автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Соматические названия в языке "Кодекс куманикус" и их лексико-семантические группы

Полный текст автореферата диссертации по теме "Соматические названия в языке "Кодекс куманикус" и их лексико-семантические группы"

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 АБАЙ АТЫНДАГЫ АЛМАТН МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Колказба кукында

ЭД1ЛБЕК САУДА¥ЛЫ ТАШАУОВ

"Кодекс куманшсус" тШндег! соматнкалкк гулар жене слгрльщ лексика-семантпкальщ топтары -^ёгдЭт-63г--^;азак; талШр, тарихы

Филология гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежес1н алу уш!н дайьшдалгак диссертапилкьщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Жумкс Мемлекетт1к федрасында орындалды.

Кыздар педагогПк инстптутынын, Казак тШ

Гылыми жетекшЮ! - филология гылкмдарыны:-; лекторы, просе Э. Н^РЫШАНОВ

Ресмп оппоненттер - филология гыльвдарынын докторы Э.ИБАТСЕ Филология гылымдарынын кандидаты, доцен: Х.КЭРШОВ.

Жетекш1 уйым - Казахстан Республнкасы Улттык Гыльм Ака.

миясы А.Еайтурсынулы атындагы'Т1л БШм Институты.

Диссертация 1995 жылы " Са?ат

Абай атындагы Алматы мемлекетт1к университет! (¿80100, Алматы ласы. Ленин дацгылы 13) жанындагы 10.02.03. казак т:л1н1ц тарихы мандыгы бойкнша филология гылымдарыныц докторы дэреаес1н алу ' диссертация коргайтын Д. 14.05.04. мамандандырылган кецест1ц мак: с1нде коргалады.

Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекетт::-: университ* Н1ц гылыми к1тапханасында танысуга болады. •

Автореферат 1995 жылы "/3 " '^/и^ таратылды. Мамандандырылган кецестщ гылыми хатшысы, филология гылымдарынын, докторы.

доцент IЛ. ЖАНАЛИНА

- 3 -

ДИССЕРТАЦИЯНКН ШПЫ СИПАТШ АСЫ.

^ЧВДкпты_5ертте^д1Н_эер^л1Г1. XIII гаскрдын аяш мен ХГУ гасырдын басында казылган еск1 ккпшак; тхлхнш белдт де, белгхл1 яадытерлггх "Кодекс куманикус" - дуние жуз1Л1к туркологияда XIX гасырдвд екхнш жартысынан бастап кезге хл1Г1п, ^олга алынып, сез болып келе катканыуен, элх де болса езппн тУбегеГл1 де тул-галы турде зерттелух кагынан еРта каларльш/дэрежеге зкете коРган кок. ^оргологиялкк, синтаксистхк, ыхнара таркхи-дербес этимо-логиялык оалысчырулар тургысыкан аэды-кептх сез бслып этргенмен о баста лэксикогратшялщ енбек рет1няе тузтлген ескерткхптхи сэздхк коры иен сездхк цурамы, ягш тслык лексика л кц баРлыгы, еэ алдыка эзрттеу жумыстарыган обьектхсх болып талдаккп керген жоц. Б1здтн яумысымыз осы а^тыдган сонгы салага байланысты. "Кодексти" сез байлыгы кеке-геке реестр есебхнде тхркел1п бхр— неше тхлдерге /латын, неы1с, француз аэне каэ&к тхлдер1не/ ауда-рылып бэрхлгенхкэн, сл лексика - сеыантикалщ кэнз секасиология-лык аспектхде царалгак еже.

Ескг кыпшак т1л1шн лекенкалык коры мен ошн семасиелогия-лын; куи:-акш1л1к1ер1н зэрттеу ез алдыка белгхлх б1р кг.-ыастардьщ обьектхсх бола алады. Соньшен б1рге турк1таку гыльшында слар-дья ез1нл1к ерны ь:ен нанызын ззрттеп б1лу, кэне турк: тхллерх 1'эн кане туркх т!лдер1шк таркхк оаТ'ланысын калыптастырудагы 1-'в-кызды ролIн аныктау, каз1ргх туркх /асгресе огыз, кыппак/ тхл-дерхн1к басынан еткен прсцестерхн с-эл^хлеу, кала Сард! казгргч казак т1л1Н1К к&лыптасу таенхыка ораГ онын кепаегек ).:еселелер1н шещуд! каоастыра ту су какет-а:-;.

Казхрг1 казак т1Л1.!ш; сегдхк коры ертеде к&лыптаскан. Оньи курамы, жасалу квздерх, тарихи даму колдары, жетхлу едхстер!

сиякты толып катран проблемалын; неРттердхн басты охр танымал нолы ескг кш^ай; жазба ескерткштерхнхн катериалдарын талгао, тандагт, сурыптап тани б1лу 1с1нде жатыр.

сбьект - "Нодекстхн" кеке го-тикалык; шрифтерглен назылган текс1ндег! сездердхн семантикалык; •топтары, сокык 1и1нде - соыатикалык атаулар тхзЪл. ^алпы текста ен-бо{*ынан езхмхзше терппп альшган адам агзалары атаулары мен оларга ба^ланысты сездердхн ттркес1 осы колнаэбадагы ттз1ы-нгн калаы ыелпэрхн ыолайта ту сед!.

Ескх кыпсак тхлхнтн ез заманындагы Шыгыс пен Батые еллер1н байланыстырып турган хал ык; ар алы?; тхл есебхндэг! ко гамдык -еле у -ыеттхк рол!, осы тхлдхн жан-нацты дамып, байып, толысыгт, кет1-лухш лагдай насаган ертурлх диалект1лердхн барыша кауыаласып, араласа цолдакылуына вкелхп сокцан. Ен бастылары огыз «ане к,ып-шан; топтарына нататын тидердгн элементтер1 болган. Сондщтан орта гасыр ескертк1штер1 г.:ен бас^а туркх т1лдерхшн материалда-рымен садыстыра отырып,тексеру, кеке т?рк1 тхлдер1 мен яана тур-К1 Т1лдэр1н1н тихстг материалдарын О'арынша сарка пайдалану да осы жумыстын негчзгп обьект1сх болып саналады.

дер1нхн /оньи хш1Нде к,ьлшаь; Т1лдер1н1н, ес1ресе цаза^ тмхшн/ тарихи лексикологиясы гасырлар бойыка канда?* жолдармен даыыга-нын, к;алай калыптасып, калай жет1Л1п келе жатцанын ашып беру-басты мак;саттардьш бхрх. Бул 1ске улес кчосу уцян диссертация авторыкыц алдына лынадай мхндеттер кс:"ылды :

- ба^ыргы сездер мен казхргх сездердхч лексикальщ; топта-рын жэне олардыц зерттелхп отырган тан;ырыпн;а ба^ланысты семан-тикалык; ертстн, тарихи баРланысык, магыкалыц ыущаншШктер!

- 5 -

иен к;олданылу едтстерзн айцындау ;

- олардын тарихя - морйолсгиялык куРамы мек этимологиялыь; негтзтн, синтаксисттк баРланыска тусу кабхлеттн, осыгак opa?1 семасиологиялын; кабаттары мен HiKTepÍH jkítí карастыру ;

- кыггиац ттлдерг тзрихи лекснкасыньщ еск! jxyf'eci мен жана SYPeciHÍH арасындагы зонетикаль:к;, гракматикалык» сэмантикальш; жанэ стшцпк а^ырмашылыцтарды аГ'Кра танып, олардьл га^-жапсарын, еэтндхк ерекшел!ктер1н TYcinaipin беру ;

- ер алуан лексемалардан кене /ескi/ цалпы мен нана цалпы арасындагы сабактастьп-;тардьш сан-килы баГ'ланыстьц i элерон тап Saca отырып, байыргы тУб1рлерд1н ееу-езгеру эволюциясын ainy гшн тхлдхк кацтылы мысалдарды талдап карсету ;

- Kjasipri турк1тану гылымыцаа ал1 де болса басы адылмай, гурак;ты срны табылмаР журген зкалпытурк:л1к ттлдерге, делiрек 1Глтчанда огыз, кьотшец тпздерхне ортак; саналып япгрген соматика-

атауларды eaiiyiiK тур-сипаты мен берета» кагынасыта opa'"' :енд1 кэрхне цойьт, белг1л1 6ip т!лдерд1н аясыка каткызып, тзг1 :ен tyOíh белг1леу ;

- epi фокетикалык, ер i грамматикалы^, api секактикалык ка-ынан esrepin, деЗоркаланья калысттаскан лексекалардкк íjjkí да-у зандылыктары» таку ар^ылы олардын таркхи тагдвджг оелмлегс урактандыру ícíh г:ет1лд1ру ушн ат салысу.

Ьеоттеу_вл1Стер1, ср г/рл1 лингвистикальщ тесхлдердг, ед1с-ерд1, ь;ззхрг1 71л б1Л1М1нщ теорнялы:-; хеттстактерхк паРдалана тьшып, зерттеу обьектгст болыгт отырган сездерд^н мсроологиялыц у-лгасы мен семанаикалыц epicin танк 51лу кэке оларды сурынгь!, ckí налпына келт^ру. Осы кунг: колдакылип курген тарихи-салыс-¿рмалы едхст! поддана отырып баРиргы туб^рлер мен косымшаларды,

кене туркх ттлдертндерт, сондаР-ац казхртч турк1 т1лдерх мен диалект^лерхндегх говорлар г.;ен маргишльды сездердх нинагг, оларды ти хетт так;ырып^а байланысты кзнхнен пайралану. ср тур-лх г1ллерден алыньщ зерттел1п отырган сездэрдхк ееыаларын 6е-ара салыстырып, ортак; сеыалар мен жалпы семалардын жэне ссл сиякты езхндхк ерекиел1?1 бар секаларды семантикалын; нагыкан вариантталган сездеркен еаара топтасткру.

¿¡исссртацияльщ енсек"т1н твориялык жене практикальв; манызы.

Турк1 т1ллерх лексикасыныч баю, езгеру жолдарын, даму зандылык;-тарын адшп-ай^ындау багытшнда ей, алдымен ел1 турк1 тхлдерхмен, ягш жазба ескерткг^тер тхлхнтн колтука ыатериалдарыдан йене к;аз1рг1 тхрх туркх т1лдерхн1н тихстх факттлерхыен салыстырма-лы тарихи ад1с бойынш зерттелух - XIX гасырдын екхнш жарты-сынан бастап цолданылып келе жата;ан едет бойьшща ерб1р гылыми-зерттеу щтсыиыщ кеггзгт баспылщца. алатьш тесряялы^ тужьгрым-дары еске алынды. Сез болып отырган диссэртациялык зерттеуде, ен алдымен еск1 кыпшак ескерткхштерхшн тхлхн ззрттеудх отан-дыч туркх тану гылымынын кернект1 еилдерх /Г.А?даров, С.Амак-жолов, Б.об1лв;асшов, В.В.Еертольд, И.А.Баскакоз, И.А.Батманов, И.Березин, А.М.Бернштам, А.К.Боровков, Н.З.Гадаиева, Н.К. Дмитриев, В.Г.Егоров, К.Губанов, Э.Ибатов, 1.Кенесбаев, А.Н. Кононов, А.Дажыбеков, Г.Калиев, А.Далыбаева, Э.Курышжанов» Л.С.Левитская, С.Е.Калов, П.МЛ^лиоранскиС., К.Мусаев, Э.Нааиа, Э.Нурмагамбетов, С.Оыарбеков, Н.Оралбаева, Л.К.Покровская, Е.К.Поливанов, А.Пономарев, В.В.Радлов, О.РасовскиР, А.Сама!*-лович, Ш.Сарыбаев, Н.Сауранбаев, Э.В.Севортян, Б.Серебренников, Э.Р.Тешшев, Ы.Тошное, Ы.А.Хабичев, А.Ы.Щербак, А.А.Юл-дапев, Б.Ы.Юнусалиев дане т.б./, шетелд^ турытанушлар

/Н.Зсхы, В.Банг, О.Бляу, К.Броккельман, И.Ваыбери, А.Габэн, Г.Гесрфби, К.Гренбек, Е.Деш, Г.Дер4ер, В.Дримба, А.Закончиов-ский, С.Зэлеыан, С. ЗагатаР, Г.Ковольски!*, В.Котвич, Г.Кун, ЛЛкгети, Ю.Немет, О.Дрицак, Г.И.Рамстед, В.И.Рассадин, М.Ря-сянен жене т.б./ жалпы туркологиода сыкдарлы да саликалы, су-бел1 енбектер жаэган кернект! мамандардыц бгздхн такырыбымыз-га орайы келетхн, ихш тусетхн ад1с-тес1лдер1н кумыс казу ба-рысында игх акеге рет1нде улгх етхп алдык, ерх кемекш гылыми едебиеттер есебхнде паРдаландьш;. Осы кунг1 туркхтану гылымын-да дуниеге келген бхркатар яаналкктарды тугел паАдалануга ты-рыстыд. Бурынгы корытындылар мен тужырьмдарды, паНымдаулар мен багдарламалардщ едеутр бвлхгхн, олардьш гтотенцналдык; мумк1н-щхлхктерхн есепке алуда мхнлет болды.

Диссертацияльщ зкумыстын практикалык манызы иынада реп о^-лаймыз: туркх Т1лдер1н1н, сснын хшхнде огыз, кьшшц т1лдерхн1н тарихьш тахстх дэрежеде ок,улык есебхнде казып шыгу хсхнде "Колене куманикусты^" орта гасыр еекертк1птерхн1х} келеьл жагынан курдеЛ1, манызы жагынан эте багалы болып есептелетхнхн, ескерт-к1п материалдарын есепке алып, кетеру к;анет сияете. Кврнект* галын В.В.Бартольд былаР деген: "Кодекс куманакус" имеет первостепенные значение не только для турецкой филологии, но к для истории культуры, как памятник практического востоковедения средневековых европейских торговцев и шссинеров".

Каз1рг1 долга алынып отырган туркх т1лдерхк1н тарихи -сглыстырмалы сездхгхне "Кодексттн" лексикальщ байлыгы улкен улес косады. Бурынгы кеэдер! турк1 тхллерпйн материалдары боГкнша тУ31лген сэздтктерде /мысалы, Пекарский, Севортяк, ДТС, т.б./ "Кодекс куманике" материалдары назардан тыс калып

келдх.

Каз1ргх казан; т1лх кыпшак тобындагы тхлдерд1н бхрх есебхн-де ез1нхн тарихи бастауын орта гасырда тасаган кыпсак тШнен алган /Н.Сауранбаев 6уг1нг1 казан; тхлх - кешегх кып^ак Т1Л1 дэп есепт9Г9н.-Э.Т\/. Цаз1рг1 кезде казак Т1Л1Н1Н тариха ез1н1н ти1с-Т1 дереяеехнде зерттелмей де, ерх жогары ску орындарьгнда яенд1 скытылмай да "Казак тхлхшн тарихы" зкэне "Кдза:-; тхл1нхн

тарихи грамматикам" - бунын екеух де бхздхн жогары ску орында-рында м!ндеттх турдэ окылуга ти1с. Бул екеух б1р-б1рп:ен тыгаз байланысты болса да, еркайсысы жеке-жеке пэндер болып табылады. 9эине, б1р1ных такырыптын аукымы кеч де, ек1кш такырыптын взхн-дхк раыкасы тар.

Еск1Ш бхлмей - качаны тану киын-ак• Б1зд1н республикамыз-да стрк1тану гылымын дашту уш1н аргы-бергх замандарда казылып цалган ата мураларымызды игеру, зерттеу, оларды казак халкынын тарихи иг1л1г1не аайдалану керек. Бул - келешекте хстелетхн жу-мыстардыц б тр1.

Гылыш^^аящтары^ 5ерттел1п отырган такырыпка байланыс-ты талданатын нактылы шсалдар ез алдына бхр1ншх рет реттелхнхп, ленсика-сеыасиологиялык едеттег1 белгШ эд1стер боГ-ыыа »еке сурыгтталды. Баска тхлдерден жэне яазба ескерткштерден келт1-рхлген мысалдар бойынша диссертацияда карал ьл отырган "Кодекс-тхн" тглхнде кездесет1н свздер тарихи-салыстыру адхс1 ген ды-быстьгк жагынан да.,, морфологиялык жагынан да жаке лексика-сема-сиологиялык тургыдан да барынша кехйнен зерттелд1. Е^рынгы ба-сылымдарда реестрлхк сездердш Т1зхы1 цатарында гака керхнхп келген лексеыалар бхр1нш1 рет арнайы гылыми-зерттеу ауыысыкын обьектхс! болш отыр. Талданган материалдар квне туркх /У-УШг/

хазба ескерткзхтерхнде кездесетхк соматикалык атаулардщ ескх туркх тхлдерх аркылк ссы кунг: кслданылып г.ургзк тхлдер мен таркх:: ткгиз ба^лакксы бар екекдхгхн айкын керсеттх.Бул ер::не казхрг1 казак; тхлхкдег: адам агзасы атауларынын тар-;:хи калып-тасу келхсх мен ерэкс:ел1ктер1н тануга тгеелей уол касада деген еез.Оскдак баркп,дэл оск зерттеу .гумысы каахргх казак тхлпш; тарих;: лексиколсгиясь: мен лекспкогра^иясына езхндхк улес ксса ела ка деген умхетемхз .Еалпь: алгакда,"Кодекс" гхлгкхч лекелка-лык коркн арнаРы зерттеу обёектхсх етхп алудк ссь: кунгх отан-дьа; туркологкянкч белгхл! бхр гетхетхгхне гаткь:з,уга бслади.

¿'^ЕСёг^Е^—^^Ус^^ЗгТ^-ЬЁГ^^Г^—^Г^^ЕУУЗЗгЕ .^-ссертацяяда актропелогкянын, белгхлх бхр бслып есептелетхн ссматоло-

гяянкн сбъектхсх б слыл табылатын атауларды/ораГ.ына карал антрс-пегенез бен "элеуметтгг:" немесе "кэдек::" эткограчкянщ кеЯбхр сездерЬ.:ен катар/-зерттеу кзселесх ускнилыл отыр:

-"Кодекс" кслх-:азбасъд;дагь: ссмат:;калык атаулард'^н, телик есебхн алу,слардщ :-;олдан;.:лу алекк аихл^тау;

-т::хст: термкндер мен сларга баГ:лглшстн согдсрдхк лзх-с::кал1;к к^/гожн а"::-;ь:ндап, оларгк озара мап:наль:к тепткрга б>злхг. карау;

-ала;.' а~са.~:.рд:ка б:.планкс~ь: атауларлкь; семант^калхд-; ерх-егк белг^ле::,слард1;н баска ссздер мен де баГ;да.Н1:сг.п келетгк гелдарык корсету;

-кене турк! геке ескх туркх Т1лдер!нхн г.азба ескерт-кхптерг1.'йк,ссл с;гякт1: казхрг^ тур:-:: схлдерхнег! дз алыкгак т;:хе-тг матеркалд^рда: тар::х::-с;.д;:ет1:рм£^ли едхе бо^кнеа карастирип,

с-есттелхп отырган кэмбхр сэздердЬ? мср^одоггядкк насалу ед:с: г.:зк зт::молсг;;яжк тепгн текеер.у.

окхнилт:'.рлулары цасю: •;г:,:лзкоттхк н^здар пэдагэгтхк жстгтутынкч казак с:л: ка'эдра-е;;ндагы сз:.:;:карди талкылашт: »балндама ре-

тгнде копсглгх назарина .•еин-.глд!:. Д.'юсэрта^лякык н:-г:сг: ,\:аз-:.;"и:л згзкэ >.:аь;алалдр зеебгндз ргспубликол^с саспасг-г бе??эр:ндз

-гукксъ: "Кхрхолодок" ггнз *<™ тараудак т\градьч1;\-мыетьгг! еснында "Дорытыцды" езкэ па^далаккл-гак эдзбиеттэрдхц тхзип келтхрхлген."Кхргслэ" белхмдо !,1АК-тын т:'хст: талабь: бс^ыниа тацыркл?;»- зэрулхг:,ззрттз/ сбъектхех, онын максаты :.:ен шкдеттзрх »гыльз.«: ганалыктары, гэсрлялкк :з:-:е практйкальп-ч :.;аьг=!зы,зерттеу эдхстер1 т.б.саз болады.

кхрхспе белхыхкдэ такырыпты зерттеудщ зарулхгх,зерттау объзктхсх,д;:ссертац::ялык Г'.'мыстыц мацсати мен щндеттерх,зерттоу эдхстерх,тзориялык; нэнэ практ:;калкк маныоь;,гылш;и яаналыгы туралы саг бслады.

Озрттзу К'/мысынын бхрхних тарауы нзгхзгх объект болып стырган ескерткхэтп} зэрттелу тарихына арналды.Снда "Кодекс ку-наникустын" табылуы мен гылыми элемге танылуы,ескертк1а мазм'/ны, ер турлх бась:лкмдары,эерттелу тарихы,бул гилым:: уграньщ ескх ккп-цак з?азба ескертк1штер1Н1Ц хшхнен алатын оркы,кенз ь;ь:ггаак тхлх негхзхкде касалган аталмьш енбектщ к;аз1рг1 казак тхл:шп< кальл-тасу тарихына байланысташгы секхлдх алуан нееелэлер сез болады.

Х1-7Л гасырларда. Шыгыс Еуропа елдер! мен Мысыр,аамга де?1НГ1 айыацтарда еркхн колданылган еларалык ескх кыпшак; т:-лх/сол кездегх Т1рх кыпинк тШ/ "Кодекс куманикус" колжазбасы каэклган уаккттарда осы айн акты 1ргелэс кснисганып.керих отырган халкцтар ушхн де жалпыга бхрдеЯ халыкаральк; тхл/лингвакуманеска/

дарежесхнде колданылады. Сол кездег1 еуропальщтар yuiíh латын т1Л1шн рол1 кандай болса, б1рсыпыра Азия халыктары /Орта Азия, Срталык Азия, Таяу Шыгыс, Византия т.б./ ушгн куман Дыпшак/ тгл!нхн ролг сондай болган. Ссндыктан да Шыгыс елдергне сапар-га шьедан еуропалыктар кьотшак tí.iíh б1луд1н маныздылыгын иаксы тусхнген. Осыган орай сеРлеу тпп материалдары негхзхнде тузхл-ген бул лексикографиялын енбек сол заманнын кундел1кт1 емхр ка-жеттхгхнен туш, кшшак Т1Л1Н урренуд1ц таза практикалык макса тын негде ген. БылаГтаа аРтканда XIII-XIY гасырларда казылган кыпшак toíhíh ауызек1 сейлеу ескерткхштер1нхн басы болкп сана-латын "Кодекс куманикустыц" шыгыс елхне кол тарткан ep6ip аза-матка, »иЬангерлер мен керуендоерге, саудагерлер мен елпплер-ге, шссионерлер мен кезбелерге, Шыгыс елдер1 мен зкерлер1н ара-лайтын колауЕыларга арналганы белгхлх.

"Кодекс кумашкус" tmíhíh зерттелу тарихын уш кезенге бе-Л1п карауга болады. Bípíhuií /XYI-XYII гг./ - осы к°лжазбаныч в31н1н пайда болуы яене бул енбект1 барынпа кадагалап кзэап, КаГ'та-к;айта тексер1п, кеп адамньш ок;ыгт шыккандыгы. Оны 6Í3 кол-жазба бетхндегх кегттеген сездердш езпертхлух мэн тузэтхлухне, Kef'6ip свздерд1 сызып тастап каГ'та казуыка кемесе олардыц орын-дарьш ауыстыруына, талай холдардьщ ара-арасыка, бос калган орын-дарга казьшган косьмга сездерге, маргинальдык ескертпелергэ т.б. толып жаткан, ертурл1 колтацбалар аркылы бер1лген кьетшак сезде-рi мен олардыц аудармаларыка /латын, италян, немхс т1лдертнз/ карап б1лемхз. Ekxheí /XYIII-XIX гг./ - колжазбанья еркездегх кар тыл а^ не У31нд1лер1 бсрьцеа кэш толык басылуы. Yhúhisí /Х1Х-ХХ гг./ - ескертктп тхлхн1н арнаРы, кен турде ондагы ма-териалдар негхзхнде гылыми мацеатта зертгелух.

Kyhi 6\rihre дейхн кыпш&ктардыц бул эйгШ колжазбасы ал-ты рет карьа; Kepin латьш, йранцуз, немгс тглдерхне аударылды^.

1972 жылы енбектхн парсыша бел1м1 йранда басылып шыкты^.

IS73 жылы руминиялык профессор В.Дринба "Куман тШшн синтаксис!" деген к1тагх шыгарьхп, "Кодекс" колжазбасынын екхн-mi белнян транскрипциялап француз тхлгне аударды"^.

1978 жылы Э.Цурышжановтьи я®текш1Л1Г1мен "Куыанша -казан;-ша жи1Л1к сезд1к" жарьш; керд!'4.

1) Klaproth S.

Kuun '3. Grcnbech К.

Sronbech К. Radloff w. Liesti L.

ocacuiäire Laiin,

"¿rein

ihsque с9 rranessco Petrarc'na. г I.3.P.122-254.

СГ^ЗП G& IS С\Z:i I с -O-P-

заех

Г-Ч1 CUS DlP-i.1

•-лт er

Lenuun L-'iv;

Msrci Vensiisrisi. Eudapescini, läSO. 5E9 o. Codex Oumsr.icus: Cod.Maro.Lat.OXLIX in Faksimile herausgegeben mit Einleitung von ... Kopenhagen, 1336a. 175 5. Romanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen. 1342. 315 3. Das türkische Spraohrnateriai des Codex Cursr.i-ous. 3?b., 13S7. 133 S.

Frolegtsens to the Codex Cunsnicus''/Codex Cu-manicus/ Rd. fcy Ssza Kuun. Euiapestini, 1S51, P.1-54.

2) Sodroiig'eti A. Ihe Persien VGoabuIary ci the Codex Cumanious.

Budapest, 1571. 225 p.

3) Driroba V. Syntaxe Conane. Buceresti, Leiden, 1S73. 325 p.

4/. Дурышжанов Э., Яубанов А., Белботаев А. Куыанша-казакша жих-лтк сеэдхк. Алматы, 1978, 29-6.

- 13 -

Керкект! галки С.Е.Малов "Кодекст1к" Ka3ipri казак тхлх-hih кальятасу тарихьша тгкелеР катысы бар екендхгхк ескерте отырып, езхмн dip макаласыкда былаГ' деп казган едх: "Кодекс куманикус" является ценкеРшим памятником для истории казахского языка... и язык, описанный здесь, через док, Волгу и Урал соприкасался и был весьма близок языку степняков, кочевавших где-то восточнее половцев частично в современном Казахстане, частично несколько севернее, т.е. этот язык степняков юго России был в некоторый отношениях похож на язык, котсрыГ' мы имеем теперь у казахов0. Галымнын мундаГ- корытындыга кэлухне нагхз болган ескерткштхи тхлд1к сЬактхлерх мен соган ие кыпшак тай-паларынын тарихи геогра-Ьиялык кагдаРы болса керек.

"Кодекс" туралы нане онын тхлд1к материалдары наРында ipi-лх-уакты макалалар назып, эерттеу жумыстаркн нург1зген, свз болып отырган калыгерлхкт1н тарихы, х-вке сездер мен олардьш морлологиялык тулгалары, linri ке!*бхр грамматикалык категория-лар мен ескерткхш тхлхнхн сннтаксист1к ерекшел1ктер1н де т1л-ге тиек еткен, орныкты оРлар аРтып, езектх ninip козгагак ав-торлардын аттары да осы тареуда аталып етхлдх.

Екхшх тарауда "Кодекс" тiлiкдeгi дене MYiiecx атауларынын симактикалы:-; сипать:, Зонетикадык пхшнх, хпхнара мср^ологиялык курамы мек этимологикльщ тэг: кагынан карастырылып талданды.

"Кодекс" колжазбасышза сездердхн лексикалык машнасына /семантикасына/ караР езара кырык топка бел!шп берхлген латыша -парсына-кумагаза ys тглд1 сезд1к бар. Осындаг' сездердте dip тобын кептеген typhi ттлдерппн тарихи лексикаскг.ан khi

о. ¡¿алов С.Е. К истории казахского языка//Известия АН СССР,отд. литература и языка, 1941,:.' 8, с.98.

ушарасатын дене мушесхне катысты сездер курайды. Онда сомати-калык атаулар взара топтастырылган - адаынын тан; тебесхнен бастап, ащткн ушына дей1н санап керсет1лген /94 - 96 б./. '~ал-пы туркологияда, оньи 1ппкде казак тхл б1лиинде сонгы кездер-де лексиканын бул саласьша азды-капть кенхл бэлгнгешмен, зерт-теулердхн кепийлх гхнде бул ыаселе тхлдхн тарихи сипаты тургы-сьшан емес, тхлд1н казхргх яай куйхш байланысты, сипаттамалы тургада ангхме болып нур. Осы такырыпка байланысты жазылган б1ршама гылыми зерттеу макалаларыкын гщхнен З.Г.Исхаков пен В.Д.Колесшкованьи зерттеулерхн, дене ыулвс1 атауларынш се-

о

ыантикасын талдауга арналган Д.Х.Базарованын , казак тхл б1лх-

9

мхнде осы такырыпка катысты Д.гидебаевтш кандидаттык диссер-тацияларын атап етуге болады. Соныыен бтрге Т-Базаркулова^Йен К.Аяпбергенованы)^ диссертацияларында да дене мушесхне катысты

6. йсхаков Ф.Г. Опыт сравнительного словаря современных тюркских языков //Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. 1У.лексика. Ы.,1962, с.5-68.

7. Колесникова 8.Д. К характеристике названий частей тела в тунгусо-маньчжурских языках; Названия частей тела человека в алтайских языках // Очерки сравнительной лексикологии алтайских языков. Л.,1972, с.257-336; 71-104.

8. Базарова Х.Д. Семантика наименований частей теяа в тюркских языках.Автореф.дис«на со#ск.уч.ст.канд.фил.наук.М.,1966.

9. !~идебаев К. Анотомическое названия в казахском языке .Автореф дис.ка соиск.уч.ст.канд.фил.тук. Ашаты,1977.

10. Базаркулова Т. Формирование и развитие киргизской биологической терминологии. Автореф.дис.ка соиск.уч.ст.канд.фил. наук. Фрунзе, 1978.

11. Аяпбергенова К. Истоки формирование и развития медицинской терминологии в казахском языке.Автореф.дис.на соиск.уч.ст. канд.фил.наук. Алма-Ата, 1983.

- 15 "

кейбхр сездерге орын берглген.

Бтрк;атар ттлдтк маселелерд1 шешуде же не .~е ген анотомияльщ ' атаулардын манызды екзнд1мн осы 1спеттес ернайы зерттеулер кар-cs-tïn отыр. Осыган сэРкес "Кодекс ку}.!аникус" секхлдх турхх т1л-дер!нхн жазба ескерткхцтерхнсегт мундай С8злерд1 шнактагс тал-дау жасауда, олардын вз1яд1к :.:ен1 ;.:ен магынасын апуда, туыстас тхлдзрд1н байыргы калпы мен казхргх жай гайiniн арасында кан-валыкты езгер1с болгандыгымен каншальщты тарихи байланыс сак тал -гандыгын бьчуре анотоыиялык атауларды зерттеудэн тыс калдыруга болыайды. Сез байлыгынкн ен 6ip кунарлы тобы болып саналатык, сезд1к дордыя койнауыкан тарайтын соматикалы^ атаулардыч кыры мен сырын, тегх мен typîh, касалу жолдары ыен калыптасу тарихын барлау барысында мьшадай 6ip кыскаша пхк1рд1 айта кету орынлы гой дзп ойлаймыз.

"ясалуы мен колданылу ерехпелхктерхнз ора?*, свматикалык атаулардкц ылгида термин ретхнде нумсалатындыгын 6Ï3 карастыркп стырган зерттеу яумысы айкын керсет1п отыр. 8з1шн лексика-мор-'сологиялык курамы мен магынасы нагынан ал ганда, тэрминдер -егур-лым ыкпамда дэл, нактылы жене тужырымды айтылатын айгакты сэз-дер болгандьщтан кватерн сома тикал ьщ атаулар "Кодекс" ттлхкдэ осы зацдылыкка багыкады.

Бул тарауда "Кодекс" лексикасыньщ белгхл1 6ip магыналкк то-бьш цурайтын деда му га ci не цатысты сэздерд1 мыкадай терт теп к, а бвл1п карастырдьщ: I.. Дпаынын бас мушес1не баРланысты агза атау-лары: бащ/бас/, саи/шац/, casрад/бас суРек/, мен/ми/, ыанлай /мачдай/, бурун,бурын/мурын/, мыйык/мурт,тйык/, ер1нгтотак,то-дак/ерхн/, агыз?авуз/ауыз/, иаак^йанак/жак,как; cYPeri/, енсе /енсе, желке/, бойын^бойух^/мойьш/, кулак/кулак/,богак/тамак/ т.б.

-16 -

2/. Дпамнын кеуде турцына байланысты агза атаулары : йота/кота/, бугана/бугана/, ^ча/жаурын, арка ушы/, теы^ерс /тес/, кэвс} кегус, кэкс/кектрек, кеуде/, курсак/курсак/,карык, карун/карын/,, 1цек/1№к/, рурек/журек/, колмак/кома/,арка/ар;-;а/, бвксмен/бексе/, бел/бел/, иама/емшек/, т.б.

2/. Дол-аякка байланысты агза атаулары: ел.^ксл/уол/, айа /алакан/, оуыи^ыс/, |^цук/кудырын/, бармакУбармак/, соунгау/ саусак/, тырнак/тыркак/, кары/кары, кол/, кол тук/коДтщ/, бо-

аГ<агг авак/аяк/, б^т/бут/, ттз/тгк/, чыгма^/табан устхндегт томхак/, табан/табан/ т.б.

4/. Адамнын тула-боРы.туркына байланысты агза атаулары: боА, етхз, етез/туда бой, дене/, тен/тан/, та£1/терт/, ет/ет/, тамар/таыыр/, схнтр/сйтр/, севек/су^ек/, к ан/кан/,тер/тер/ т.б.

"Кодекс" лексикасындагы дене мупесхне катысты сездердхн йоно-морзо-семантикалык табигатын толык; апу уепн бхз зерттеу кумисымкэлв нег1з1нек У1з прищипке - йонетакалщ, ыорзология-лык кэне семантикалык пркнциптерге СУРендгк. Сез теркхшн, ок-дагы ар турл1 ттлдхк процестердх надты жене дурыс акыктаудщ б1рден-бхр иарты болып саналатын бул принциптер зерттеу обьек-тхс1 бсльл отырган ескертглш лексккасын, ягни онын сездхк корь: к:ен сездтк курамыкыц кальятасу, даму зацдылыктарына негхзделдх. Сез табкгатьша тен катару ген ескхру, езгерхп есу, даму си як та эволюциялык; процестер «лдхн аталган -принциптерге> немзделгек зандылыктарын ескере отырып, диахронды кэне синхронды багытте. зерттелгенде гана дуркс веиш-хн таба алады. Фонетикалщ принцип ке сурене отырып, баска туркх зказба ескерткштерт мен каз1р-гх Т1лдер1ндегх фокетикалын зандылыктарды^ езхмгз карастырьи

отырган 3c::sp?:-:iiü Т1л1нд>гх сэздердхн, ар tv^xí пе.тптяларчнда-

гы / <°ээ с1д.с.;!,саз сртэ.сы,сэз со;~;м/ озгэрхс - жуйесп/ен сасак-

тасткг:!,ззге лелхri рдхц 5око-»орфлчггиялыц Еар;;антт-:лчгь:,

льхь'стч:.-; эзгэрхсг?рд1ь; ьа^тналык ауыткулагга с-зегл ос лун :к-зн-з

таг: саска. да эс-л секхлдх кэсел-злерре k^hí •<

"К:ззкстегх" S3¿L с v?i курамгнцйгч сэз о'асч

^•а.чйллак,тхлд^рдхн к,уралу процзссх

тхллх:: г-дкуч баоысцнда дчс-нстардч" "нд.'су Еандч~:г.:н.:к эегрх-

нен л л-тбыс-хна айналып нэткзн.Сэядхч абсолют баеындаги £~дч-

бысынын оркына елту tvdkí негхз tí-tíhíh, сонгч дэу-

хрлзрхнз кз.тнсты,ягю; осы тхлдхц кеке-жэке,депбзс тхлцепге

12

ажырр.у дэухрдершд-з пакда бэлган убылью. Зскертнюте сэз ортасындаг-ы лЛэдлай/ казан;,кнргыз,алтай тхлдерхндз д-га ауыс-н;ан.£алпы л /д/ дабы с альасуы туркх'тхлдерхнхц фокетикальгк жгле-. cih'e тзн к,убнлыс,

Хсхнара. морфологиялыв; принцип^ басшылъщнд а-ла открыл кеЯ-' бхп еездердхц тулгал^ч; езгерхстзрхне баГгланыстн заядьглщтарда карасткрдук-Осыган сэйкес "Кодекстзгх" бхршма сскхти"алык атау-лардча ty6ío тулгасын,нег1здхц г,урамын аньщтау ар^ыли олапдын се^антикалыц табират^н ¿.тута мпахндхк тудч.йалш бул принцип ттркх tíлдерхнх ц сзз касау стлхилскнда. кездзсетхн эр ал"ан гра-кзл1тика.ть!ч тулгалардыи íüiíhsh зерттеуге объзктх бсльа отырган сездерд1д табигатын тал б?.сып,дзл табуга,огь1Ц баска tyokí тхдде-pi ген туыстыи; ка-тыстырын.орнын aHHKTavra кэп ;::ердеь±н тигхзд1. Кэсэлэк/'Кодексте" кешпл1к сэздерд1ц Heric-insH бхр бунндь; байыр-гы тубхрлер боль-п келгенх1.:ен,снда - z.vj ек,-к;; -?;а/ке; -ык,; -t.-аь;;

12.Сравнительно-историческая грагаэтика тюркских языков.ч>0' нетака .V.., 1934,с.217.

-тук моделдер!н1ц еттстгкт1-ес1мд1 тубтрлерге жалгануы аркылы жасалган богак;, иана£, кулак, тчек, йурек, мыйш£, кабщка, апка, башак жене т.б. дене MYmeci атаулары кездеседт. Ескерткште сирек те болса синтаксистхк жолмен жасалган соматикалык термин-дер де ушырасады. Мысалы, аяктыц /делхрек айтканда табаннын/ белгтлт бтр белтгтн, нал;тылы бхр бвлшектх айкын атап кврсету уштн деген термин /орысша: носки, на носках/ колданылалы.

Казак тглшде дел осындай атау болмаса да "адгынын ушымен курдх" деген TipKec бар, шамасы, бул бтр кездерде жумсалып курген кып-шак тглхндегх свз саптау ед1сшщ осы кунгх айгагы болса керек.

Лексикологияда свздхн магынасын дел айыра б i луде, олардан ара катынасьш, эволюция лык езгерхсхн аныктауда арка суйеп, аяк тт-рер критерилердщ бтрх - семантикалык принцип. Эрбхр лексеманын шыгу тегхн,всу,езгеру жолдарын,магыналык багыт-багдарын,семантикалык статусын айцындауда, осы айтылгандардын дурыс шешхм табуы тхкелей свз магынасына катысты.Маселен.ескерткхштегт бщ; сезхнхн колданылу ер ici мен семантикалык силаты казтргх typkí тхлдерткхк вз штндв ер турл1.Алтай,ыргаз,тува,уйгьф, кумык Т1лдерхнде &vt сазi "аяк" магынасында жумсалса, казак, каракалпак, карашай-малкар, татар, TYpiK, туркхмен, езхрбайжан Т1лдер1нде "сан" /ляака,мясистый покров бедренной кости/ магынасын бередг. Орта-гасырлык кыпшак ескертк1итерпйн кэпЕллтгшде бул форма "Кодекс" тхлхмен мандес.Бут сезхнхн "аяк" угымын беретхн магынаеы алгааки болса керек.Себебi,казак тхлхндеН "бутьм-бут,колын-кол кьиу", "бутын керу" жене т.б. осы секхлдх тчркестердхн астарында "аягын керу", "аягьгн айыру" угыкы жатканы анык, epi бул тхркес-

- 19 -

тердхн тхл ;куйес1нде берхк орныгып калыптаскандыгы соншалык, олардын срнын баска сезбен ауыстыруга келмейдх. "Алакан1' магы-насында колданылатьш квнетУрк1Л1к айа сезг кипиак ттлдерхнхнн 1ш1кдэ кумык, карайым, ногай т!лдер1нде ссы калпында кездеседх. Каэ1рг1 казак ть-пнде алакан деп айтылганкмен, айа сез1 кейбхр «ркестерде, макал-мэ те лдзр*.е "алакан" магынасында сакталып калган. Т1Л1М13д5Г1 "алаканнын аясы", "аялау", "аядай яер" сияк-ты туынды форыаларда ушырасатын свздер мен сез т1ркестер1не каран, айа сез1н1н тубгр тулгада колданылыаса да оккн тарихи 131-нхн ешхегенд1г1н кереьаз. Ал курсак сез1 турхп т1лдер1н1н кей-б1р1ндэ бхрнзаэ ыэн-магына бередх. Бхрде 1ч/нутро, внутренность/, карын/живот/ свздер! мен синоним сетхнде жумсалса, енд1 б1рде "аскаэан"/жедудок/ угымында колдакылады. Ыысалы, татар т1л1нде: карын-"асказан", корсак-"карьш,хш"; ал эзхрбайжан т1л1нде: гур-саг - "асказан", гарын - "карын,1а". Казак тхл1ндег1 "аш курсак", "курсагын тойдыру", "курсагы сыздау" т1ркестерх цурамывдагы курсак сез1 "асказан" магынасында айтыльл тур. "Кодекете" "кауырын", "арка ушы" магынасында келет1н £ча сазх турк1 т1Л1-нш Т1ЛД1К фактхлер1нде "арка", "арка ушы", "йык;", "жауырын" секхлд1 б1рнесе иагьшада колданылады. Каз1ргх хакас т1Л1 мен онкн сагай диалекгхс1нде сакталган бул кекетуркШк формага ка-тысты казак т1Л1ндег1 мынадай да бгр ыысалдарды еске ала кеткен жен: казак; т1лтнде "бхреуд1н тес1н зкеен, ушанды сайла", деген макал бар, "ушасынан тусхру" деген ттркесте кездесед!. "Мурт, миык" магыкасындагы ыыйык формасы бащурт, татар, царашай-мал-кар, карайым, нырым татарлары, куньз?, ногай тхлдертнде "Кодекс-тег1" калпын сактаган. Казак т1Л1нде "мыйыгынан кулу" деген тхр-кес бар. Бул сезд!н астарында "муртынан кулу" деген угым жатка-

ны аныц. Алайда казак тхлхнде дене мушеех атауы ретшде негх-37HSH мурт C93Í колданылады. Ал ескерткхш тглхнде огыздык то-так, тодак» форыаларыныц ертн атауымен жарыса xypyi кыпшак, огаз секглд1 кешпел1 typkí тайпаларынын аралас-куралас eMÍp cYpyiHXH нэтижест, сол байланыстын тхлдеМ тарихи Í3i екенд1-ri анык;. "Кек1рек", "кеуде" магынасын бе pe tí н кевс^ кегус сез-дерх, осы сездердэд тубхр1н,пег1_кек сезхнен шыкса керек. бйт-кеш коне ескерткхштерге унхлсек кек, гаг сездер1 "негхз, туп-ty6íp" ыагьшасын берген. Шынында да адамнын жанлы нареселер1нхн 6epi /журек, екпе, колка, бауыр/ кемрепиде, кеудес1нде орка-ласкан. ¡аысалы, казакта"квк!регшде тур", "квкейхмде", "кеудем-де тур" деген ттркесте бар. Осыган карап кек сез1шн"барлык кэрсешн HerÍ3Í,TY6i" деген угыышн астарласып, байланысып жат-канын ангару киын болдаса керек. Кдзак тхлхндег1 кек1рек сезх кеюгр тур1ндегх "чувашткк формага" кхшхрейту mshíh берет1н -ек, -6К аффикстерхн1н жалгануы аркылы жасалгак.

Згрттеу жушсымыздьн Ynimii тарауында ескерпаш тхлхндег1 соматикалык татауларга байланысты сездерд1н семантикалык epici мен синтаксистхк байланыста колданылу аукьшдары сез болды. íúyH-да бхз колназбанык ен бсйында кеэдесет1н адамнын ертурл1 белгх-ci мен каскеTÍH, керппс-сипатын, кимыл ерекет1н бхлх^ретхн ces-дердх, олардьщ езара лексикальд магынасыныц яуыктыгына, ортак магыналык элекенттер1нхн топтасуына срай иартты турде болса да тамендег1дей лексика-семантикалык топтарга бел1гг карастырдь»;: I/. Адамнын TYp-TYCiH жэне сырт Kepinicin бхлд1рет1н сездер: 6íkík/6hík/, vavn/узын/, ерыг^арьг^/арщ/, базьш;,йогаи, гу к i в /жуан, толы к/, бе^ел/кешел/, й^мгалак^тоОалак/дома-лак/, сокур/сокыр/, чальсУкыли,китар, шалые кез/,кьщыр,кынжыр

/кыли кез/, тввл^к/кер сокыр/, торыма/буйра/ т.о. ;

2. Ддамкын íuikí сезхш мен eoinnin касиетхн бхлд1рет1Н сездер: аг^ллы/сйлы/, б1лге/б1лрхс/, eri^etfri/isri,игх,ыейхр-ман/,_ердемлх/б1лхмдх/,_^_аравлы/парасатты, караулы/, текме/пе-бер, ептх/, т^мак/сакасыз, топас/,_ынак/адал дос/, jrc/акыл/, кэну/эд1л, typa/,_v3/icKep, шебер/,^стл^/ацылды, дана/, ары/таза, сэйхунэ/, айьачы/есекпх/, аркыры/кисык,чьшыр/,:<аргаша/урыс-как/.с^к/ашкез, k83íhíh сугы бар/, ез1к/ез,ез1к/, ерЬтак/ер1н-!зк/, енч/момьш, тынки/, чалщ/яенхлтек/,_^вд^к/д0рек1/, тел! /накурыс, сердесхз, тдл1-тентек/, темекер/ашкез/, сагын, сагыш-лз/ойла/, бейе^ч/куаныш, сУй1нхш/,сыгат/кас1рет/ т.б.;

3. Ддамнын жасы мен жынысыка жзкз туыстын катысына байланыс-ты сездер: улу/ата/ата-баба/, ата/еке/, абага/ага/, ебyге/ата/, кариндаи/ara, туыскан бауыр/,_ог£л/ул/, ана/ана, оеше/, егеч! /апа/, кыз карындао/карындас/,_ецх/кайын ене, кайын ата/,куйев, /куйегу/куйеу/, к.ума/кула-ку даги/, ие aiке, их зне/же зде/, тагай /нагаиы, тага/, катын,егто1,чынай/айел,катан/ т.б. ;

4. Адамньщ атак-деренес1н жэке злеуметтхк кыгметхн бьх-д1ретхн сездер: атар/усак саудагер/, базарган/саудагер/.бога^л /сот KbisweTKepi/,_ дарага/базар бастыгы/, £ep3Í/TÍrira¡i/, еГ-ерчх /ершх/, йа^чы/жак жасаушы/, отачы/eMnii/, черч1/усак саудагер/, етаекчх/нан nicipyai,наубай/, сыкрык/елшх,жаушы/ т.б. ;

5. Адамнын ic-киыыл ерекет1н б!лд1ретхн сездер: абраДор-га/, арачыл/арашала/,_ач/аи/. бавла/баула/, багла^башла/байла/, б^в/бу/, б^з/6у з/, булra/был га/, б^р/бур/, б^г/6yk/, еркле/иле/, ■ут/ерте,жак/, йур.йуру/жур/, кез/кез/, кеч/кеш/, с^в^л/шегхн/, тапта/тапта/, бат/бат/, б^р^л/бурыл/, йат/жат/, tí tíре/д1рглде/, айт/айт/, де¡¡_ди/де/, кагы/урыс, сек/, ев/мадакта/,сор/сура/,

саэле/сэйле/.уруи /урыс/,.ув!1уват /уат.жубат/, таде/унде/, щ>ла /жырла, эн айту/, ча$ /шагыстыр,арыз айт/, чагав /шахрр/, човлан /шут/, тьгошша /квп сейле,отта/, еремс? /мацтан/ т.б..

Мундага соматикальщ атаулардан лексика-семантикалыц тобына к;атысты свздер кене турк1,еск1 кыпшал; тхлх ескертктштерх мате-риалдарымен, кей жагдайда каэхргч туркт тхлдерхндегз атаулармен салыстырылып берхлдх. Тглдтч Фонетикалыц, грамматикальв? цурылысы мен лексикалык цурамы тарихш зерттеуде, сол зерттеулер нэтиже-схн дэлелдеуде де,сондай-ак; тгл басынан еткен белгШ бтр езге-рхстер куйесхн айкындад, белгхлеуде суйенер таяныш - ескерткхш материалдары мен туыс тхлдер гЬактглерх. Кене дэугр мураларынын фактхлерх тхлдщ курылымында болган езгергстер куйесхнхц тупкх негхзш керсетедх.сондай-ак сол фактхлердхц нег131нде тхл куры-лысында болган езгергстер жуйесх ай^ындалады.Кене мура фактхлерхн салыстырудагы кездеген ыацсатымыз атапмыш форманьщ туркг Т1Л1 даухрлертщ аргы-бергт кезендершдегг лексика-семантикалыц кай-куйх мен дыбыстыц калпыньщ,морфологияльщ бттхм тулгасьшын в зге ескерткхЕтер мен тхлдегг сайкес свздермен цаншалында уйлес келе-тхндхгтн аньщтау,олардан арасындагы этногенеэкст1к кене де этно-лшгвистхк байланысты аш^ындау болдн.Осы багытта кургхзген бгздхн эерттеуйаз бойынша кепшхлхк соматикадык атаулар мен оларга катеты сзздердтн негхзгх сонау ескх туркх жазбаларынан бастау ела-тнндыгына, ор1 олардын туркт тхлдергндегг тура^ты ттлдтк элемент-тер екендгг1ие кез жеткгздхк. "Кодекс" тхлмде магыналык

жагшан езгеше ен алш.гЬонетикалык; пшгн1н езгерткен, баска ес-керткхштерде кездеспейтхн, сондайни; казхргх туркх ттлдергнде де ушьф£спш4тьн,тек "Кодекс" лексиконьгна тан лексемаларга тал-

даулар гхасалды,

Корытындьи Салыстырмалы тарихи едгс бо^ынша зерттелген "Кодекс" тгл1н1н материалдары, б13д1н оРымызша, мыканы керсе-тзд1: оса аталмыш жалыгэрл1ктхн ттлх, б1р нагынан, кеке туркх ескертк1Етер1н1н материалдарыкен /У-УШ гг./ баГ<ланысты болса, екхна! нагынан, орта гасыр /Х1-Х1У гг./ ягня ез заманында ка-зылып калган, кадыгаттардын т1л1мен уштасып катыр. Ушнш натыкан, ол казхргт туркх т1лдертшц тел сэздер1мен де тутасып }зл1п, тупк1л!кт1 тектестхк тулгасын сактап отырады. Осы кунгх турк1 тхлдерхнщ 1ш1нде, эрине, "Кодекс" тхл1 к^пшак т1лдер1-мен улкен Уйлест1к табады, дегенмен, онда огыз Т1лдер1н1н эле-кенттерх де кезге жи1 тусед1. Ол ка31рг1 карлук Т1лдер1н1н мы-салдарында куралакан емес. Бул 1спеттес факт1лердхн барлыгы да ти1ст1 материалдарды салыстыра стыркп, талдау барысында айкын-даллы, олардын басы ашылып, тарихи багасы берглдх.

Сонда "Кодекстхн" ттлт кеке туркх тхл1 мен каз1ргч турк1 т1лдерхн, сонын 1плндз осы кунгх кьшшак т1лдерхн, езара баЯла-кыстырып туратын тарихи "кеп1р" 1спетт1. Сонымен катар "Кодекс тглх каэ1рг1 кыпшак Т1лдер1н1н не.г131н налагай, олардын гасалып, калып.асуына ез бетгмен взгерЫ есухне, дамуына, зканарыгт, ласа-кыгх геттле беру1ке, кет1сэ келе нана сапалы нана тхл болуына гагдаА насаган тарихи кайнар кез болып табылады. Свзд1кт1н не-Г1Э1 тхлд1к белг1лер1нц казак т1л1нхн материалдаркмен ораРлас калуг - осы ай тыл га к пткхрди толык айгагы деуге болады.

Срта гасыр ааэба ескертк1штер1 аркылы танылатын кьтшак халкыныц еркениет1 мен мздениетхн /цивилизациясын/ танып бхлу упхн "Кодекс" сиякты тарихи ыураларымыэдын берер! мол материал-дарын тьщгыльщты турде зерттеп беруЬлз кая®т>

- -

Кумыстыч соцынан адебиеттер керсеткхпг берглген.

Диссертацияньщ нег1зг1 иазмуны темендег: басылымдврда бериш:

1. "Кодекс куманикус" туралы бхрер сеэ //1&звк тгл1 мен адебиеть 1993 г., Р 8, 50-55 - беттер.

2. "Кодекс куманикус" ?:л!ндег1 соматикалык атаулардкк лексика-семантикалык топтары //К? УГА хабарлары. 1994 е., £ 2, 61-69 - беттер.

3. "Кодекс куманикус" ттлтнвегг туыстык атаулар // Казак ?т-лт мен эдебиетг. 1994 г.., £ 9, 165-175 беттер.

4. "Кодекс куманикус" кэлай зерттелхп келелх? // Казак тарихы. 1994 е., ]? 5, 24-30 - беттер.

Ташауов Адилбек Саудаевич Соматические названия э языке "Кодекс куманикус"

и их лехсико-семантические группы Работа посвящена изучению соматических названии одного из старокыпчакских письменных памятников средневековья /КТГГ-л'Уэз/ л их лексико-семантичесхих групп я связи с историей изучения соответствуют,« материален современного казахского языка.

В целом в работе рассматриваются вопросы истории изучения, составления рукописи и его языка; описывается Фонетическая :~ук-тура, морфологический состав изучаемых объектов, семантические особенности и их синтаксические связи, выявлены пять групп соматических названии в куманском языке: I. названия, обозначагг"/е внешний вид человека; 2. названия, связанные с чувственным ытоом л внутренне-самобытной сущностью человека; 3. слова, определяющие возраст, половую принадлежность и кровно-родственные отношения человека; 4. термины, связанные с общественным положением человека, его званиями, титулами и т.д. 5. слова, /собственно, глаголы/, которые обозначают деятельность и действия человека.

В диссертации инвентаризовано соматические названия з рукописи "Кодекса" и установлено сферы их употребления; определения их лексического состава я его группы по лексическим значениям; изучение семантики соматических названий с освещением их возможностей сочетания с другими словами; анализ ряда исследуемых слов по истории их происхождения и сложения в морфологическом и этимологическом аспекте. Анализ осуществлен в сравнительно-историческом плане путем сопоставления с соответствующими примерами из древне- и средкетюркских письменных памятников, приводятся факты из современных тюркских языков.

Tashauov Adilbek Saudayevich The somatic denominations in "Codex Cumanicus" language and their lexico-semantic groupes.

The work is dedicated to studing of somatic denominations of one of the old-kypchack manuscripts of the Middle Ages (XIII-XIV centuries) and their lexico-semantic groupes in connection with the history of studing of the corresponding material of modern Kazakh language. The thesis consists of the introduction, three chapters and the conclusion.

The introduction substantiates the choice of the theme and it's topicality, discovers the degree of working out of the problem, determines the targets and tasks, reports about the scientific novelty, theoretical and practical impotance of the work.

The first chapter considers the questions of the history of studing and writing of the manuscript and it's language. The second chapter describes the phonetic and morphological structure of the objects studied; the third chapter is about the semantic particularities and their syntactic bonds.

In general, the somatic denominations in the studied manuscript are divided into five groupes:

1. denominations of the appearance of a man

2. denominations connected with feelings and inner word of a man

3. the words that determine age, sex and blood relationship

4. terras connected with social position of a man and his ranks and titles

5. words (verbs) designating activities of a man.

All the studied .terras and word combinations are considered in comparing-historical aspect with drowing in of the corresponding materials and trustworthy sources of old-, middle- and modern turkic languages.

Подписано в печать 74.04.т995г.

ТП. Каз колы ул.Гоголя 85. г.Алматы