автореферат диссертации по социологии, специальность ВАК РФ 22.00.05
диссертация на тему: Роль политических факторов, в формировании национального сознания

Полный текст автореферата диссертации по теме "Роль политических факторов, в формировании национального сознания"

Азэрба]чан Республикасы ТэЬсил Назирлици Бакы Сосиал Идарэетмэ вэ Политолоюф Институту

Эл]азма Ъугугунда AБДУЛЛAJEB ВАГИФ ИДРИС ОРЛУ

МИЛЛИ ШУУРУН ФОРМАЛАШМАСЫНДА СШАСИ АМИЛЛЭРИН РОЛУ

Ихтисас: 22.00.05 - Сяцаси сосиолокща

Сщаси елмлэр намизэди алимлик дэрзчаси алмаг учун намизэдлик диссертасщасынын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ- 1998

Диссертааца Бакы Сосиал Идарэстмэ вэ Политолокща Институтунун Полнтолок!ф кафедрасында ]еринэ ¿етирилмишдир.

Елми рэЬбэр: Фолсэфо елмлэрн доктору, профессор Э.М.ТАЕЬиЕВ

Рэсми оппонентлэр:

Фэлсэфэ елмлэри доктору, профессор - И.Б.Чэфэров

Сщаси елмлэр намизэди - Ь.М.Рэчэбов

Апарычы муэссисэ: Н.Туси адына Aзэpбajчaн Педагожи Университетинин сосиолокща вэ политолога кафедрасы

Диccepтacиja ишинин мудафиэси ^/¿^/(¿¿¿р 1998-чи ил Бакы Сосиал Идарэетмэ вэ Пилитолокща Институ нэздиндэ фэалицэт костэрэн Н.054.10.01. Ихтисаслашдырьи Шуранын ичласында олачагдыр.

(Бакы, 370001, Лермонтов кучэси, 74)

Диссертасща илэ Бакы Сосиал Идарэетмэ вэ Политол Институтунун китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат &1998-чи илдэ jajылмышдыp.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын еллу!

катиби, фэлсэфэ елмлэрюнамизэди^

досент у К.Ь.АллаЬверд^ев

1. ишин умуми сэчшлэси

Мевзунун актуаллыгы. Ачыг типли чэми^отин

юрмалашмасы вэ Иэмин чэмиуэтдэ базар игтисади^атынын эргэрар олмасы, бутун етник умумиликлэрин вэ мухтэлиф мулки^эт юрмаларынын узлашдырылмасы вэ нэтичэ е"тибары илэ сулИсевзр емократик девлэтин ¡арадылмасы миллэтин психолоки]асында уИум ]ер тутан, онун сосиал }аддашынын инкишафына тэ"сир ветеран саглам, ¿еткин милли шуура архаланыр. Ьэр бир чамидоэтин ирл^инин амили олан милли шуурун формалашма просеслэри евлэтин сосиал-си]аси инкишаф шэраити илэ сых баглыдыр. »икримизчэ, тэгдим олунан диссертаси]а ишинин актуаллыгынын ^уми характеристикасы мэИз бундан ибарэтдир.

Диссертаси]а мевзусунун актуаллыгыны ашагыдакы конкрет эбэблэрлэ иза(1 етмэк олар:

Бидмнмиси, кечид деврундэ милли си]асэтлэ ¿'анашы истэр ахилдэ, истэрсэ дэ харичдэ баш верэн си]аси Ьадисэлэрин милли |уура тэ"сири артыр.

Икинмиси, коммунист идеолоки]асы дахилиндэ сосиал-етник иумиликлэрин мэ"нэви симасынын маИи^эт вэ характери сырф арксизм-ленинизм нэзэри^эсинин тэлэблэринэ ^Уун тэдгиг пунурду. Буна керэ дэ миллэт нэзэрийэсинин,о чумлэдэн милли 1уур тэбиэтинин ¡ени тэдгиги эввэлки си]аси еИкамлардан азад пмага еЬти]ач дм'ур, бу саЬюдэ арашдырмалара кениш призмадан нашмагы тэлэб едир.

Учунчусу, МДБ мэканында республикаларын суверенли]'инин эшаккулу милли шуурун дирчэлмэсинэ марагы даИа да артырыр.

Дердунуусу, чохмиллэтли Азэрба]чан Республикасынын /веренли]инин тэшэккулу шэраитиндэ чэмидэтин бирлэшмэсиндэ илпи шуурун функс^'аларынын ролу вэ эйзминэти кетдикчо /члэнир^

Бешинчиси, милли шуура си]аси амиллэрин то"сиринин )дгигини шортлэндирэн сэбэблэрдэн бири дэ будур ки, муасир

шэраитдэ милли шуурун инкишафы просесиндэн дузкун истифг олунмамасы бэ"зэн негатив Ьалларын (шовинизм, миллэтчил экстремизм, сепаратизм вэ с.) медана чыхмасына сэбэб олур вэ вэзия'эт бэ"зэн етносларарасы конфликтлэрэ кэтириб чыхарыр.

Аллынуысьц мустэгил Азэрба]чан Республикасында мил шуурун сэвийэси вэ jeткинлиjи шэГюр вэ кэнд муЬити елчулэрин шэхсиЛэти фэрглэндирир, бу исэ конкрет сосиоложи тэдгигатла ен плана чэкир.

Леддишшси, Азэрба]чанда милли Иамра^л^и

меИкамландирилмаси наминэ милли шуурун муасир вэзи^этин ашкарланмасы зэруратэ чеврилир.

Проблемны ишлэнмэ дэрэчэси. Сон заманлар политоло эдэбидатда миллэт иде]асына, милли шуур проблеминэ вэ бунлар! чэмийэтин с^'аси (^'атында эЬэмииэги мэсэлэсинэ елми мар хе]ли артмышдыр.1

Ашагыда садаланан муэллифлэрин эсэрлэриндэ милли шуур тэбиэти, си]аси Ьадисэлэрин инсан шууруна тэ"сири барэда марап вэ кэрэкли ид^алар.мулаЬизэлэр вэ дэ]эрли фикирлэр ирэ. сурулур. Лакин бу иде]алар умуми шэкилдэ бу вэ ¡а дикэр халп менталитети, милли психолок^асы илэ элагэдар серэнилмишдир.

Миллэт иде]асынын метана кэлмэси илэ баты милли шуур' формалашмасынын илкин мэрЬэлэси мевзусунда тэдгигатлар; франсыз мутэфэккирлэринин хидмэтлэри хусуси ге^ олунмалыдыр Сон вахтлара гэдэр бу вэ \а дикэр етник умумил^ин милли шуу| проблеми \а умуми милли психолок^а, ¡а да мэ"нэви мэдэний; контекстиндэ нэзэрдэн кечирилмишдир. 3 Лакин, проблемь

1 Бах: Ш.Монтеске. Дух законов,СПБ, 190

К.Ретнер.Национальная проблема. Борьба национальностей Австрии., СПБ,1909; К.Каугски. Национализм и интернационализм. ] 1918; О.Бауер, Национальный вопрос и социал демократа СП60Д909; Бердяев Н. Самосознание. М.,1990; Ф.Гегел. Философ! права.М.,1990; М.Ф.Ахундов. Эсэрлэри, II ч.Б., 196: М.Вебер.Избранные произведении. М.,1990; В.Вундт. Очерк психологии. М., 1912.

2 Документы истории французский революции.М.,1989

3 Абдуллатипов Р.Г.Заговор против нации: национальное

хтолиф аспектлэринэ Иэср олунмуш бир сыра самбаллы цгигатларын мещана кэлмэси мэЬз сон иллэрэ тэсадуф едир.'

Проблемны ишыгландырылмасында Азэрба]чан

^гигатчыларыным да эмо)"и аз де)'илдир. Бу гобилдэн }ашдэмировун "Национальная идея и этничность" (И., 1996); Б.Чэфэровун "Наука о политике"(б.1996) "Новое толкование права самоопределение нации" ( Б. 1997), Ь.р1чэбовун "БМТ-нин гисаслашмыш гурумлары вэ Азэрба]чан". (Б.1997), Э.Исма]ылов вэ )ли]евин "Ьещэр Эли]ев вэ милли лэ]агэт фэлсэфоси" (Б., 1998), Д.Ьусе]нованын "Азэрба]чан з^алылары Х1Х есрин сону вэ XX эин эввэлиндэ" мевзусунда ]азылмыш (Б.1993) докторлуг хертас^асыны, Э.М.Тагьц'ев, А.Р.Фэгэли]евин "Азэрба]чан милли эчэкл^и харичи муэллифлэрин тэдгигатларында (Б. 1994) нограф^'асыны, елэчэ дэ Э.М.Тагьуевин, И.Ьэмидованын, ЭЬмэдовун биркэ ишлэдиклэри "Милли иде]а вэ милли золок^а" (Б. 1995) тэдгигатыны кестэрмэк олар.

Миллэт, миллэтлэрарасы мунасибэтлэр вэ милли шуур ¡эри^эси барэдэ ги]мэтли фикирлэр Азэрба]чан Республикасы эзиденти Ь.Эл^евин нитглэриндэ, чыхышларында да ирэли :улмушдур.

щоналнстическое в судбах нации. М., 1992; Природа и парадоксы (ионального "Я". М., 1991; Человек. Нацил.Обшество.М.,1991; ирода суверенитета: перспектив» человека, нации, ударство,М.,1995. С.Н.Артановский. Этноцентризм и "возврат к осности: концепции и действительность". Этнографическое зрение. 1992, № 3; Ценность и символ национального самознания в овиях изменяющегося обшество.М.,1994; Дж.Комаров.

цюналность, этничность, современность: полемика самознании в це XX в. Этничестность и атасть в политических государствах. 1994.

Бах:11ошш Л. Философия националыюсти.Перестронка и иональные проблемы.Приложенпе к журналу "Новое чя".1989,№ 1;Касьянова К. Представляем ли мы русские из себя шо."Знание-сила",1992,№ 11; К вопросу о русском национальном актере.М.,1992;Латынина Ю.Идея нации и идея империи. ание-сила",1943,№ 4. Межуев М. О национальной идее."Вопросы ософии",1997,№ 12.

Тэдгигатын мэгсг»", возифэлэри. Тэдгигатын мэгсэдь милли шууру политоложи оЬэтдэн тдгиг етмэк, халгын си]'аси [ мэ"нэви Ьэ]атында онун тутдугу ¡ери муэйэнлэшдирмэк, си]ас амиллэрин милли шуурун формалашмасына тэ"сирини арашдырмг Иэмнинин милли си]асэти тэкмиллэшдирмэк наминэ милли шуур 1 си]аси г\г. 1ил консепс^асыны ишлэ]иб Иазырламагдан ибарэтдир.

Тэдгигатын мэгсэдинэ у]гун олараг диссертант ашагыдак пэзифэлэри муэ^энлэшдирмишдир:

- милли шуурун формалашмасы просесиндэ си]асэтин ¡ерт вэ ролуну муэ^энлэшдирмэк, миллэт иде]асынын си]аси аспекта ачмаг;

- си]аси режимин характериндэн асылы олараг милли шуур> деформаси]а]а уграма сэбэблэрини вэ нэтичэлэрини ачыгламаг;

милли шууру политоложи проблем кими арашдырылмасынын вачибли]ини кестэрмэк вэ бунунла элагэдг "с^аси амил" анлашманын тэрифини вермэк;

- муасир милли о]аныш мэрИэлэсиндэ си]аси сосиаллаиж амилинин эИзм^этини кестэрмэк, ону милли шуурун инкиша феномени кими дэ]эрини эсасландырмаг;

- плурализми шуур принсипи вэ с^аси практика фeнoмe^ кими арашдырмаг, милли шуурун инкишафында онун си]ас эЬэми^этини кестэрмэк.

Диссертас^анын ел ми ¿енил^'и: Диссертаси]анын елг ¡енили]и мэИз проблемин го]улушу илэ муэдэн олунур вэ эсасе ашагыдакы муддэаларда ез эксини тапыр:

- Азэрба]чан си]асэтшунаслыгында намизэдлик диссертаси]'ас сэви^эсиндэ илк дэфэ олараг милли иде]анын си]аси аспект/ тэИлили верилир;

- милли шуур феноменинин политоложи анла]ыш киг, арашдырылыр;

- "Сщаси амил" анла]'ышынын тэ"рифинин верилмэсинэ чэ^ кестэрилир вэ си]аси сосиаллашма милли шуурун формалашмасында муИум амил кими муэ^энлэшдирилир;

- Азэрба]чан политоложи фикриндэ илк дэфэ олараг плурализм уур принсипи вэ скцаси практика феномени кими нэзэрдэн гчирилир, бунун милли шууру инкишафында с^'аси эЬэми^'эти эстэрилир;

- Азэрба]чан халгынын милли шуурунун деформаси}а]а уградан ^аси-идеоложи амиллэр арашдырылыр вэ милли мэнафелэрин ^аси амил кими ролу кестэрилир;

- милли шуурун суверенли]'инин тэ"мин олунмасында с^аси ииллэрин ролу муэ^энлэшдирилир вэ бунунла элагэдар }ени си]аси эактика шэраитиндэ суверен шуур анламанын ;асландырылмасына чэИд кестэрилир;

- суверен си]асэт мэрЬэлэсиндэ, илк дэфэ олараг суверен уур миллэтин (^'атында ]ени форма кими тэдгиг олунур.

Диссертаси]а ишинин нозори-методоложи эсаслары.

Бунлар с^аси об]ектлэрин ашагыдакы умуми тэдгигат етодларыдыр: сосиоложи, норматив - дэ]эр, функсионал, ■ руктур-функсионал, системли ]анашма, иниститутсионал метод, ;ихоложи ]анашма, муга]исэли тарихи метод. Диссертаси]ада тэтбиг 1унан умуммэнтиги методлар бунлардыр: аналога вэ муга^сэ, ндукси]а вэ дедукси!а, абстрактлашма вэ абстракси]'адан конкретэ ксэлмэ, тарихи вэ мэнтигинин элагэлэндирилмэси, фикри ссперимент, прогнозлашдырма методу.

Диссертант ез арашдырмаларында Вэтэн вэ харичи мутэрэгги нтимаи с^'аси фикрин нума]эндэлэринин эсэрлэринэ, элитологларын, сосиологларын тэдгигатларына се]кэнмишдир, эмчинин Азэрба]чан Республикасынын Президенти Ь.Э.Эли]евин 'а]'ыдыш", "Мустэгилл^имиз даимидир" эсэрлэриндэн, онун девру этбуатда чап олунмуш нитг вэ чыхышларында ирэли сурулэн эзэри иде]алардан бэИрэланмитдир.

Тэдгигатын практики эИэмиЛэти. Тэдгигатын нэтичэлэри илли мунасибэтлэр проблемлэри илэ элагэдар метана чыхан )ркинли]ин арадан галдырылмасы учун муЬум оЬэми^эт касб едэ члэр. Арашдырмаларын эИэмидэти муасир милли проблемлэрин эриндэн дэрк олунмасындан, миллэтлэрарасы конфликтлэрин

кеклэринин ашкарланмасындан, си]аси амиллэр механизминин муИум рол о^намасындан, йартарофли душунулмуш милли с^'асэтин ишлэниб Иазырланмасындан вэ зэрурили]инин баша душулмэсиндэн ибарэтдир. Тэдгигатын нэтичэлэриндэн вэ конкрет тевси]элэриндэн али вэ орта ихтисас тэЬсил муэссисэлэриндэ политолоки]анын, фэлсэфэнин, сосиал психолоки]анын мувафиг мевзуларынын тэдрисиндэ, милли си]асэт узрэ етнолоки]а вэ етнопсихолок^а узра хусуси курсларын охунушунда истифадэ олуна билэр.

Бир сыра муддэалардан кутлэви информас^'а васитэлэринин ишиндэ, си]аси вэ ичтимаи Иарэкатларын практик фэали^этиндэ, милли-мэдэни мэркэзлэрин ишиндэ, Иэмминин республикамызда милли мунасибэт'лэрин ги]мэтлэндирилмэсиндэ ва

прогнозлашдырылмасында истифадэ етмэк олар.

Ишин апробас^асы. Диссертаси]а Бакы Сосиал Идарэтетмэ вэ Политолога Институтунун политолога кафедрасында музакирэ едилмиш вэ мудафиэ]э тевси]э олунмушдур. Диссертас^анын эсас муддэалары вэ нэтичэлэри "Азэрба]чанда демократик чэмий'этин гурулмасы вэ милли-си]аси шуурун формалашмасы" мевзусунда кечирилмиш (1998) аспирантларын вэ кэнч тэдгигатчыларын Республика Елми Конфрансындакы диссертантын чыхышында шэрЬ олунмушдур.

Диссертаси]ада галдырылан проблемлэр барэдэ диссертант "Еколоки]а, Фэлсэфэ, Мэдэни^эт" (Фэлсэфэ вэ Ьугуг Институтунун нэшри) топлусунун ¡едди немрэсиндэ вэ девру мэтбуатда чыхыш етмиш, онун эсас мэзмунуну "Миллэт иде]асы: си]аси аспект" адлы китабда экс етдирмишдир.

II. Ишин структуру вэ эсас мэзмуну

Ишдэ г0]'улмуш мэгсэд вэ вэзифэлэр вэ тэдгигатын мэнтиги циссертасщаны ашагыдакы сгруктурда муэДэнлэшдирмишдир: кириш, ики фэсил {дахилэн мувафиг олараг ики вэ дерд параграфа белунмушлэр), нэтичэ, истифадэ олунмуш эдоби^ат си]'аГ1ысы вэ мэнбэлэр.

Киришдэ мевзунун актуаллыгы, онун елми ]енили]и эсасландырылыр, проблемин ишлэнмэ дэрэчэси арашдырылыр, тэдгигатын мэгсэд вэ вэзифэлэри муэлэнлэшдирилир.

"Милли _ шуур. _ си)аси_тадг_исатларын__об]е)сти_ кими" адланан биринчи фэсилдэ миллэт идejacынын си]'аси анла]ыш кими мещана кэлмэси, онун мэзмуну вэ милли проблемлэрин тэдгигиндэ методоложи функси]асы ачылыр,милли шуурун политоложи проблем кими в]'рэнилмэсини шэртлэндирэн амиллэр нэзэрдэн кечир'илир.

Фэслин !!!И и л л о т_____иде ] асы:_Си]асм_аспект^ адланан биринчи

параграфында кестэрилир ки, сон иллэр си]аси эдэбилатда миллэт иде]асы проблемлэринин арашдырылмасы кечмиш Совет Иттифагы мэканында ^аранмыш вэ демократии инкишаф ¿олу сечмиш ]ени суверен девлэтлэрин дун]а бирл^инэ сэ'^ кестэрмэлэри илэ баглы хусуси актуаллыг кэсб едир.

Миллэт эсл миллэт кими ¡алныз бэшэр тарихинин муэ^'эн

л

мэрЬэлэсиндэ, бундан етру Мэм об]"ектив, 'Иэм дэ суб]ектив элвеоишли шэраитин ¡етишд^и заман japaнмышca онун там Иугугла мешана атылмасы миллэт иде]асы са]асиндэ мумкун олмушдур. Миллэт иде]асынын ни]э чэми^этин инкишаф дэрэчэсинин ме]ары, шэхси^этин мэ"нэви сэвипэсинин кестэричиси олдугу суалына илк чаваб чэйдлэриндэн бири Бе]ук Франса ингилабы иллэриндэ бу иде]анын метана кэлд^'и заман верилмишдир. Диссертас^ада франсыз тэдгигатчысы Г.Модрасын "Мэним си]аси фикирлэрим" (1986) адлы эсэриндэ го]улан белэ бир мулаЬизэ]э мурачиэт едилир: "Миллэт иде]асы, ... думанлы иде]а де]ил. Миллэт бирлэшдиричи

амиллэрдэн эн кениши, е]ни заманда эн меИкэми вэ ; тэкмилидир". Инсанларын ирги мэнш^и, эрази вэ дил умумили] тарихи, о чумлэдэн мэдэни вэ дини эн"энэ амиллэрини биз адэт; илк невбэдэ девлэтин формалашмасы принсипини арашдырарк; нэзэрэ алырыг. Бу амиллэр сосиумунун вэЬдэтини билдирир, лакь онун инкишафыны вэ мэнлик шуурунун сэвщэсини Ьеч чурэ ге етмир. Тэдгигатда бела бир фикир эсасландырылыр ки, Иэ; ингилаб деврундэн миллэт иде]"асынын муэрнлэшдирилмэсиндэ мэИз кенуллулук принсипи Ьэлледичи олмушдур. Эзэли идфнь шуурлу гэбул едилмэси - фэрги ]охдур - миллэт истэр си]'ас организм, ¡ахуд да чэмиипэтин мэ"нэви-эхлаги бирли]и кими баи. душулсун - е^и дэрэчэдэ вачибдлир. Миллэтин уч мухтэлиф база консепс^асы е]ни вахтда мэИз ингилабда тэзаИур етмишди| Т.О.Тонун "Кундэл^индэ" ]аздыгы кими ингилаб миллэтин буту тэбэгэлэрини ^ухудан о]атмышды. Уч база консепси]ас бунларды? бмринмиаи. санклрт халг суверенл^и консепс^асы, ]эни фэрдлэ чэмиЦэ гинин формалашдырдыгы И^аты е]ни ганунларла, суверенлик мэнбэ^ илэ тэнзим олунан Ьэмин ганунлары гэрарлашдыгы заман формалашан "Иугуги шэхс" мэ"насында миллэ1 _икшчиси, миллэтин азадлыг угрунда мубаризэ апаран вэтэнпэрвэ| бирлиК ¡ани инсан тарихинин зирвэсинэ наил олмага чан атма зэмининдэ мэ"нэви бирлик мэ"насында Робесп]ер анламы; уууннус*, Мэркэзчи эрази консепс^'асы. Мараглыдыр ки, бу уч консепс^а 9: ^атили]ини субут етмиш вэ бизим кунлэрэ гэдэр дэ реа; довлэтчилик устунлуклэри, атрибутлары кими баша душулур Тэдгигат ишиндэ белэ бир фикир ирэли сурулур ки, Франсы: ингилабы илк дэфэ олараг миллэт иде]'асындан истифадэ едэрэк е: деврунэ керэ с^'асэт саИэсинэ бир сыра принсипиал ]ени идеала): кэтиомишдир. Белэ муЬум иде]алардан бири халг суверенлик (бизим контекстдэ милли суверенлик) иде|асыдыр.

Диссертаси]ада алман мутэфэккири М.Веберин си]а^' керушлэринин тэИлили эсасында миллэт идфсынын шэрГ™ верилир.' Бу сосиолог учун характерик чэЬэт

Бах: Петрушев А.И. Расколдованный мир Макса Вебера,М.,1992, с.47-51

девлэтчили]и,миллэтин формалашмасыны милли шуурун медана кэлмэси илэ элагэлэндирмэкдир.

Ьэмин параграфда Азэрба]чан мутэфэккирлэринин милли иде]а барэдэ фикирлэриндэн бэЬс едилэркэн кестэрилир ки, Ьэлэ XIX эсрин 60-чы иллэриндэ М.Ф.Ахундов истибдад идарэчил^и муИитиндэ милли идеалын Иэ]ата кечирилмэсинин мумкун олмадырыны керур, милли дирчэлиш форм^ларындан бири кими конституси]'алы монархи]а]а умид бэсло]'ирди.1 Бу контекстдэ мутэфэккирин "Кэмапуддевлэ мэктублары" илэ Монтеск]'енин "Иран мэктубларьГ'нын ачаложи тэЬ>лили верилир, Иэр ики алимин Иекм сурэн мутлэги^эти, девлэтчиликдэ ]а]ылмыш Ьэрч-мэрчли]'и тэнгид етмэсинин си]аси мэзи^эти кестэрилир. Ишдэ милли шуурун формапашмасы тэзаЬуру вэ инкишафы амили кими, миллэт иде}асынын парламентдэ тэчэссуму мэсэлэсинэ дайр

и.В.Чэмэнзаминлинин 1918-1919-чу иллэрдз }аздыгы "Харичи си]асэтимиз", "Милли вэ мэдэни ишлэримиз", "Биз кимик вэ истэд^имиз нэдир?" эсэрлэринин теГшили верилир, онун вэтэн, миллэт вэ девлэт анла]ышларыны сэИдэтдэ кетурду]у ге^ц олунур.

Биринчи фэслин

адланан икинчи параграфында, методоложи мэсэлэ кими, милли шуурун политоложи бахымдан арашдырылмасыны шэртлэндирэн амиллэр нэзэрдэн кечирилир. Бурада белэ бир фикир ирэли сурулур ки, тэдгигат об]ектинин актуаллыгыны эсас^андыран амиллэрдэн бири - миллэт иде]асынын езунун тарихэн с^аЪи иде]а кими метана кэлмэсидир. Дикэр амил - милли шуурун струкгурунда си]аси шуур компонентлэринин олмасы фактыдыр. Тэдгигатчыларын бе]ук эксэри^эти белэ мевгедэдирлэр ки, эМалинин мухтэлиф тэбэгэлэринин си]аси ]енумлэринин ]еткинлик дэрэчэси, даЬа дэгиг десек, сосиал труп вэ тэбэгэлэрин си]асэтдэ иштиракы, с^'аси

Ф.Кечэрли. М.Ф.Ахундовун ичтиман-ацаси вэ фэлсэфи корушлэри. // М.Ф.Ахундов. Эсэрлэри. Кириш Ьиссэси. Б.,1961, II ч. У-ХХ1Х. ,

2 ХВ.Чэмэнзэминли. Харичи афсотимиз. Б.', 1993,с.20

режима вэ мевчуд Иакими^этэ мунасибэти, онларын милли шуурун> вэ бунун MyhyM тэркиб Ииссаси олан cnjacn шуурун инкиша сэви^эсиндэн чох асылыдыр.1

Тарихи тэчрубэ кестэрир ки, суверенл^ин, мил; девлэтчили]ин тэшэккулу hap бир инсан чами^этинин бирли]ину вачиб амили олан милли шуурун формалашмасы илэ сых баглыды Милли шуур еслиндэ эразисиндэ jaiuajaH бутун миллэти умумиликлэрин бэрабэрли]ини тэ"мин едир, суверен девлэл си]асэтинэ Иэлледичи тэ"сир кестэрир. Бу мэ"нада милли шу> эИэми^этли cnjacn мэзмун касб едир. Бу мунасибэтлэ тэдгигатда бела бир методоложи Macanaja да тохунулур ки: ичтимаи шуур> демак олар ки, бутун тэзаЬурлэринда милли башлангыч унсу| вардыр. Милли шуур тэкчэ милли чэрчивэлэрдэ де;ил, мевчуд мил; шуурла дикэр миллэтлэрин практикасы арасындакы мунасибэт/ узэ ЧЫХЫр. Милли умумил^ин шууру МИЛЛИ МЭДЭНИЙЭТДЭ, МИЛЛЭТ1 ма"нэви hajaTbiHAa эксини тапан реаллыгдыр. Бу бахымдг диссертант милли шуурун структур тэИлилини вачиб cajbip, мухтэли мэнбэлэрдо? верилмиш милли шуур анла]ышынын тэ"рифлэрин ез мунасибатини билдирэрэк, милли шуурун даим тэкамулдэ олг шуур формасы фикрини эсасландырыр. Муаллиф кестэрир ки, мил; шуур hap шещэн эввэл езундэ миллэтин, чэмий'этин мухталиф, чумлэдэн cnjacH дэ]эрлэринэ мунасибатини еЬттива едир, он\

1 Бу барэдэ бах: Ольшанский Д.В.Массовые иастроеши и 1 функционирование в политических процессах. М.,1990; Кейзеров Н.? О соотношении гражданской и политической культ) Социально-политические науки, 1991, № 7; Гомеров И.Н. Партии личностные ориентации избирателен. Новосибирск, 1994; Бобко Е.. Политические ориентации как социальный феномен. Автореф.днс канд. политических наук. Екатеринбург. 1996 вэ б.

2 Мэс.бах: Уледов А.К.Духовиая жизнь общество.М., 1980,с.18 Мамардашвили М.К. Сознание - это парадоксальность, к которс невозможно привыкнуть. "Вопросы философии"; 1989, № 7.с 112-11 Национальное сознание. Политология. Энциклопедический словар М., 1993,с.206; Иорданский В .Две грани общественного сознани этническая и национальная. "Мэ" и "Мо", 1993,№ 6; Национализм формирование наций. Теории,модели,концепции. М.,199 Р.Б.Абусаттаров. Национальные процессы: особенности и проблем] Алматы,1995,с.127.

инкишаф тарихини, эввэлки наилийэтлэрини вэ кэлэчэк гаршысындакы вазифэлзрини экс етдирир. Лакин бу hen дэ она эсас вермир ки, милли шуурда ез миллэтинин тарихинин, букунку вэзийэтини вэ кэлэчэк перспектив инкишаф проблемлэринин нэзэри дэрки мэгамы миллэтчилир вэ иргчили]'э мунчэр едилсин. JaxbiH кечмишимизин е1жамчы идеолок^'асы hop чур милли тэшэббускарлыгы миллэтчилик вэ сосиал шов^низмэ мунчэр едир, антагонизми ¿алныз "фэЬлэ синфи илэ буржуазна арасында конфликт"2 кими тэгдим едэн cnjacn фэлсэфэ милли шуурун joHyMyHY аздырыр, реал инкишафыны лэнкидирди. Проблемин шэрЬинэ а^дынлыг кэтирмэк учун ишдэ миллэтчилик анла|ышынын тэЬлили верилир. Диссертант белэ бир методоложи мевгедэдир ки, миллэтчилик милли шуурун формалашмасында тэкчэ етноси]аси амил де]ил. Ьам дэ онун иде]а мэнбэлэриндэн бири кими чыхыш едир. Ьэлэ 90-чы иллэрин эввэллэриндэ ишыг узу кермуш нэшрлэр дэ кестэрир ки, бэ"зи муэллифлэр "миллотчилик анла]'ышынын негатив мэ"насына устунлук вермэкдэн Иэле дэ азад олмамышлар".3 Диссертаси]ада миллэтчили]'ин муасир анламыны нэзэри бахымдан ишыгландырылмасында И.Валлерста]нын вэ К.До]чын модернлэшмэ консепси]алары нэзэрдэн кечирилир. Ьэмин консепси]аларын башлыча rajacn бундан ибарэтдир ки, миллэтчилик эсасэн cnjacn принсип кими чыхыш едир, cnj'acn вэ милли бутевун уст-устэ душмэсини билдирир. Миллэтчилик Иеч дз, мудЬжш гуввзлэри диксиндирмэк де]ил, эксинэ jeHH гурум формаларынын нэтичэси, модернлэшмэнин муЬум конструктив функси]асыны hsjaTa кечирэн вачиб тэркиб Ииссэсидир. XX эсрин миллэтчилик эсри олмасы иде]асына тэрэфдар чыхан тэдгигатчы С.Геллнерин белэ бир фикри илэ разылашмамаг олмаз ки, jeHH деврдэ си\аси суверенли]ин дашьцычысы олан миллэтин шууру миллатчиликдэн догур. Бунунла

1 Бах: Тишков В.А. Народы и государство,"Коммунист",1989,№ 1.

2 Дилигенский Г. Революционная теория и современность. "МЭ" и "МО"; 1988, № 3

3 Мэсэлэн бах: Перепелкин Л., Шкаратан О. Экономическая модернизация и национальное возрождение. "Общественные науки и современность", 1991, № 2, с.89

элагэдар диссертант кечид деврундэ миллэтчили]и cnjacn феноме вэ милли шуурун тэканверичи амили кими нэзэрдэн кечир^ Чэмидэтимизин дахили hèjaTbi кестэрди ки, мевчуд милли шууру миллэтчиликдэн гидаландыгы бир деврдэ миллэтчилик иде]асыны реал мусбэт мэзмунунун ¡анлыш баша душулмаси, буна вахтынд дузкун rnjMaT верилмэмэси милли-си]асэтин ге]ри-дузкун hajaT кечирилмэсинэ сэбаб олмушдур. Буна керэ дэ, диссертаси]ад милли шуур проблеминин политоложи анламаны тэИлил едэркэ онун "cnjacn режим вэ милли шуур" контекстиндэ изаИына чэЬ, едилир, cnjacn амиллэрин тэ"сирилэ Иансы милли шууру формалашмасы, cnjacn режимин мзЫ^этинин милли шууру характеринэ тэ"сири мэсэлэлэринэ тохунулур. Букун чэми^'эти! jeHH щфий'эти ¡алныз игтисади, cnjacn вэ jaxya, Мансыс, структурларынын дэ]ишмэси Иесабына баша кэлмир, бунун учун ha| Luejfl9H эввэл инсанын езунун, онун шуурунун дэ]ишмэси тэлэ! олунур. Д.В.Олшански (наглы олараг rejfl едир ки, "структурлар в; мнсанлар" проблемини нэзэрэ алмадан чэми^этин инкиша^ амиллэрини баша душмэк мумкун де]илдир. Ичтимаи систе.ч тэшэккул тапаркэн бу вэ ja дикэр сосиал-идарэчилик сгруктурларк ]арадылыр. Лакин бэ"зэн муэ^эн шэраитдэ Иэмин структурла| онлары ¡арадан инсандан узаглашараг, инсан февгундэ дура! гурума чеврилир. Олкэмиздэ сталинизм аб-Ьавасы мэИз бел; ¡аранмышдыр. Бело Иалда вэтэндашларын сосиал ¡арадычылырыньи мэИсулу езунэмэхсус мега-машына чеврилир, инсанларын езлэр1 исэ онун хидмэтчилэри олурлар.1 Диссертант милли шууРУ' характеринин е]рэнилмэсиндэ MyhyM рол ojHajaH "Сосиал мэн категори]асыны арашдырыр, чанлы системлэр нэзэри^эсинин му1пук чэЬэтлэринин милли шуурун актуал вэзи^этинэ, онун езунун реаi Иадисаларэ тэ"сирини ачыгла^р. Ьэр бир политоложи проблеме комплекс ¡анашма олмадан е]рэнилмэсинин rejpn мумкунлур принсипиндэн чыхыш едэн диссертант тэдгигатчы E.Г.Бapaнoвy^ миллэтин психоложи структуру моделини тэИлил едир, коммуникатиЕ

Бах: Ольшанский Д.В. Социальная психология шштикое "Вопросы философии", 1989,№ 8, с.91-103.

просеслэр, сосиал-психоложи вэзи^эт, миллэтин сосиал-психоложи хусусимэтлэри мэсэлэлэриндэн бэЬс едир, си]аси режимин милли шууру мэ"руз го]ан сосиал-паталожи амиллэри тэИлил едир.1 Ишдэ бела гэнаэтэ кэлинир ки, совет девру миллэтлэрин сосиал психикасынын инкишафдан да]анмасы, дун]а тэрэггисиндэн кери галмасы ¡алныз милли инфантализмин метана кэлмэси вэ артмасы илэ де]'ил, Гюм дэ бе]ук э]интилэрэ дучар олмары илэ характеризэ олунур. Бу мэ"нада Руси]'а импери]асы шэраитиндэ миллэтлэрин милли шуурунун Иагиги инкишафындан сеЬбат кедэ билмэз. Сон 50 ил эрзиндэ елкэмиздэ бир чох халглар кими Азэрба]чан халгынын да си]аси лексиконунда Ьэгиги миллэт анла]ышы ¡ох иди. Ьалбуки XIX эсрин сонунда вэ XX эсрин эввэллэриндэ азэрба]чан халгынын мэдэни^этиндэ ичтимаи-си]аси иде]алар кек салмышды.2 Бунунла элагэдар диссертант Азэрба]чан маарифчил^индэ милли о]аныш, эсрин эввэлиндэ азэрба]чан з^алыларынын милли девлэтчилик програмыны ирэли сурмэси, азэрба]чан туркчулу]у, о деврдэ азэрба]чан халгынын милли шуурунда си}аси мэзмунун усгунлук тэшкил етмэси илэ баглы мэсэлэлэри ишыгландырыр, милли шуурун муасир мэрЬэлэдэ инкишафы учун милли иде]а]а ]'и]элэнмэ]'ин муИум елми-методоложи эЬэми^'этиндэн, бу мэчрада си]'аси амиллэрин позитив мэзмунундан бэИс едир. Белэ бир фикир эсасландырылыр ки, букунку си]аси-мэдэни реаллыг азэрба]чанчылыг иде]асыны Ьэмрэ"лик амили олмагла милли иде]а формасы кими ирэли сурур, чунки азэрба]чанчылыг иде]асы милли шуурун муасир ¡енумуну муэ^эн етмэкдэ муИум рол о]на]ыр.

инк-ишафы механизми кими" адланан икинчи фэсилдэ си]аси идеолок^а милли шуур елчусундэ, с^аси сосиаллашма амили вэ милли шуур, милли мэнафелэрлэ милли шуурун диалектикасы, Азэрба]'чан Республикасынын суверенл^и милли шуурун тэчэссуму кими мэсэлэлэр арашдырылыр. "Си{яг:и идеплок^а миппи шуур

1 Барянов Е.Г. Нациопатия - источник конфликтов. ОНС, 1996, № 6, с.67-69

2 Бах: А.Ахмедов. Философия азербайджанского просвещения. Б., 1982

япчусунда" - адланан биринчи параграфда cnjacn амил категорИасынын ма1^этинин ачылмасына чэИд едилир ва кестарилир ки, бу анла^ыш политолок^ада, демак олар ки, ишлэнмэд^индэн тэдгигатчылар учун муэрн чэтинлик ¡арадыр Диссертант heca6 едир ки, cnjacn амиллэр де]зркэн чэмийэ! hajaTbiHbiH мухтэлиф саЬэлэринэ (cnjacn, игтисади, модэни, eкoлoж^ вэ с.) тэ"сир кестэрэн, онлары Иарэкатэ кэтирэн cnjacn имканлары потенсиаллары нэзэрдэ тутулур. Cnjacn амиллэрэ кеоси]аси вазирт чэм^этин МЭДДИ вэ мэ"нэви гуввэлэри, игтисади вэ cnjacn гурулуш сосиал синфи, милли мунасибэтлэр, cnjacn идеолога, милл^ мэнафелэр, cnjacn дэ]эрлэр вэ с. ола билэр. влкэ вэ халгларь» дикэр потенсиаллары да cnjacn амил кими чыхыш едэ билэр Чэм^'этин, девлэтин потенсиалларынын, имканларынын амиллэр; чеврилмэси дэрэчэси вэ механизми cnjacn гурулушун, cnjaci режимин, идеолоки)анын сосиал - синфи тэбиэтиндэн, ncTehcaj усулундан асылыдыр. Потенсиалларын cnjacn амиллэрэ чеврилмаа халг кутлэлэринин, синифлэрин, парт^аларын, cnjacn вэ hap6i psh6apnnjnH шуурлу фэал^этинпн муэ1)энедичи рол cjHaAbiFbi фэа] просесидир.

Ьэмин параграфда cnjacn идеолок^анын cnjacn амил олмаг noTencnjacbi ачылыр, cnjacn режимдэ идеоложи бурократ^аньп кутлэлэрин шууруна мдурдуглары cnjacn шуарларын емосиона тэ"сири мэсэлэлэри арашдырылыр. Диссертант вата

с^асэтшунаслыгында илк дэфэ олараг cnjacn идеолок^'анын Myhyi компоненти олан cnjacn шуар феномени, онун милли шуура тэ"сир проблемини арашдырыр. Бела бир фикир эсасландырылыр ю шуура тэ"сир едэн hap бир MyhyM cajbmaH шуар hap ше]дэн эввэ езундэ MyajjaH сосиал-с^аси информас^а дашьуыр, конкрет тарих контексти экс етдирир, инсанларын шуурунда ¡ашадыгы муИути образыны формалашдырыр ва демэли милли ШУУРУ структурларында да из бурахмыш олур.

Диссертант бела бир методоложи фикир ирэли сурур ки, cnjacn идеолокИанын милли шуура формалашдырычы тэ'сири ону ичтимаи шуура мунчар едилмаси кими баша душулмамэлиди|

Ьэ\атда бела бир фикир призмасына еЬти]ач ду;улур ки, чэмицэтин сосиал табэгалэри дун]а]а онун васитэсилэ бахырлар, идеолога да мэЬз белэ бир умумилэшдиричи нэзэри синтез олдурундан сосиал тэбэгэ учун вачиб са]'ылан мевчуд варлыг вэ дэрин Ьэ]ати талэбатлар онун васитэсилэ дэрк едилир. Си]аси идеолок^а да си]аси варлырын консептуал шэкилдэ дэркинэ ¡внэлен бир дэ]эр кими си]'аси просеси милли шуурда бутев формада эксини вачиб са)*ыр. Бурада ]енидэнгурманын мухтолиф мэрЬэлэлэриндэ идеоложи просесин чохлу амиллэрлэ муэ^энлэшд^'и ге\р, олунур, биринчи амил кими совет ичтимаи системи, икинчи амил Чухарыдан" ашкарлыг, учунчу амил кими ¡енидэнгурма деврнун идеолок^асынын Иэм дэ идеолоки]алашдырылмыш тэфэккурун фэали^эт хусусиПэтлэринин, онун эталэтинин тэ"сири алтында инкишаф етмзси факты кестзрилир. иенидэн гурма деврундэ метана кэлэн милли идеолоки]алар (мэдэни миллэтчилик, позитив игтисади миллэтчилик, милли вэтэнпэрвэрлик вэ с.) милли шуурун 01"анышындан хэбэр верирди. Лакин башлыча га]э бу иди ки, чэми^этин шууру ислаЬатлара 1пазыр де]илди. "Кутлэлэрин шууру Мансы чэмиДэти дарыдыб, эвэзиндэ Мансы чэмийэти гурачагыны билмирди".1 Диссертант Иазырки мэрИэлэдэ милли шуурда зидди^этлэрин Ьэллини муИум проблем са]ыр, бу мэгсэдлэ езунун ;едди тевси^'эсини тэгдим едир, бунунла элагэдар беш сэмэрэли методоложи принсиплэри ирэли сурур, кэлэчэк тэдгигатларда "милли шуур си]аси контекстдэ" истигамэтинин аналитик арашдырылмасына хусуси диггэт верилмэсини эсасландырыр.

милли шуур" мэсэлэсинэ йэср олунмушдур. Бурада инсан шуурунун с^асзтдэ формалашмасы вэ онун си]аси Иадисаларэ акс та"сири вэ бу диалектик просесдэ милли шуурун му1пум мэзмун кэсб етмэси муасир политоложи тэдгигатларын вачиб проблемлэриндэн бири кими асасландырылыр, мевчуд мэнбэлэр асасында "си]аси сосиаллашма" анла]ышынын дефиниси]аларынын муга]исэли

Бах: Б.Грушин.Социотрясение. Политика (Эстония) 1991, № 3, с.69-75

тэИлили верилир. Диссертант бела бир методоложи принсипи вачиб cajbip ки, cnjacn сосиаллашма амилинин милли ииуура тэ'сирини кениш H3ah етмаздан эввэл cnjacn сосиаллашманын MyhyM шэртлэри олан "cnjacaT" ва "плурализм шуур феномени" анла]ышларынын тэКлилини вермэк вачибдир. CHjacaTH ичтимаи шуурун компонентлариндан бири кими синкретик шэкилда кетурсэк о, сосиал тэзаЬурлэрин ма"нэви бэрпасындан ибарэт фикир, душунчэ, хусуси тэфэккур саИасидир.' CnjacaT елэ медандыр ки, бурада hap бир сосиал cy6jeicr езунун дахили имканларынын актуал вази^эти ила узлэшир,, реаллашан имканларынын мифсыны мучэррэд-нэзэри амиллэрлэ де{ил, милли шуурунун иштиракы илэ муэ^энлэшдирир. Сосиал дэ]эрлэрин во cnjacn биликпэрин тэ"сири илэ билаваситэ баглы олан cnjacn сосиаллашма бир лросес кими милли шууру" инкишафында MyhyM амил олмагдан етру онун езу нормал фэалилэт кестэрэн, муасир демократиклэшдирмэнин hajara кечирилди]и cnjacn шэраитдэ тэшаккул тапмалыдыр. Ьэгиги маИсулдар cnjacn шэраити тэ"мин едэн муЬум принсиплэрдэн бири плурализмдир. Tejfl едэк ки, бу плурализм шуур принсипи вэ cnjacn практика феномени кими вэтэн с^асэтшунаслыгында илк дэфэ тадгиг олунур. Плурализм чохпланлы фэлсэфи, сосиал cnjacn вэ мэ"нэви феномен кими Иуманизм потенсиалынын зарури компонентдир. Ьазырда миллэтин шууру максимум беЬран вэзи^этиндэ, плуралист системин елум-дирим мубаризэси шэраитиндэ формалашдырылма просесини jamajbip. Диссертас^ада кестэрилир ки, тарихи просес плуралист типли шуурун формалашмасыны шэртлэндирир. Диссертант бу шуурун ашагыдакы хусуси^этлэрини rejA едир:

- Сосиал давранышын Ьэрэкэт динамикасыны буховла]ан стереотиплэрин "силиниб кетмэсини" стимуллашдырыр.

- Инсанын ]энумлэрини, онун давранышында сэбэблэндиричи амиллэри азапдараг, ге]ри-дезумл^ун, гаршыдурманын, дун^аны икигутблу варлыг кими анламагын эсасларыны арадан галдырыр.

Бах: Ильин В.В., Панарин А.С. Философия политики. М.Д994.С.6

- Сосиап, тща, консептуап фэрглэндирмэни дэ]эр вэ норма кими гэбул едэрэк шэхсийэтин азадлыгы дэрэчосини артырыр, онун Г^ата кечирилмэси, фэрди вэ шэхси башланпычларын инкишафы вэ реаллашдырылмасы учун шэраит ¡арадыр. Диссертаси]ада плурализмин шуур принсипи кими маИи^эти вэ мэзмуну, функсионал ке}фийэтлэри дэ ачылыр. Бела бир фикир эсасландырылыр ки, плуралист демократка о заман "ишлэ]э билэр ки, милли эн"энэ]э М'рун кэлсин, езунун тэчэссум формалары вэ методлары илэ милли мэдэни^этлэ узву вэЬдэтдэ олсун, милли шуура лэнкидичи тэ"сир кестэрмэсин. иалныз белэ олдугда милли шууру да муасирлэшдирир. Диссертантын фикринчэ, тоталитар режимдэ "дондурулмуш" милли шууРла демократиклэшмэ шэраитиндэ ('енилэшмэкдэ олан милли шууР арасындакы учурумун арадан галдырылмасында, си]аси сосиаллашманын вус"эт алмасында си]аси плурализмдэн сосиал тэнзимлэмэ модели кими истифадэ едилмэлидир. Сфси практикада плурализм стабил чэмийэтин мевчудлуг шэраити вэ васитэси кими чыхыш~с.дэрсэ сосиаплашма да шэхсиПэт учун зэрури олан сосиал ¡енумлэрин, онун шуурунун вэ давранышынын формалашмасы учун вачиб са]ылан мэгсэд)'онлу просес ола билэр.

Бурада Гэрб, МДБ, о чумлэдэн Азэрба]чан политологларынын мэсэлэ илэ баты эсэрлэринин тэИлилинэ кениш ¡ер верилир 1 вэ шэхси^этин с^асэт суб]екти кими формапашмасында муЬум рол о]на]ан "си}аси алэм" анла]ышы, "шуур-керчэклик" проблеми нэзэрдэн кечирилир, си]асэтлэ си]аси тэ11силин мунасибэти арашдырылыр.

Ишдэ алман политологу Г.Гизекенин "Сщаси тэМсилин дидактикасы" (1965) эсэринэ истинад едэрэк си]аси тэЬсилин дерд са1пэси - билик тэЬсили саЬэси, ¡енумлэшдирэн билик саЬэси, си]аси

1 Смелзер Н. Социолошя. М., 1994; Идея нового политического образования. "Полис", 1992, № 3; Политология вчера и сегодня. Вып.2.М., 1990; Морозов В.В., Скорбов А.П. Противоречивость социализации и воспитание молодежи в условиях реформ. "Социально-политический журнал", 1998, № 1; Нахчыванлы Л. Офсэтин фэлсэфи проблемлэри. Б., 1998.

давраныш саГюси вэ "Иаракатлари билмэк" саЬаси фэрглэнгдирилир, Ьэр бир конкрет са1тэнин мазмуну вэ маЬиуати та Ь л ил едилир. Диссертас^'ада бела бир фикир асасландырылыр ки, сосиаллашманын тэ"сири илэ милли шуурун реап вэзицати, онун Иадисалорэ тэ"сир габили^ати мэИз шэхсим'этин си]аси ]енумлар системиндэ даЬа габарыг тэзаЬур едир. 1 ЭЬалинин с^аси система, си]аси режима, Ьакимиуэтэ ¡енумлэри эслиндэ експеримент формасында кедэн агрылы игтисади ислаЬата си!аси реакси|а олуб милли шуурда да ез изини бурахыр. Ишдэ си]аси иштирака ]енум мэсэлэсина'хусусилэ тохунулур вэ гещ едилир ки, си^аси иштирак си]аси сосиаллашманын нэтичэси вэ милли шуурун си]аси мэнада ]енумунун кестэричиси кими муЬум тэдгигат проблемидир. Си]аси иштирака jeнYM де]эркэн диссертант суб]ектлэрин девлэт ЬакимиЛэтинин формалашмасына, ондан истифадэ олунмасына ]еналмиш Ьарэкэтларинин вэ мулаЬизэлэринин Г^'ата кечирилмасинэ мунасибэтлэри шми баша душур. Бу ма'нада си]аси иштирака ]энум си)аси амил кими Ьэм милли шуурун формалашмасы, Ьзм дэ милли довлэтчилидон инкишафы учун сон дэрачэ вачиб шартдир.

1Милли _..моиафедор._.ва_милди _шуу р.:____подию дожи_тодгиг

юмдубаси" - учунчу параграф бело адланыр. Бурада милли мэвафелэр категоручасынын тэ"рифи верилир, проблемин сырф сосиал-а-цаси мустэвидэ ишлэнмэси, милли вэ импери]а анла]ышларынын формалашма мэнтиги мэсэлэлэринэ тохунулур. Елми эдэби^атда "етнос", "миллэт", "халг" анла]ышларынын нисбэти мэсэлэсиндэ дэтитлик олмадыгындан "милли мэнафе" - "милли шуур" кими анла]ышларын да арашдырылмасында муэ^эн чэтинликлэрлэ растлашылыр. Тэсадуфи де]илдир ки, сон иллэрин академик дискус^аларынын нараЬат едичи мевзусу етник умумилик, ]ахуд етник анла]ышдыр.г Етнотрафларын, тарихчилэрин,

1 Бойко Е.А.,Гомеров И.Н. Культура политических выборов: политологический анализ. Новосибирск. 1995; Бойко Е.А., Вавнлина Н.Д., Вольский А.Н. Социальное самочувствие молодежи. Новосибирск.1995.

2 Мэс.бах:Абдулатипов Р.Г. Парадоксы суверишггета:

политологларын ' миллэт анла]ышы илэ баты консептуал моделлэрини тэЬлил едэрэк диссертант бела нэтичэ]э кэлир ки, миллэтин сабит харакгеристикаларына инсанларын эразилэринин вэ элагалэр системинин игтисади, си1'аси, мэдэни етник элагэлэринин формалашмасы просесиндэ тэшэккул тапмыш умумили]и аид етмэк лазымдыр. Миллэтин ]аранмасы, е]ни заманда кутлэви типли (чами^этин база суб^екти) мухтар инсан шэхси^этинин мещана кэлмэси демакдир. Милли шуур мэ(1з Ьэмин марИэлада формалашмага башла]ыр. Бизи марагландыран аспект да будур. Башга сезлэ де]илсэ, миллэт етносун секул]арлашмасы (шуурун секущар формаларынын устунлу]у) вэтэндаш чэмиЦэтинин вэ милли девлэтин формалашмасы илэ характеризэ олунан мэрИэлэсидир. Белэ девлэтин эн муИум функси]'асы милли мэнафелэри Ьэ]ата кечирмэк механизми олмагдыр. Милли девлэтин апарычы интегратив механизми миллэтдир. Бу консептуал фикрэ эсасланараг диссертант ишиндэ "мэнафе", "милли мэнафе" категор^аларыны арашдырыр вэ кестэрир ки, мэнафе с^аси Ьэрэкэти сэбэблзндирэн фундаментал амил кими зэрурэтин, фа^далыгын вэ мумкун оланын нисбэтинин муЬумлу]ундэн асылыдырса, милли мэнафе миллэтин ез мевчуд вэзиЯэтинэ шуурлу мунасибэтдир. Демэли, милли мэнафе муЬум си]аси амил кими чыхыш едир. Милли шуурун эн муЬуМ структур елементлэриндэн бири онун миллэтин мадди вэ мэ"нэви дэ]арлэринэ мунасибати, Иэмин дэ]эрлэри дэрк етмэкдир. Чунки илк невбэдэ милли дэ]эрлерин маИи^этинин дэрки милли мэнафелэри урурла Ьэ}ата кечирмэ]э, милли етник умумили^ин мевчуд инкишаф мэрЬэлэсини баша душмэ]э имкан верир. Диссертант Азэрба]чан политоложи фикриндэ дэ милли мэнафелэр проблемлэринэ тохунулдуруну кестэрэрак 1 милли мэнафе'лэрин

перспективы человека, нации,государства. М.,1995; Дашдамиров А. Национальная идея и этничность. М., 1996; Яковенко И.Г. От империи к национальному государству, Полис, 1996, № 6.

1 Алиев Ш.М. Национально-государственные интересы и разделение властей. Б., 1992; Mycтaфajeв Р. Азэрба^чан чэмиЦэтинин мумкун инкишаф .¡оллары. Сн]асзт елм.докт.дис.авторефераты. Б., 1996; М.Гасымов. Азэрба]чанын харимн «фсэти (кoнceпcиja мэсэлэлэри) Б., 1997; Ь.Ьэсэнов. Азорба]чанын харнчн си]асэти: Авропа елкэлэри вэ АБШ (1991-1996). Б.,1998.

формалашмасында муэ^энедичи рол о]на]ан амиллэр системини дэ арашдырыр. Ишдэ си]аси амиллэр, игтисади амил, сосиап амил вэ мэдэни амиллэр системи а]рылыгда тэЬлил едилир, "милли довлэти хусусийэтлэри" анла]ышынын муИум ролу кестэрилир вэ мэзмуну ачыгланыр. Бу анла]'ышын мэзмунунда девлэтлэрин 11Э]ат фэалицэтинин реал шэраитинин мухтэлиф хусуси^'этлэри, даИа д офусу умуми (суверенлик, игтисади инкишафын комплексной вэ с.) вэ спесифик хусуси^этлэр jepлэшиp. 1 Бизчэ, хусуси^этлэрин Ьэр ики нвву нэзэрэ алынмалыдыр, чунки ]алныз "милли" хусусий'этлэри вургуламаг тэкчэ девлэтлэрин гаршылыглы мунасибэтлэринин механизмини де]ил, Иэмчинин хапгларын взунун тэшкил формалары олан девлэтлэрин мэгсэд вэ вэзифэлэринин сэтИи баша душулмэсинэ кэтириб чыхара билэр. Она керэ ки, муасир девлэтлэрарасы мунасибэтлэр бахымындан девлэтлэрин фэали^'этинин ]алныз онларын милли варлыгыны ифадэ етмэк мевге]инэ мунчэр етмэк дузкун олмазды. Бунунла элагэдар, мэнафе, шуур вэ тэлэбат анла]ышлары нэзэрдэн кечирилир, онларын диалектик вэЬдэти кестэрилир. Методоложи бахымдан белэ бир фикирлэ разылашмаг олар ки, ичтимаи Ьэ]атда истэнилэн амилин мэнафе формасы кэсб етмэси учун о, лабуд олараг инсанларын шуурундан кечмэлидир.2 Ичтимаи практика кестэрир ки, тэлэбат вэ мэнафе бир-бирлэрилэ чулгалашмыш вэ сых элагэдэдирлэр: бир Ьалда тэлэбат олан дикэр И ал да мэгсэд ола билэр вэ муэ^эн Ьалда, шэраитдэ дэ тэлэбат, мэнафе вэ мэгсэд уст-устэ душур. Ишдэ белэ бир муддэа ирэли сурулур ки, милли шуур ]'алныз инкишаф тэлэбатларына ]енумлэнир. Бу мэ"нада демэк олар ки, тэлэбат бир дэ]'эр кими шуурла керчэклик арасында мунасибэтдир. Лакин бунунла белэ геш олунмалыдыр ки, девлэтлэрин ирадэсини тамамилэ тэлэбатлара табе етдирмэк Ьеч дэ позитив нэтичэ вермир. "иалныз, тамамилэ тэлэбатла муэуэнлэшэн фэали^эт ]ени дэ]эрлэр ]арадан азад фэалидэт ола билмэз. Нэ гэдэр ки, инсан

1 Бах:Алнев Ш.М. Национально-государственные интересы и разделение властей. Б., 1992,с.10

Здравомыслов А.Г.Потребности.Интересы.Ценности. М., 1986,

с.90.

тэлэбатын эсирли^индодир, Ьеч бир азадлыгдан сеИбэт кедэ билмэз". 1 Тэлэбатлардан фэргли олараг милли мэнафелэр суб]ектин мевчудлуг усулуна, онун Ьэ]ат фзали^эти шэраитинэ, бу вэ ]а дикэр институтлара , тэ"сисатлара ¿енумлэнирлэр. Буна керэ дэ милли мэнафе]ин мэзмуну Иэр ше]дэн эввэл тэлэбатларын едэнилмэси илэ баглы метана чыхан мухтэлиф суб]'ектлэр арасындакы мунасибэтлэрдэн ибарэтдир. бзундэ милли мэнафе мэзмуну дашьч'ан фэапи^'эт эслиндэ Иэмишэ башга cyбjeктэ милли тэлэбат кими истигамэтлэнмиш олур. Диссертаси]а ишиндэ кестэрилир ки, милли мэнафелэрин Ьэ]'ата кечирилмэси формасы бе]нэлхалг бирликдэ девлэтлэрарасы мунасибэтлэрдир. Бу сэбэбдэн дэ мэнафе суб]екти олан девлэтлэр дикэр девлэтлэрин мэнафелэрини нэзэрэ алмадан ез тэлэбатларыны Ьэ]ата кечирмэк метод вэ васитэлэрини езбашына сечэ билмэзлэр. Бу мэ"нада демэк олар ки, муасир бе]нэлхалг бирликдэ девлэтлэрин бе]ук эксэрийэти чох миллэтли, полиетник девлэтлэрдир вэ буна корэ дэ Иэр Ьансы бир девлэт ез мэнафелэрини Ьэ]ата кечирэркэн бурада мэскунлашмыш миллэтлэрин вэ хапгларын мэнафелэри илэ узлашдыра билмэлидир. Бу исэ милли шуурун муасирлик бахымындан даЬа да тэкмиллэшдирилмэсини тэлэб едир.

"Адарбя]чян Республикапы дпвлат гуверенли)и милли шуурун тамэсеуму_кими^ адпанан дердунчу параграфда дисертант суверенлик категор^асыны, ичтимаи шуурун етник вэ милли чэЬэтлэри мэсэлэсини, етник вэ милли башлангычларын зидди^'этлэринин инсанын ичтимаи вэ мэ"нэви Ь^'атында мурэккэб Иадисэ олмасы, импери]а шууру проблемлэлэрини арашдырыр. Бу мэсэлэлэр "девлэт Ьакимилэти", "суверенл^ин дашьу'ычылары", "девлэт функси]алары", "девлэт гурулушу", "Ьекмранлыг формалары" анла|'ышларынын тэИлили фонунда нэзэрдэн кечирилир. Гещ едэк ки, "импери]а шууру" анла]ышы МДБ мэканында фэали^эт кестэрэн политологларын, сосиологларын, сосиал психологларын эсэрлэриндэ меЬкэм ]ер тутмушдур.2 Диссертаси]ада кестэрилир

1 Бах: Чавчавадзе Н.З. Культура н ценности. Тбнлнси.1984.с.29-30.

2 Мае. бах: Филиппов А.Ф. "Империя" в современной политической коммуникации. Куда идет Россия? Альтернативы

ки, милли шууру суанышда олан халглары бирлэшдирэн кэнч Аврас^'а мэканынын Шарг девлэтлэри "ез маканында" Ьэлэ сенмэмиш импери]'а шууру илэ узлэшмэли олурлар. Импер^а шууру илэ милли шуурун фэрги мэЬз бундадыр ки, импер^ада Ьэр бир cyбjeкт вэ бутевлукдэ эИапи васитодир, чунки тэбэгэлэр орта эср шуурунун дашьуычысы олдугларына инаныр, буна керэ дэ монарх инсанлардан бу иде]аны Г^ата кечирмэк учун истифадэ едирди. Милли девлэтин демократик принсипини 1тэ]ата кечирир, халгын суверанл^ини тзсдиг едир. Импери]а исэ и]ерархи]а принсипини рэйбэр тутур, автократын, монархын, али и]ерархын Иэгигэтла тэбээлор арасында медиатор (васиточи) кими суверенли]ини гору]ур. Шуурун си]аси менталлыгы бу параметрлэр арасында формалашыр. Экэр милли девлэтин база интегратору миллэтдирсэ, эн"энэви импери]анын база интеграторуну иде]аны Ьесаб етмэк олар. Бу иде]а е"тигад (идеолок^а) да]эрларино вэ хусуси сосиомэдэни комплекс олан импери]а шуурунда тэчэссумуну тапыр. А]рыча суб]ект сэви^асиндэ импер^а шууру дини (идеоложи) озунуидентификаси]а формаларында: ме"мин, хедорхай, католик, православ, мусэлман, совет адамы формаларында реаллашыр. Импери]а идеолок^асы тэбээлэринэ нэинки етник мэнафелэр категори]асында душунмэ]э имкан вермир, эксинэ импер^анын ба]ук Иогигати намина гурбан вермэк психолок^асынь формалашдырыр. Она керэ дэ бурада милли шуурдан сейбэт кеда билмэз, чунки импер^а мифинин дахилиндэ jepлэшэн шуур билмэмэлидир ки, онун мифолоки]асынын ардычыг

реаллашдырылмасы девлэтин ифласына кэтириб чыхара билэр, мэйз буна керэ дэ милли шуур импер^а шуурунун тэркиб Ьиссэсу ола билмэз. Конкрет политоложи категори]а олмагла суверенлик фэрди шуур гаршысында девлэт керчэкли]инин игтисади, с^аси, Иуманист аспектлэриндэ онун об^екти кими ачылыр. Букунк\ реаллыгымызда суверенлик езунун об]ект муэ^энл^индэ дэ]ишмэз, дэ]ишикли]э мэ"руз галма|ан алилик вэ Макимидэтин мустэгилли^ кими кетурулмэли вэ динамик суб]ект мэзмунуна малик конкрет

общественного развития. М., 1995.

Азэрба]чан керчэкли]'инин идрак предмети олмалыдыр. Демэли, суверенлик тэдгигат проблеми кими Азэрба]чан чэми^этинин сосиал суб]ектлэринин гаршылыглы Иэрэкэтлэри (вэтэндаш, пешэкар груплар, милли диаспора, ]ерли миллэтин дикэр сосиал тэбэгэлэри) ила ]аранан суб]ект - суб]ект мунасибэтлари кими Азэрба]чан Республикасынын девлат суверенли]инин дун]а девлэтлари бирлирздэ чохелчулу ташаккул вэ гувватланма просесини васитэлэндирир. Суверенлик анла]ышынын етимолоки]асынын тэГтили политолоюфща "монархын суверенл^'и", "халг суверенл^'и", "синфин суверенл^и" вэ нэЬа]эт "девлэт суверенл^и" анла]ышларыны фэрглэндирмэ]э асас верир. Бунларын Иэр бири игтисади мунасибэтлэрдэн вэ инсан зэкасынын расионаллашдырылмасындан доган чэми^этин, си]аси дурумун ке]фииэт дэ]ишмэларинин коррел)'атыдыр. Лакин муасир деврдэ муЬум си]'аси реаллыг кими "девлэт суверенли]инэ" устунлук верилир.1 Девлэт суверенли]инин с^аси аспекти ез ифадэсини чэмий'этдэ (сосиал гуввэлэрин, хапгын) ез манафелэрини Иэм Иугуги, Иэм дэ Иугундан кэнар формапарда Ьэ]ата кечирэн игтисади Ьекмран олан синфин чэми^'этэ вэ девлэтэ си]аси рэИбэрл^ини ифадэ едир. Суверенлик мулки^этэ эсасланыр, е]ни заманда онун си]аси вэ Иугуги механизмлэри милли мэнафелэр наминэ мевчуд мулкицэт системинин горунуб сахланмасы учун истифадэ олунур. Диссертаси]а ишиндэ проблемин го]улушу контекстиндэ суверен шуур мэсэлэси дэ го]улур. Сосиумун бир-биринэ вэ умуми мараглара еЬт^ач ду]ан фардлэрин мэчмусу кими езуну ]ашатмаг инстинкти сосиал (1акимийэти ]арадыр. СеИбэт синкретик сосиумда езунун примитив тэлэбатлары вэ дэрк олунмамыш мэнафелэри олан локал Ьакими^этдэн кедир, ела бир гурумдан ки, бурада Ьакими^эт мунасибэтлари ге]ри-си]'асидир, чуйки Ьэмин мунасибэтлэр фэрдлэр вэ нэсиллэр арасында мэркэзлэшмиш табечилик мунасибэтлэринин олмадыгы шэхси асылылыг эсасында гурулмушдур. Буну протодевлэтчилик дэ адландырмаг олар. Бу анла]ышда Иакимилотин

1 Мое. бах: Национальная государственность союзной республики. Киев. 1991.

мэркэзчилик вэ алилик ке]фи^этлэринин ¡етишд^и мэрЬалэлэр еИтива олунур. Диссертаси]ада бела бир мулаИизэ ирэли сурулур ки, чамий'этдэ cnjacn мунасибэтлэр Ьакимидэт угрунда синфи мубаризэдэн Aejnn, эксинэ эввэлки потестар Ьакими^этин елементлэринин мэрказлэшмэсини, бирлэшмасини вэ табечили]ини дэрк етмэкдэн, даЬа дэгиг де]илсэ, интуитив д^магдан , онун мухтэлиф , сосиумун гаршыдурмада олан тэбэгэлэрина мунасибэтдэ сэрбэстли]инин тэшэккулу просесинин дэркиндэн башла]ыр. Mah3 бу мэрИэладз Ьакими^эт мунасибэтлэринин маркэзлэшмиш системи инсанларын варлыгынын бугев сосиал щфийэтинин эсасыны Ьэртэрэфли зИатэ едан феномене чеврилир. Бизчэ, бу Ьэм да ела бир епохап Иадисадир ки, чэми^этда сонралар манлик шуурунун тэмэл унсуру олан суверен шуур формалашмага башла^р. Буна кера да суверен шуур езунда такчэ девлэтчилик керчэкли^нин мевчуд реаллыгларыны де^ил, Ьэмчинин онларын щфийэт сэви^эсина гадар тэшэккулу вэ инкишафы просеслэрини ahaT3 етмэлидир. Диссертант flynja проблемлари мэчрасында Азэрба]чан Республикасынын суверенли]инин ташэккулуну ики истигамэтдэ тэсаввур едир: Сувереагщинин ташаккулунун нисби Иаракати. Бу hapaKaT Азарба|чан чэмидэтиндэ девлэтчили]ин бутун унсурларинин меЬкэмланмэси вэ вэтэндашларын девлэт езунун идентификаси]асы кими чэрэ]'ан едир, эрази бутевл^уну вэ сосиал сабитли]и ropyMaFa

]'енэлир. Суверенли]инин мутдас___Ааракоти. Бу, Азэрба]чан

Республикасынын AyHja бирл^инэ дахил олмасы вэ бэшари^этин глобал проблемларинз мунасибэтдэ девлэт мэнафелэринин муэйэнлашдирилмасиндэ, сивилизас^анын инкишаф медшэринда вэ AYHja инкишафында Азэрба]чанын ез ролуну кермаси вэ дэрк етмэси ила баглыдыр. Милли шуурун ке]фи^эт инкишафына тэ"сир кестэрэн h9p ики Ьэрэкэт истигамэт бир-бири илэ баглы олуб; бир-бирини тамамла]ыр вэ ез невбэсиндэ ¡ени щфииэт кэсб етмиц. милли шуурун тэ"сири илэ тэкмиллэширлэр. Диссертант 6} мунасибэтла милли суверенлик анла]ышыны да арашдырыр ве кестарир ки, Keocnjacn вэ демографик амиллэри незэрэ алмаглг истэнилан cnjacn варлыг формасыны сечмак учун ез ирадасини

кенуллу олараг мэИз миллэтин езу билдирмэли вэ hajaTa кечирмэлидир. Милли суверенлик милли шуурун тэшэккулу просесидир. Миллэтин ез вэтаниндэ азад милли hajaTa олан тэлэбаты, бирликлэрэ мунасибатдэ, ез мэнафелэрини бутевлук кими дэрк етмаси cnjacn керчэкликдэ милли суверенл^и об]ективлэшдирир.. Миллэт девлэтини ]арадыр, чунки девлэт ез M3HmejHH9 кера етнобирликлэ, миллатлэ, онун инкишаф етмиш милли шууру илэ батыдыр, девлэт милли суверенли]ин тэчэссумудур. Девлэт суверенл^и исэ девлэтин фэали^'эт принсипидир, чунки бу nfleja девлэтин hajaTbiHfla онун тэшэккулу деврундэн бaшлajapaг бутун фэапи^эти эрзиндэ башлыча raja кими чыхыш едир, девлэт варлытынын фэали^этинин, давранышынын эсас гадаларыны муэя'энлэшдирир. Диссертаси]ада jeHH проблем кими лингвистик суверенлик мэсэлэси гфулур. Муасир flYHja бирл^индэ Азэрба]чан Республикасынын мустэгил девлэт кими тэмсил олунмасы буну демэ]о эсас верир ки, бу кун ез девлэт дили -азэрба]чан дили илэ дипломатик данышыгларда чыхыш едэн A39p6aj4aH езунун суверенл^ини Иэм дэ дил суверенл^'и илэ дэ тазапур етдирир, башга сезлэ дил амили бу контекстдэ cnjacn амил кими чыхыш едир. Диссертантын фикринче, лингвистик суверенли]ин компонентлэри ашагыдакылардыр: милли мэнсубиЛэтини ез ана дили са]эсиндэ дэрк етмек, миллэтинин дилини фэрглэндирмэ^, тоталитаризмин милли-дил си]асэтинин маИи^этини ги]мэтлэндирмэ]и бачармаг, умуммилли менафелэри вэ эз халгынын дил тэлэбатларыны дэрк етмэк, девлэт мустэгилли]и HflejacbiHbi шуурлу дэстэклэмэк вэ онун hajaTa кечирилмэсиндэ дилин cnjacH амил олмасыны анламаг. Белэликлэ, суверенл^ин чохчэЬэтли, мурэккаб феномен олмасы бир flaha кестэрир ки, милли шуурун щфийэтчэ jeHH сэв^эдэ формалашмасы учун милли цевлэтчилик суверенл^'и, девлэт с^'асэтинин hajaTa кечирилмэсиндэ милли мэнафелэрин дузкун MYэjjэнлэшдиpилмэcи, милли мэнафелэрин бе}нэлхалг вэ дахили амилэрдэн асылылыры, тэмин просеслэрин милли шуура тэ"сири вэ Ьюмчинин милли шуурун ;уверен девлэтчили]ин ¡аранмасына, милли девлэтин интеграс^а

просесиндэ иштиракына экс тэ"сири мэсэлэлэри муИум проблег кими политологларымызын тэдгигатларында ла^гли ¿ер тутмалыдыр

Диссертас^анын эсас мэзмуну ашагыдакы нэшрлэрдэ эю етдирилмишдир:

1. Миллэт иде]асы: си]'аси аспект.Б.,1998,2 ч.в.

2. Шэхси^этин с^аси сосиаллашмасы мэсэлэсинэ дайр. / Еколок^а, фэлсэфэ, мэдэни^эт. Б., 1996, 10-чу бурахылыш, сэЬ, 75

3. С^аси шуур вэ с^аси мэдэни^этин jYкcэлмэcи - демократ чэми^эт гуручулурунун муИум тэркиб Ииссэсидир. // Еколок^'а фэлсэфэ, мэдэни^эт. Б., 1997, 10-чу бурахылыш, сэИ. 46.

4. С^'аси мэдэни^эт вэ милли си]"аси шуур проблеми. /, Еколокаф, фэлсэфэ, мэдэни^эт. Б., 1997, 14-чу бурахылыш сэЬ.125..

5. Азэрба]чан милли идеалынын тэчэссуму. // Сосиал-с^аа проблемлэр топлусу. Б., 1998, сэИ. 65.

6. С^'асэт вэ милли мэнлик шууру. Методоложи ¡анашма. ¡, Елми мэгалэлэр топлусу. Б., 1998, сэЬ.51.

7. Азэрба]чанда демократик чэми^'этин гурулмасы вг милли-с^аси шуурун формапашмасы. Аспирантларын вэ кэн>< тэдгигатчыларын Республика Елми Конфрансында чыхыш. Б., 1998 сэИ. 18.

8. К.Поппер вэ онун ачыг чэми^эт консепси]асы (Иэммуэллиф] // Еколоки^а, фэлсэфэ, мэдэни^эт. Б., 1997, 12-чи бурахылыш, сэМ. 4.

Роль политических ¡^икшч^оь в формировании национального сознания

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа посвящена политическому анализу щионалъного сознания, определению места национального сознания в титической и духовной жизни народа, разработке концепции щионалъного сознания и политических факторов в целях 1вершенствования национальной политики.

Работа состоит из введения, 2 глав: заключения и списка ■пользованной литературы.

Содержание диссертации коротко может быть охарактеризовано едующим образом:

1. Определяется роль и место политики в формировании щионалъного сознания и раскрывается политический аспект национальной I ей.

2. Выявляются причины и показываются последствия деформирования щиииального сознания в зависимости от характера политического ■жима.

3. Обосновывается необходимость исследования национального |знания как политической программы и на основе этого дается хределение понятия "политического фактора".

4. Показывается значение фактора политической социализации на |временном этапе национального возрождения.

5. Дается анализ плюрализма как принципа сознания и феномена ыитической практики и показывается его роль в развитии национального >знания.

Практическая значимость диссертационной работы выражается, >-первых в том, что разработаны конкретные аргументированные •комендации, которые могут быть использованы при выявлении причин ^национальных конфликтов, в разработке всесторонне продуманной щиональной политики; во-вторых, выводы и рекомендации работы могут клужить основой для новых научных исследований в данной проблемной >ласти и применяться в преподавании соответствующих тем ыитологии, философии, социальной психологии в высших учебных шедениях.

The Role of Political Factors in Formation of National Consciousness

RESUME

The ciissertational work is dedicated to political analysis of nati, consciousness in political and spiritual life of people, work out a concep national consciousness and political factors in order to perfect national polic

The work consists of introduction, two chapters, conclusion and the lii literature.

The content of the dissertation can be briefly characterized in following way:

1. The role and place of policy in national consciousness forme:ion slu be determined and political aspect of national idea should be opened.

2. The reasons should be exposed and the consequences of natii consciousness deformation dependency on character of political regime slu be shown.

3. The necessity of research of national consciousness as a polit problem should be substantiated and on its basis the definition of "a polit factor" should be given.

4. The significance of factor of political socialization in the current pet of national renaissance should be shown and its role as a phenomenon national consciousness development should be exposed.

5. The ana'y-As of pluralism as a principle of consciousness phenomenon of political practice should be given and its role developmem national consciousness should be shown.

The gradual significance of the dissertation is first of all work out concrete argumentative recommendations which can be used in exposition reasons of international conflicts, work out of thoroughly thought national pol secondly conclusions and recommendations of the work can be used in teach of related subjects in policy, philosophy, social psychology in higher educatic establishments.