автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Словосочетания в таджикском языке

Текст диссертации на тему "Словосочетания в таджикском языке"

академиям илмвди чум^урии точикистон

институти забои ва адабиёти ба иоми рудакй

Дорой %ащи дастнавис

МИРЗОЕВ АБДУСАТТОР МИРЗОЕВИЧ

ИБОРА ДАР ЗАБОНИ ТОЧИКИ

Ихтисос: 10.02.22 - Забон^ои халадои кншвархои хоричии Аврупо, Осиё, Африку, ахолии бумии Амрико ва Австралия

Диссертатсия барои дарёфти дарачаи доктори илми филология

Президиум ВАК России

(решение от "

в^в-гЖ)

присудил ученую степень ДОКТОРА

и^^УЛАЮМ наук

а4альник упдавл^н^я ВАК России

Душанбе - 2002

-2-

Мундарича

1. Мукдддима.....................................................................................................3

2. Фасли якум: Аз таърихи омузиши проблемам ибора.....................................25

Бахши аввал: Тахдиьди ибора дар забоншиносии умумй...............................25

Бахши дувум: Тахдщи ибора дар забони точикй..........................................75

Банди аввал: Ибора дар асарх,ои забоншиносй..............................................75

Банди дувум: Ибора дар асарх,ои услубшиносй..........................................175

Банди севум: Ибора дар асарх,ои рочеъ ба маданияти сухан.......................184

Банди чах,орум: Ибора дар асаря;ои ла^чашиносй.......................................193

Банди панчум: Ибора дар асарх,ои му^оисавй.............................................210

3. Фасли дувум: К,олаббандии ибора дар забони точ,икй.................................255

Хулоса........................................................................................................306

4. Фюфисти адабиёти илмй............................................................................317

-3-Мук;аддима

Мук;аддимаи рисола аз ду бахш иборат аст: 1) мавк;еи ибора дар низами (системаи) синтаксис; 2) тавсифи умумии асар.

А. Мавк;еи ибора дар низоми синтаксис

^ануз аз замон^ои дадим, аз Аполлон Дискол (забоншиноси бузурги юнонй, асри дувуми милодй) cap карда, синтаксисро хдмчун пайвасти вожах,о, яъне хамчун ибора мехонданд. Вале ибора дар тасаввуроти забоншиносии антидй мафхуми васеъ дошт. Дар мархилаи кунунии забоншиносии умумй ва чузъй низ олимону омузгорони ватанй ва хоричй ба таадщу таълими ибора таваччу^и фаровон зох,ир менамоянд. Дар забоншиносии точик низ аз масъалахои гуногуни иборахри синтаксисй асару мадолах,ои сершуморе ба табъ расидаанд. Масалан, к;исми дувуми «Грамматикаи (илмии) забони адабии хозираи точик» (Душанбе: Дониш, 1986, с. 18-204) ба тахдиди иборах,ои синтаксисии забони адабии муосири точик бахшида шудааст. Ин ягона ва аввалин асарест, ки тасвир ва тахлили гурухдои лугавию грамматикии иборах,ои синтаксисии забони точикиро к;ариб пурра фаро гирифтааст. Вале дар х,амаи асару мак;олахое, ки аз иборахои синтаксисии забони тоники бахс мекунанд, аз чумла «Грамматикаи (илмии) забони адабии хозираи точ;ик» низ, ба истиснои асари А.Мирзоев «Иборахри феълй...» (Душанбе: Дониш, 1972) ва «Забони адабии хозираи точ;ик» (Душанбе: Маориф, 1984, с. 22-55) масъалахои назариявии ибора мавриди таадщ дарор нагирифтаанд.

Ибора на фак;ат бо синтаксис, хдмчунин бо морфология, фонетика, лексикология, имло, маданияти сухан, услуб пайвастагии кавй дорад. Аз ин ру тахкики забон аз нигохи ибора, бешубха, натичахои дилхох дода метавонад.

Дар таърихи инкишофи афкори грамматики аз замони Аполлон Дискол то огози тахкики синтаксиси муосир дар муайян намудани мавзуъ ва вазифах,ои синтаксис дар бунёди коидахои забоншиносии сохторй (лингвистикаи структурй) се давраи асосиро метавон мушохида кард:

1. Сохтмони синтаксис хдмчун таълимот оид ба чумла ва узвх,ои он, ки ба мантик такя мекунад. Ин равия дар забоншиносии Рарб бо номи олими немис Карл Фердинанд Беккер ва дар забоншиносии рус бо номи олимон Н.И.Греч ва Ф.И.Буслаев пайваста аст.

2. Сохтмони синтаксис хдмчун таълимот дар бораи ибора ва робитаи вожахо, ки доираи хеле васеъ дорад.

3. Дар ибтидои асри XX олимони забоншинос кушидаанд, ки синтаксис дар бунёди муттахдд кардани таълимоти чумла ва таълимоти ибора сохта шуда, бояд аз чамъбасти (синтези) ин ду таълимот иборат бошад. Мах,з хдмин равняй севум дар тахдику ковишх,ои синтаксисии илми забоншиносии асри XX мавриди таваччух, карор мегирад. Вале мухакдикон, азбаски ба к,оидах,ои чиддии мухталифи ибтидоии сохтмони низоми синтаксис, ки дар бунёди якч,оя кардани хдрду таълимоти ишорашудаи боло ба вучуд омада буд, такя мекарданд, дар фах,миши табиату хусусиятх,ои ибора ва чумла на хдмеша ба натич;ах,ои дилхох, сохиб шудаанд. Масалан, саъю кушиши олимоне, ки хама навъи чумларо хдтман бо ибора алок;аманд медонистанд ва онх,оро ба сифати синтагма муойина мекарданд, бебарор анчом мепазирад. Х,ар мух,аккике, ки чумларо яке аз хелх,ои синтагма ва ё ибора мепиндорад, пеш аз хдма бо мавчудияти ч;умлаи яквожагй ба душворие ру ба ру мешавад. Чунончи, дар забоншиносии рус ба чунин мушкилот профессор А.М.Пешковский дучор мегардад. Вай чунин акддае пешниход мекунад, ки гуё дар забон ибораи яккалимагй низ мавчуд аст [184, с.63].

Солкой 60-уми царни XX баъзе олимон кушидаанд, ки ин мушкилотро х,ал намоянд. Чунончи, дар забоншиносии рус профессор А.А.Реформатский чумлаи яквожагиро «синтагмам пушида» [201, с.277] ва академик И.И.Мешанинов чумлаи дукалимагиро «синтагмаи дучузва» номидааст [128, с. 32]. Аммо профессор А.А.Реформатский истилохд «синтагмаи пушидаро» шарх надодааст.

Дар низоми синтаксисии олими фаронса Шарл Баллй низ хамин гуна ихтилофот мушохида мешавад. Масалан, вай тезиси (мулохизаи) «синтагмаи

дуч;узва»-ро пешнидод карда, дар кдтори он чумлаи яквожагиро низ даровардааст [262, с. 144].

Чунончи забоншиноси рус, профессор Н.Н.Прокопович овардааст, забоншиноси Фаронса Л.Тенйер низ кушидааст, ки барои халос шудан аз ин вазъият роду воситаи махсус пайдо намояд. Вай бовар мекунад, ки чумлаи яквожагиро ба доираи синтагма даровардан аз имкон берун аст. Ва ба хулосае меояд, ки чумладои яккалимагй ба тачзияи сохторй даст намедиданд (284, с.45). Л.Тенйер чунин мешуморад, ки чумлаи яквожагй унсури забони заъиф, яъне забони инкишофнаёфта буда, дамчун унсури бегонаи сохторй синтаксиси забони таравдикарда ба чашм мерасад. Профессор Н.Н.Прокопович дуруст к;айд мекунад, ки ба ин а^идаи Тенйер наметавон розй шуд. Дар ин бора сохторй мухталифи чумладои яккалимагй (ба хусус дар забони адабии рус) ва таснифоти ачойиби чумладои яккалимагие, ки худи Л.Тенйер дар асараш овардааст, ба таври боварибахш шадодат медихдц [188, с.40].

Пайрави муътак;иди мулодизаи синтагмаи дучузва ва ё бинарй забоншиноси югославй Ф.Микуш чумлаи яквожагиро «ифодаи синтетики» номида ва онро дадмчун «синтагмаи пушидаи модалй» муайян кардааст. Вале як худи истилод вазъиятро дануз равшан карда наметавонад, яъне чумлаи яквожагиро наметавон синтагма хонд. Охир, равшан аст, ки калима рехта ва сохта мешавад, ки инро худи Ф.Микуш низ эътироф кардааст [131, с. 192].

Профессор Е.Курилович кушиш кардааст, ки ин масъаларо ба таври махсус дал намояд. У цайд мекунад, ки «чумла аз нигохи маънои грамматикии истилод мачмуъи (комплекси) дучузва буда, модияти он дар мук;обилгузории мубтадову хабар зодир мегардад» [110, с.48]. Профессор Е.Курилович тафовути байни ибора ва чумларо бардак; к;айд карда, дамзамон аз дохил кардани чумлаи яквожагй ба доираи ибора ба душвории сахт дучор мешавад. «Ибора, -менависад профессор Е.Курилович, - дамон вазифаи синтаксисиеро ичро мекунад, ки чузви муайяншавандаи онро ба удда дорад. Дар навбати худ чумла дамон вазифаи синтаксисиеро ба чо меоварад, ки хабари он, яъне феъли шахсй ба удда дорад. Чумларо ба чузви муайяншавандаи он вобаста карда, - меафзояд профессор Е.Курилович, - мо чунин хели чумлаи бешахсро пайдо мекунем:

«Pluit - борон меборад - идёт дождь», «Pinguit - барф меборад - идёт снег», «Oportet - лозиму зарур - надо, полезно» ва монанди инх,о» [110, с.48]. Чумлаи бешахс аз нигохд вазифаю шакл ба доираи синтаксиси чумла дохил мешавад, вале вовдци дучузва шуда наметавонад. Ч,умлах,ои унвонии хели «Шаб. Садои дуру дарози тупх,о.» ва монанди инх,оро профессор Курилович «вожа ва гурухд вожах,о» номидааст. «Ин гурухи вожа^о, - мегуяд профессор Курилович, -метавонанд вазифаи чумларо ичро намоянд, вале аз нигохд шакл чумла шуда наметавонанд, зеро аз «чузви муайяншаванда, яъне хабари феъли шахсй ма^руманд» [110, с.55-56].

Храмин тарик, кушиши тавассути синтагма ба низоми синтаксис даровардани чумлаи яквожагй барор пайдо намекунад. Бояд таъкид кард, ки дар мардилаи кунунии инкишофи забон чумлаи яквожагиро ба сифати навъи сохтори бемахсули чумла ва нисбат ба чумлаи дучузва хдмчун сохтори одиписанд дар калам овардан добили кабул нест. Вале гап дар сари ин нест. Хдтто агар дар забон будани чумлаи яккалимагй ба эътибор гирифта нашавад хдм, ин х,олат табиату хусусияти чумлаи дучузваро тагйир дода наметавонад. Чумлаи дучузва катъиян ва сифатан аз тамоми дигар пайвастах,ои синтаксисии калимахр, яъне аз ибораву синтагма низ фарк мекунад. Чумларо синтагма шумурдан норавост, на аз он чихдт, ки дар забон чумлаи яккалимагй мавчуд аст, балки аз он чихат, ки чумла вох,иди синтаксисиест, ки сифатан аз тамоми навъи пайвастадои дигари вожах,о комилан тафовут дорад. Чумла пеш аз хама во^иди коммуникативй, вох,иди робитаи ахбор аст. Пайваста ба ин вай вожаи предикативй дорад, ки аз мачмуъи категориях,ои модалияту шахсу шумораву замон иборат аст. Тору пуди хдр як чумлаи грамматикиро предикат созмон медихдд. Як калима низ метавонад дар мавриди муайян дорой нишонаи предикат бошад. Дар натича барои чумлаи яккалимагй имконияти навъи махсуси сохторы пайдо мешавад.

Ибора дар байни калимаву чумла вазъи васатй (мобайнй) ишгол намуда, нисбат ба онхо наздикии муайян пайдо мекунад. Аз ин ру ибораро бо калимаву чумла бояд мукоиса каррд. Ибора хдм аз калима ва хдм аз чумла тафовути чиддй дошта, онх,оро бо хам набояд монанд ва омехта кард. Барои муайян

кардани фанни синтаксис омехта накардани ибораву чумла басо мухдм аст. Ибора ва чумла аз якдигар сифатан фарк мекунанд. Дарчанд дар байнашон робитаи дутарафа мавчуд аст. Вобаста ба андешахое, ки дар боло гуфта шуд, синтаксис аз се к;исм иборат аст: 1) таълимоти сохтори чумла хдмчун вохдде, ки вазифаи коммуникативиро ба ч,о оварда, ифодагари предикатив (вохдди предикативй) мебошад; 2) таълимоти сохтори ибора (пайвасти вовдлдо) х,амчун вохиде, ки худ ба худ вазифаи предикативй ва коммуникативй надошта, ифодагари маънои (муносибати) грамматикист; 3) таълимоти сохтори вохдди мураккаби синтаксисие, ки вазифаи коммуникативй дошта, аз хиссахои предикативй иборат буда, байни хамдигар тавассути муносибати грамматикй пайвастаанд.

Х,амин тарик,, яке аз ^исматх,ои мух,ими синтаксис таълимоти пайвасти калимах,о, яъне ибора мебошад, ки аз сохтори дучузва то сохтори серчузваро фаро мегирад. Ибора чунин пайвасти калима^оест, ки вазифаи предикативй надорад, яъне ба сари худ чумла шуда наметавонад. Вазифаи предикативиро факдт дар чумла ва тавассути чумла ба чо меоварад. Ин х,олат ибораро ба чумла наздик мекунад.

Масъалаи муносибати тавъами калимах,о ва ё радаи кушодаи калимахо ва ибораро забоншиносон ба таври мухталиф х,ал кардаанд ва х,ал мекунанд. Крлабх,ои мухталифи пайвастахои чидаро бисёр забоншиносон бо номхои гуногун: «ибора^ои чида», «пайвастахои нопушида», «радах,ои кушода», «гурухд сусти калимахо» ва гайра ба системам ибора ворид мекарданд. Ин нукта, махсусан, дар асарх,ои олими немис Иохдн Рис ва олимони рус М.Н.Петерсон, А.М.Пешковский ва дигарон хело равшан баён гаридааст [283; 181; 184]. Забоншиносон Шарл Баллй [262], Ф.Микуш [131] ва дигарон таркибхои чидаи вожах,оро ба доираи ибора дохил карда, ба мушкилоте дучор шудаанд. Зеро яке аз нишонахои асосии сохтору маънои ибора аз мадди назари эшон берун мондааст. Аз суйи дигар, як идда олимони забоншинос кушидаанд, ки вохидх,ои чидаро дар доираи муносибатхои синтагмавй нигох, доранд ва онх,оро, ки аз руйи сохтору маъно ба иборах,ои тобеъ мув;обиланд, ба гурух,и махсуси иборах,о (синтагмах,о) чудо намоянд. Чунонки профессор

Н.Н.Прокопович дуруст кайд мекунад, ин адида дар таълимоти Н.Трубетской, В.П.Сухотин ва дигарон басо равшан ба чашм мерасад [285; 231].

Забоншиноси бузурги рус, академик В.В.Виноградов солхои тулонй машгули тахкдаи х,амач;онибаи проблемаи ибора буд. Вай афкори грамматикии олимони забоншиноси гузашта ва муосирро омухта ва тахлил карда, адидаи синтаксисии хос ва оригиналии хешро роч;еъ ба проблемаи ибора дар заминаи маводи забони русй ба вучуд овард. Вай дар бунёди назарияи синтаксисии хеш тафовути ч;иддии сифатии пайвастах,ои чидаи вожахоро, яъне ба ном «иборахои чидаро» аз пайвастахои тобеъи калимахо ба таври мунтазам ва мушаххас исбот менамояд. Вай дар асархои худ [40;32;42 ва гайра] хусусиятхои пайвастахои чидаи вожахоро, ки дар радаи вохидхои дигари синтаксисй мадоми махсус доранд, ба таври боварибахш мударрар намудааст. Пайвастахои чидаи калимахо бештар бо сохтори чумла вобастаанд, зеро мафхуми чида, ки дар бунёди ин пайвастахо дарор доранд, ба гуфтаи академик В.В.Виноградов , «бо сохтори чумла зич алодоманд аст». Дар баробари ин бояд к;айд кард, ки академик В.В.Виноградов вазифаи номинативй пайдо кардани баъзе пайвастахои чидаро боисрор таъкид мекунад, масалан: падару модар, шаъну шараф, хешу табор ва монанди инхо.

Бо вучуди он ки дар адабиёти забоншиноси ба масъалаи пайвастахои чидаи вожахо бо номхои гуногун таваччухи афзуне зохдр намудаанд, ин вохдди мухими синтаксисй х,ануз ба тавдщи амиду х,амач;ониба эхтиёч;и зарур дорад. Тафовути чиддии пайвастахои чидаи вожах,о аз пайвастахои тобеъи калимахо дар хусусияти сохтору маънои байни чузъхои онхо зохир мегардад. Пеш аз Хама номи ба худ хоси онхо пеши назар меояд. Пайвастахои чидаи вожахо радаи кушодаву носарбастаи калимахост. Баръакси ин пайвастахои тобеъи вожахо радаи пушидаву сарбастаи калимахо ба шумор мераванд. Таркиби харду пайваста низ дар забони адабии муосири точик метавонад аз ду ва се калима зиёд бошад. Аз нигохи назариявй адади вожахои пайвастаи чида дариб номахдуд аст. Сарбаставу пушидагии пайвастахои тобеъи калимахо, аз эхтимол дур нест, ки ба маънову семантикаи худи онхо вобаста аст. Х,атто чунин пайвастахои тобеъи вожахо, ба мисли «дарахти рости зебои назди бинои

мактаб» баройи он сарбаставу пушида аст, ки як навъ мафхуми ягонаи умумиро ифода мекунад. Чунин ху су снят дар пайвастадои чидаи калимах,о мушохида намешавад, масалан: Аз дур радаи дарахтони сабз, натори бинох,ои серошёна, харакати мошиндои гуногунтамга ва гайра ба назар менамуд. Дар пайвастадои чида, чунонки дар боло ишора шуд, шумораи вожадо метавонад афзояд. Аз ин нигод, пайвастахои чидаи вожадо ба андозаи басо кам ба вазифаи номинативй омада ва ба андозаи хело махдуд имконияти ба калима наздик шудан доранд, чунончи, падару модар (волидон), сару тан (либос), обу х,аво (икдим), омаду рафт (робита) ва мисли инх,о.

Тафовути дигари пайвастахои чидаи вожах,о аз пайвастахои тобеъи калимах,о аз он иборат аст, ки онх,о натичаи тафсили як вожаи мустакилмаъно нестанд. Ондо чузви асосй надоранд, ки ба ягон хиссаи нущ мансуб бошад ва гурухд лугавию грамматикии пайвасти калимах,оро муайян бикунад, яъне дар онх,о робитаи муайяншавандаву муайянкунанда дида намешавад. Хусусияти пайвастах,ои чида аз он иборат аст, ки сохтори ба худ хос доранд. Хусусияти сохторашон бо донуни ташаккули пайвастах,ои чидаи вожахо вобастааст.

Пайвастах,ои тобеъи калимах,о сохти мураккаб дошта бошанд хдм, хамеша дучузваанд. Зеро аз руйи коидаи сохторашон дар бунёди онх,о ь^олаби дучузва карор дорад, чунончи: талабаи пеш^адами мактаби мо; асари шавцовари нависандаи точик; дарахти сабзи лаби хдвз ва монанди индо. Вале пайвастахои чидаи калимахо на хдмеша дучузваанд. Инро хангоми мукоисаи иборах,ои мураккаб ба осонй метавон мушохдда кард.

Пайваста бо гуфтах,ои боло масъалаи дигаре ба миён меояд. Ин масъала тафовути байни пайвастахри чидаи калимадоест, ки бевосита дар таркиби чумла сурат мегиранд, масалан, мубтадову хабари чумла ва дигар узвх,ои чидаи чумла ва пайвастадои чидаи вожахре, ки дар таркиби иборах,ои мураккаб истифода мешаванд. Ба таври амик; ва х,амачониба омухтани пайвастах,ои мухталифи калимах,о дар тахдики назарияи сохтору семантикаи синтаксис кумаки бузурге хохад кард.

Чунонки дар боло ишора шуд, пайвастадои вожах,о, яъне иборахо бо чумла, ки вохиди асосии коммуникативист, робитаи мустакими устувор дошта, дар

таркиби он амалй мегарданд. Дар забон амали мутакобилаи ин ду вохиди мухталифи синтаксис бисёр равшан ба назар мерасад. Мах,з аз хдмин нигох, инкишофи баъзе хусусиятхои пайвастахои чида, ки онхоро нисбат ба калима ба ибора наздик мекунанд, бояд шарху эзох, ёбад. Дар чунин маврид хам пайвастахои чидаи калимахо хусусиятхои худро аз даст намедиханд.

Дар забони тоники, чунонки дар боло кайд шуд, пайвастахои чидае мавчуданд, ки чузъхои онхоро ба калимаи дигаре нисбат додан душвор аст. Вале онхо то андозае хусусияти номинативй пайдо карда, дар чумла ба сифати мафхуми ягона метавонанд вазифаи номинативиро ба ухда гиранд, чунончи: шабу руз (шабонаруз, сутка), падару модар (волидон), пасту баланд (нохамвор), чусту чолок (богайрат, чакон), сару тан (либос), обу хаво (икдим), шаъну шараф (бузургй), сирру асрор (роз), талху туруш (но