дессертант 1^аэаз-;станныч тари-хи-&леумегт1к жагдайына , ток,талык, кагщ хаякцкын рухани децгей!н С1гоаттайды. Бул кезевд! к,ага-; хе-р!нде калиталлэмн1ч кадыптас/ы мен агартушылын;тьщ тзрау доу1р1 деп атайды. Осы евгерютер дестурл! салтын буаып, оньщ орнына -чада

тус1н1ктер мен катынас лринцнптер1н алып келд1. •

Осындай саяси-медениетт1к *а*дай Шэкер1м кеэкарасы мен дуниетаныш калштзсуыкьщ тарихи-елеуметтгк амты парты бол-са, онын квэ^арастарыньщ калыптасуына есер еткен рухани езектер1 рбг1ндб Шокер1мнхц ег сгбасы Кунанбай-Калынын, атасы Абайдыч есер!не токталш, Швкерхмнац: "алдында онегел! корер1д Содсык" дегендей,. алдымда Абай марцум болган соц, оодан гибрат алып, 'мен да адавдыктач, адалдыктын, жолын КУганкм лен деп Оасимда шытырмак иата^тан ерте босатыл альта 51л1м жолыаа туот1м"1 деген сеадерхн келт1ред1.

Оку уйренгеннек ■ бастал Шеквр1мн1н кеэцар&сгзрывд Калыптасуына к&эац ултьгньщ ауыз едебиет1, фальклор, ертег1-лер1, аць!Э-ецг1медер1 ©сер &т?1. Сокымек к,оса, к.аяаи хадкыньщ .Улттык ыедейи9тт1ндег1 кисалар, макал-и»-» елдер!, ауыэдан-ауызга жет'1п оку тзнымайтын адавдардьщ да рухзди :*£-т!лу1не вз ыг,палыа тиПэер! аник. Дел1рек айтса, калы^тьи

1. Шекерам КУДайСердиев. Шыгармалары, 1983. 539б'.

адамгершілік, бауырмэдилдык, бір-біріне і^амкорльїк, суйіепен-' ШІЛІК СИЯК,ТЫ УЛГТЫК дестурге твн касиеттерін де 1Я9К0РІМНІЦ нэр алганы ыарт.

Злєуметтік есердін ішівде тагы бір айта кететін неров -бул Шекврімніц каличгыц муч-м,даа>щ, ащысы-тущысшен ертз танысып, оны жсюга, еділет орнатуга ерте арзласукнда. Кейін жазган елевдерінде осы біліктіліктіч де іадері кеткілікті.

Швк&рімиіц кьэкарасыныц дамуына та?ы бір улкен сеОеп болган - Шыгыо елдерінін медениетініч байлыгы, деп кізрсетеді диссертант. Ол арабшз, парсыша жоне турікше жаден білгвндік-. тен, оси тілдерде жааылган трактаттарды, діни кіталтарди квп оквды. Кдзан шежіресін жазу ушін Швкврім турлі тілдегі тари-хи деректермен, шежірелермен танысты. 8з1нен бурын емір сургеїг-турлі еддер галымдарыныц, а^ындарыныч ецОектерімеи танысып,,палдзлы жагьік вврдесіне туйгєн. Одарды Шекерім еэ1 былай Сілдіреді: ' .

Айткан саз! ауруга ш, жаига КУ^ар,

Тауып айткьш твтті тіл оайраушьілар.

Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов,

Кржа Хафиз, Науал, СИэуди бар!

Шыгыстыч осеріне жаткыэатын улкен дуниеніц бірі - ислам діні. Киелі кіталтармен таїшскан сон діл щпалшда больпт, Куранньщ діннін халыкты имандылыкка» таншдылшда лсателеп уйрететтіндігіне казі жеткен Шокерім дінді идиин «ааап журтына тусіндіруді кездеп едСэктер жааргшы бвлгілі. Осы ді-ніі кеэкараси, бірах, акоіига ісвйі-н акмлга багшідируга да т~ рысты деп керсетіледі.

Вбдея Шзкврімнін дуниетаника калкптагади кагдъ ол сс«з жазуаылзри, ойшлдаріїмен тжьсьп, сод сркг,-тілі аркнлы Вйтыя

Еуроп&шк философия лык,, д!ни, гылыми ецбектер1мен танысады. Булардын кхгалтзрындагы Швкер1мге ужен ©сер еткендер -олардыц ат ар ту шъшык;- г у ман ио т 1 л 1 г 1, демократия кез^арастары мен таным-багыттарыньщ вэ туо1нГг1не- се::кест1л1г1.

Пушкин мен Лермонтовтыц, Крылов пен Доетаевскийд1ц, Белинский мен Герцешпн, Чернышевский мен Голсгойдыч ецбекте-р!мен таныса отырып, Шеке>р1м еа1н!« дуниен1 тус!ну1н херееде-те тускен Солса, Шопенгауэр сиякты Еуропалык, филссофтармен таньюу оныц ой ерШн кецейтт1.

Булардыц 1ш1нде Л.Тслотойдад осер! кеп свэ Оолады. Аваттык борьшкз арналган ШекерамнДл философиялык квакарасы Толоюйдьгч квэ^арасымен щсаа. Толстой мен Шбкар1мн1ц оурет-лэрл1к шгармашыльщтары мен. дуниетанымдылырыныц арасында айырмашылыктзры шамалы. "Толстойдыд шэк1рт1м1н" деген! уш1н 1')©1сер1мд1 сопы, молдалар "кешр" деп атаган.

Ол бутан жауап рет1нде:

. Танбаймын, шек1рт1м!н Толстойдыц,

Алдампаз, арам сопы кэя1р койдын,.

Йаншен суйд! &д!лет ардыц жодыя,

' Сондыцтан ол нес!■ терец ойдьщ.1 - дейт!иТ £е сон-дик,тан, деген тужирум >касалады.

Ш»квр1м дуниотанымшшц нззан халкинык рухани мадени'-пй-и!я даиум аукымында алагин орнына арналгад ек1кш! тара'/дык 01р1кпи параграфы Ш»кер1мн1н филосоймялык-зтикалик шн-тярия: ццшгиидаги д1ни яшне этномадени кцндшшктардцн байланиа.

оипатталады.

1. Шокер1м Кудайбердиев. Шыгармалары, 198а, "<43

вз ойьашч твуело1э-ерклнд1г1мен белПлг Швкор1м д1яге сенуа! адг.м болгак. Мусылмзядэр мен ислгииятсшларды толган-дыратын Д1ни' прсблемал&р оньщ ква^араотарцада ьлеул! орын алган. Вулзрдыц ХсцндеП еч бастцсы ~ кмандылы:-; проблемасы ек! тургыдан хуо1нд1р!лген1 белгШ: Оны б1реулер1 журекпе-

нен талгамай «вне кнтеллентуалдык, д^чгейде талдамай айырыадиа куймен кабьэдау кажет дел топшыласа, ек1нп1лер1 кмза саналы болуы т;йс, сгак зерде-тн кемег!мен газа кол «етказу мумгЛн деп тус!нд1рд1. Швкер1м бул проблемага ой елег! уткыр, дЗнд! каРылдзушы гана емес, оны танып-тусхнуге умтылгал ойеыл акыл, зерде тургысыная урынатын философ рет1.нде келедь

Сокдык,тан ШбКбр1м исламнын маныэды кырларыи жей айтып кана коймайды, сол кенгнде толганып, "Мусылмандык марты" к1-табында вз окырмандарын толкыта ыакырады. Ол уы!н Швтархшич иолт имандылыгъша очтайлы жолменен мету жене онын догмасы-ныч мазмунына зердеох тургысынан кэл1п, аи^АЯмен каОылдаудын керект1г! жен1нде _ окырмандарын иландыруы ьте мачыэдн.

с

Шэкер1ш1ц п1к!р1ше интеллект1мен чабыдданган, эердеменен тус1нген нврсеге гана сенуге Солады. "йманкьщ магняасын 61л-мей куру айтканыменен иман болмайды"1, дейд! П'екерхм.

ДХни проблемадарды зергтеп, шешу к&зЗнде й&кархм нег1э-ге алган тупкШкт! принцип - эердсмен кел!с1ы жзсайтки, эердеге суйек1п, соны нег1аг9 алатын д!нд! рана нагыэ д!н деп тануга болада, деп танып, нзк, сондай д!нд! ол кслзм д1Ш дел саяады. Осы тургвдая заддагач игюея&лгрШц 1й1кд& лис-

1. 1й№р1м К,удайберд1улы. Мусшшаздкк сзсты. А-шаты, 1993. в б.

сертакт Алла тагала, пайкамбар, парыадар, ер1к г^н ерк1нд1к жене т.б. меселелер!не топталады. Д1ки такымныц нег1э1 больш табылатын угымдарын ол адамг<?рп1л1г. угымдарымен байланьктыра отырады. ■ ■

' Мусыгмаи сен1м!н1н де зтикасыныц да басти субъект1с! Алла болгандык,тан, Шекер1м ец ал,чымен Аллзнык бар ек.енд1гз.н, скьщ акикаг екенд1Пн делелдеуге таллыкады. Кано сь:щ бар-лыгын ахдлмен ойлап ' б1лмек. Алла тагаланы зердемен тану КУрглы рзПнде ол турл! колфессиялардьщ катыназтарынан бас-тап ертурл! тарихи кеэеадег1 теологтар мен д!ни философтар .жасаган наратушы аддайдыц бар- екещцг! кен1нде б1рк,зтар далблдер келт1ред1. Еул датардз Шекер1м дхни лактаушы теолог рет1кде емео, д!нд1 талдаушы .философ рет!вде кер1нетШн ар-нзйы еске салады, . • . •

йаратушыяыч бар екенд!г1не ол Платон мен Аристотельге "лене олардая кеМкг! фклософтгрга дуг 1 не отырып, космология-лы^, онтолргиялык, теозюгиядык делелдемелер аркьиш жеткхэе-д1. Булардыч 0эр1н1н нег1з!н’ Шекерхм логикалык тургццан делелдедг. КезХнде Кант енг!эгек КУДайдын Оарлыгынын тагы б1р д&лел!, врвкше бал1н1п аталмаоа да, ол барлык млззукныч арцауы Солды. Вул барлык т1ршШкт! адамдыкка ба^ьч^цратин одемдхк тарт1пт1л бар екенд1г!не сендхру - адамгерэШк (нравстенкое) делел1.•' Бул делел Шекер1кн1ц барлык кезкзрас-тарыяда айкни бай^аяады. .

Ывкар1м Алланын бар ' екенд!г1н талдап кана коимазды, Кчуран?а суйене отырып, Алла тагаланыч С1рл1г1ке де делелдемелер келт1р1п, оны сипзттайтын белг1лер1не токталады. Олар-ды Швк&р1м уш топка бел1п карайды.

Е1р1шз1 топка окьщ м в н д 1 ("затия") беяг^с- л-«*.а

ды: Алла бастапкы кеэден бері емір суреді, они еакім де жа-раткуан кок, ол ещашанда жойылмайды, алмейді, оныц замандасы да, сгая уксас еш троє де жок. Демєк, Швкарім чудяйдіед Сх-рінті Селгісін таза руханії баотамз регінде фііг.осо$ичхьщ, тургыдан гуоівдіреді.

Екінші топка вміршендік ("зСутие") Седгілері енгізіледі: Алла тірі, бэр і н єн ыыктк, ерік-жігері мол, семей, тывдай, кбре алэды жене т,б, Бірак Суд белгілері адзмньщ кубылыстарыкан айырыкша.

Уаіиші топты іс-ерекет ("сэлбие") белгілері курайды: Алла аОсодюттік туррыдан летілдїрілген, взгбрм<~йді, унемі сергек. Осы белгілерді сипаттау кезінде Шокаріи Аллз-ньщ анхропоморфиялкк керіністен тыо таза руханії бастама -рухани идея екенін айкындайды. '

їїайгамбарлар - Алланьщ елшісі екендігінб нанкмниц ■кажеттілігін де Пвкерії,і парасаттшшк, ганымдиц тутпасымен гана негіздегєи >.ок, сокымен бірге адамгєршхлік тутк.амен де негіздеді: гіан пзйгшбарлар аркыш Алла о дуниеден ламаї* игіліктеріне кепілдік Серетін лвйикти емір салтын устануды адамдарга хабарладаЧ - дейді ол.

Сол парасат'гшщ - адамгершлік батытынал Покорім маныады мусылиак салттарын сактаудыц к?*еттілігін тусхидіре-Лі-

Булардыч ек бірінахсі - парка. Мусил^шэд бос пар^зьш атаА квхь, Ш»Кб|.ім мукнц сарі здам інанин та&аріия, кдомиха

і. Шьхерім К,удйи6брд1улы. Мусьи»ь2і!,:и< вартк. Алмати/ 1933. 10-11 б.

игілік жасау ушін кажет дей кеде Мухаммед пайгамбар турад мынандай свздєрді келтіреді: "Пайрамбаршшгдаїї саииббала

адгмкыч єн хак.сысы кім дегенде "яепке пайдз тигізген кісі деп, ец жаманы кім деп сураганда, "квпке экяны тиген кісі" деген екен"1. Діни меселелерге коса Шакерім казак халкыны даналык сездерін де келтіріл отчрады; Мьісшіьі: "Тыо карас

жуылар, іш караси киын болар", деген силкты.

Келесі бір улкен меселені - адамнын ' ерік Состаидыгь Ш8к;»рім Алланьщ абсолютті- еділеттілік идеясымен байланысть рады. Егер Алла еділетті двоек, - ал Кдеан Алланын еділетті лігіне тубэ келтіруге руксат бермейді, - онда лзралать иероеніц бері де хек еділетті болуы мумкін. Демек, еділетсі ілім мен іо-ерекєттер адамнын езінен шгыл жатады. Егер бу как осылай Солса, онда лигєрі еркін жене ез ерек-зттерп адам тек езінін алдында гана жауаігги, япгл еэ еркі еьінде.

' Шекорімиін дідді талдауын, ондаты этикалык м&селелер; квтеруін .цорыта кеде, диссертант Шокерімніц шыгарган шешік дері оол заманныч ислам діни екіддерікек айтарлыктай лога; турды, дейді. Бутан делел: Біріниіден, ол бул проблемалар; абстрактл!-схоластикалык;.барыттан караты; екікшідек, оі "калыптандырды" - бар назарын Кудайга емес, адамга а/дарді Бунын ваг XIX гасырдыч сонында XX расырдьщ Сасында каззкті діни филоопфиялык ойыйьщ дамуина коскан комакты улесі еді.

Сондык'-ганда *уюіргі заиндагы ^лгтык (этнккальпО .0.ІДДІ калшітасуьіндари Швкврімнін дуниетаныминыц алатын орнии~ в:

1. Шекврім Кудайбердіули. Мусылмзкдык шарты. Алма« 1693. 39 С. .

. - 23'-

налган екінші параграфында сйшадьщ жан-жакты шыгармааылык мурасьтын казак халцыныц ділініч калылтасуындагы атк,арар жумысы сеэ Солады.

Шекерімнін дуклетаншын, соныч ішінде дінк-зтккалик кырын зерттеу скыд фклософиясындагы дестуриілдік пен кайта жангыру,■дін мен емір, наным мен ачыд, жая мен тек, Кудай мен елем сырын тусіну арасындагы к^юлылынтарды іздеп тусіну-ге екелді. Ал гносеологиялык тургыдан алганда Сулар білім мен дін, ой мен ерекет, руханшшк пен надандык, дэналык, пен кайрат, х,удай еркіндігі мен адам еркікдігі арасындзгы кдйшы- . лъп^тардан толык карініс таяты.

Шекерімді мазалаган сауатсызыдк пен шдениетсіздікке, надандык пен жадкаулыкка, етірік айтушылык пен урыс-канжалга кдасы курео казірдін езінде де аз мачыздылыгын жоймак, тугіл, ■одая сайын езініч езектілігік арттыра тусті.

Мундай жагдайда ШекврімнЩ назац ділінде'гі таксы ж&х,тары мен жаманын айнзодауы, адамгершілігі мен зульаадыгын су-реттеуі кейінгі' кастарды терСиелеудегі мацызды куралга ай-налгалы отыр. Осы кунды куралды дурыо пайдалана білудіч кажетгілігі, жалпыадамдкк кундылыктар мен ултты^ куиды* лыктардыц ара ^атынасы, діни имандылыц пен халыцтьщ адамгер-шілік тусікігін уатастьгра білу - казіргі заман талаби ек&ні керсетілген. ■ • ' .

Осы тургыдан Шзкврім этикаскныч негізі болілі гавагатиа ухдая - совесть у?кш таоданиг?ан, йене снын ділді калыптас-тыратын маяызды г.урады екені кєрсетілген. Еул угкм халы^тыч аердесіне, жанына, дШн« барынаа сініоіп, руханя кунды-. лыгына'айналоа гаяа ол этномедени д&сіургз айнгльп, кзлеоі урпамарды-тврСиелейтт мура бслып к,алады.

. . - 24 - .

Осыган байданысты казак дШн1ц кдшптасуындагы турл1 тарихи кеаевдег! еоерлер де карастырылган. Кдэактыц улт бош капыптаоу деу1р1нде тел TypKi «едениенмен коса, араб, парсы, Tinierулттык жуйеге айнаду эаманында орыо медениет1-н!ц sop еоер еткен1 айтылды.

Шекер1шйц этикалык кеакаргсыньщ талдауды норита кел!п. автор оныч имандылык сен адаыгерш!л1к туралы TYCiKiKTepiHin иерархиясын курастырып аерттеудЩ кажеттШНн жене 'Сундай удкин кумыс болашак зерттеуге м!ндет бода алатын «эеет! меселелерд!ц 6ipi деп тужырымдайды.

Диссертацияныч тацнрыбы бойынша автордын хвмендегi дв& ецбектер! жарык керд!:

■ 1. Казак медеииет1ндег1.Шекар1мн1ц ез!нд1к бейнелеку1.

//Противоречия в становлении и развитии культурных традиций. (Межвузовский сборник научных отатей). Алматы, 1993.с.18-25 ‘ * 2.Шекер1мн1ц йлевдер1ндб1’1 д1ни-этикалык ой туй1ндер.

//Национальная культура, '.духовное согласие и современность. (Межвузовский сборник научных отатей). АДматы, 1994. 0.18-25. • . ' '■ ■ ’. V

■■ 3. Шакер1м КудайСерд1улыиьщ д1ни-этикалык кзэ&арасы.

//( Сгуденттерге 4иц!ософиадан семинар жушсын етк5г.уге ар-палган ркдыми-методикалык кшекш! КУрал), Алматы, 1995.206.

4. Ш.Кудайбердиб2т1ц : - д!ни-атикалык фидоосфилсы.

//Проблемы гуманизации сознания и поведения отудаачел^ч молодежи (Межвузовский сборник научных статей). Ахматы, 1995. С.67-73. \ : . ? Y V.

5. Абай иен Шекер1мн1ц пелсепадык кэзкараотары. //Зер-

Де. 1995. N.4. 10 С. : ■" . . . . ^

6. Жарално басы коэгалыо^^^^^ат. 1995, ни. -г7-~ь€.

' Айтбаева Априэа ; •. . ■

Религиозно-этические воззрения Шакарима КудайОердиулы (специальность 09.00.Об,- религиоведение и теология)

В работе впервые с позиции религиоведение й филооофии осуществлен анализ религиозно-этичеоких взглядов выдзювегося казахского мыслителя. Шакарима Кудайбердиулы (1058-1931).

' В работе. показаны социально-исторические условия и ду-хавно-яравствеяные истоки формирования его мировоззрения. В

- этой связи показано влияний на него Кунанбая и Абая, ' поэтов

■ и мыслителей Центральной Азии и тюркского мира, русских писателей, западноевропейских философов и религиозных деяте-, лей. . '• ’ '

Анализ философско-этических и религиозных исканий Шака-риыа, автор дает чербэ исследование его основных работ "Три . истины'', "Основные прлож&ния мусыльманотва", богатого поэтического наследия и прозы. Путем сопоставительного анализа о другими мыслителями диссертант исследует соотношение общече-, ловеческих я национаиньк ценностей, религиозной морали и светской нравственности. ': ;

В диссертации показана возможность, использования нравственных воззрений шакарима в .формировании новой казахской ментальности, в кравстванко-духовном воспитании подрастайте-го поколения. / ‘

Aitpaeva Apriza

Religious-ethical views of Shakarim Kudaiberdiuly (speciality'09.00.06-the theory of religion and theology)

The first attempt to analyse religious-ethical views of outstanding Kazakh thinker Shakarim Kudaiberdiuly (1858-1931) from the position of the theory of religion and philosophy is made in this;dissertation.

The work shows the socio-historical conditions and spiritual -rrcral sources of the formation of his world-view. The dissertation reveales how Kunanbay and Abay, poets and thinkers of Central Asia and the turkic world, Russian writers, westem-European philosopers and religions influenced on Shakarim's formation.

The analysis of philosophic-ethical and religious ideas of Shakarim is given by-the author through studying his major works: 'Three,Truths", "The Main Foundations of Muslir

Religion", rich poetical heritage. . By comparative analysis of views Shskarim's. with those of the other thinkers th< author studies the relationship of the universal ar-.ci national values, religious morality and secular ethics.

The dissertation/showes the possibility of using mora views of Shakarim1 in the formation of the new Kazafcrr a lity, moral and spiritual education of growing young gehera tion.