автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.10
диссертация на тему: Социальный очерк в белорусской периодике как средство консолидации общества

Полный текст автореферата диссертации по теме "Социальный очерк в белорусской периодике как средство консолидации общества"

БЕЛАРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

S 3

со

002.704.48

ДУБОВЖ СЯРГЕЙ ВАЛЯНЦ1НАВ1Ч

САЦЫЯЛЬНЫ НАРЫС У БЕЛАРУСКАЙ ПЕРЫЁДЫЦЫ ЯК СРОДАК КАНСАЛ1ДАЦЫ1 ГРАМАДСТВА

Спецыяльнасць 10.01.10 — журналштыка

АУТАРЭФЕРАТ

лысертацьи на атрымаипе вучонай cTyncni кандылата фшалапчных навук

M ¡иск - 2000

Работа выканана на кафедрах сацыялогп журналктыю 1 перыядычнага друку факультэта журналютьш Беларускага дзяржаунага ушвсратэта

Навуковы к^раутк:

доктар фшалапчных навук, прафесар Стральцоу Б.В.

Афщыйныя апаненты:

доктар пстарычных навук, прафссар Сачанка 1.1.

кандыдат фшалапчных навук, дацэнт Белякова Л.П.

Апатруючая аргашзацыя:

Беларусю дзяржауны педагапчны ушвератэт 1мя М.Танка

Абарона дысертацьп адбудзецца " 13 " чэрвеня 2000 г. у 14.00 на пасяджэнш савета па абароне дысертацый К 02.01.02. у Беларуаам дзяр-жауным ушвератэцс па адрасе: 220050. г.Мшск, пр.Ф.Скарыны, 4. га-лоуны корпус, к.206. тэл. 222-83-40.

3 дыссртацыяй можна азнаемшца у б1б.гпятэцы Беларускага дзяржаунага ушвератэта.

Аутарэферат разасланы " п " мая 2000 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый / ,

кандыдат фьчалапчных навук, дацэнт ^^р^лхИу^ В.1.1учанкау

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьп: Эфектыуна уздзейшчаць на чытачоу друк можа тольш выкарыстоуваючы тыя творчыя сродю, яюя у большай ступеш адпавядаюць грамадскаму успрыманню шфармацьи. Кожны пстарычны этап ставщь перад журналистам! спецыф1чныя задачы прафесшнага парадку. Наш час з яго дынам!змам 1 маштабам1 сацыяльна-эканам!чных перабудоу, узрослым штэлектуальным узроу-нем грамадства патрабуе глыбокага аналтганага 1 наступальнага прашкнення прэсы у сутнасць жыццёвых працэсау, лапчнай доказнасщ 1 публщыстычнага май-стэрства. Ускладненне функцыянальных задач усяго шфармацыйнага комплексу патрабуе, з аднаго боку, павышэння прафесшнага узроуню работы журнашстау, а з другога — далейшага расшырэння жанравых магчымасцей публщыстыю.

У дысертацьп увага сканцэнтравана на мастацка-публщыстычным жанры — нарысе як сродку кансалщацьн беларускага грамадства. Упершыню у айчыннай журналкггыцы уводзщца паняцце сацыяльны нарыс, г.зн. акцэптуецца увага на разнавщнасщ жанру, яю набыу шырокае значэнне у апошш час.

Актуальнасць даследавання вызначаецца, па-першае, запатрабаванням! сён-няшняга стану грамадска-палпгычнага жыцця крашы, якое характарызуецца прошстаяннем 4 барацьбой розных пал1тычных сш 1 рухау, што вымушае ад прэсы канструктыуных намаганняу па кансалщацьн грамадства. Па-другое, ¡манснтнылп працэса.м1 развщця журнагпстык1 у сучасных умовах, кал1 на першы план вылуча-ецца таю жанр мастацкай публшыстыки як сацыяльны нарыс, яш дазваляе чалаве-ку глыбей пазнаваць шшых людзей, без чаго немагчыма кансалщацыя грамадства. I, нарэшце, актуальнасць работы вызначаецца запатрабаваштп розных катэго-рый чытацкай аудыторьн, якая чакае ад прэсы аб'ектыунага, глыбокага 1 усебако-вага асвятлення падзей 1 з'яу грамадска-палЬычнага, эканам1чнага I культурнага жыцця крашы. Даючы астэмны анал1з беларускай нарьгастьш за апоштя два дзеся1пгоддз1 з пункту гледжання яе кансалщуючага пачатку, аутар ¡мкнецца да-памагчы супрацоушкам перыядычных выданняу унесщ свой уклад у распрацоуку 1 шырокае выкарыстанне на старонках перыёдьш гэтага важнейшага жанру.

Сувязь работы з буйным! навуковьиш праграмамп Дысертацыя распрацоува-лася у адпаведнасщ з плaнaмi навукова-даследчай работы кафедры тэорьп 1 практыю сучаснай журналютыт (з 1998 г.— кафедр сацыялогн журнал!стьш1 перыядычнага друку. створаных на базе названай кафедры) 1 навукова-даследчай лабараторьп сродкау масавай ¡нфармацьп Беларускага дзяржаунага yнiвepciтэтa. Тэма «Прэса Рэспублт Беларусь у Ыстэме выхаваучых 1 грамадска-пал1тычных сродкау кансалщацьн грамадства ва умовах пераходу да рынкавай эканомш» (пратакол N 4 ад 25/Х1.1995 г.).

Мэты {заданы даследаванпя: Правесц! комплексны анашз працэсу кансалщацьп грамадства з дапамогай друкаваных сродкау масавай шфармацьп у прыватнасш, такога важнейшага масгацка-публщысггычиага жанру, як сацыяльны нарыс.

Пастауленыя мэты рэал!завалюя шляхам вырашэння наступных задач:

1. Прасачыць угашу прэсы як важнага сродку пазнавання чалавека чалаве-кам на свядомасць 1 палпычпую культуру людзей, разумение свайго грамадска-га абавязку.

2. Абагульшць уздзеянне прэсы на каштоунасныя арыенщры 1 жыццёвыя планы, разумныя запатрабаванш 1 штарэсы, што выступаюць у якасщ матывау паводзш грамадзян.

3. Разгледзець эвалюцыю беларускага сацыяльнага нарыса.

4. У навуковым плане праанал1заваць асноуныя иазпыуныя набытк! беларус-кай нapыcicтыкi за апошшя гады, звязаныя з paзвiццëм тэорьп мастацка-публщыстычнага жанру, прасачыць яго трансфармацыю у сувяз! з развщцём грамадства \ мэтам1, яшя яно вырашае.

5. Усебакова даследаваць багаты вопыт рэдакцыйных калектывау перыядыч-ных выданняу Беларуа у галше нарыастым, асабл1ва у справе кансалщацьп грамадства.

6. Паказаць спецыф1чнасць 1 актуальнасць сацыяльнага нарыса у сучасных грамадска-палнычных умовах, яю патрабуе не тольк1 дэталёвага ведання матэры-ялу, але I майстэрства журналиста.

7. Выявщь адпаведнасць мастацка-публщыстычнага уздзеяння на чытачоу перыёдык! з ростам ¡х сацыяльнай актыунасш.

8. Даць канкрэтныя практычныя рэкамендацьи па павышэнню эфектыунасщ сацыяльнага нарыса у беларускай перыёдыцы, узмацненню яго рол1 у справе кансалщацьп грамадства.

Аб'ект 1 прадмет даследаваннн: Прадметам даследаванпя з'яуляецца зафксаваны у вопыце 1 уключаны у працэс практычнай дзейнасц1 беларускай перыёдьш адзш з галоунейшых жанрау мастацкай публщыстыи — сацыяльны нарыс. Адпаведна гэта пстарычныя крьппцы па азначанай тэме, актуальныя сучас-ныя распрацоум вучоных у гaлiнe тэорьп мастацка-публщыстычнага жанру, сацыялогп, друкаваныя сродю масавай шфармацьп, штогадовыя зборшм нарысау, асобныя зборшю публщыстыю, камплекты газет за апошшя дзесяць гадоу — «Советской Белоруссии», «Звязды», «Белорусской нивы», «Народнай газеты», «РэсиублжЬ>, «Гродзенскай прауды», «Зари», «Могилевских ведомостей», «Настаушцкай газеты» 1 шш. Крытэрый, яюм карыстауся аутар пры IX адборы, абумоулены тэматычнай заданасцю тэмы — сацыяльная значнасць нарыса як срод-

ка пазнавання чалавека чалавекам i, у канечным вышку, кансалщацыя беларус-кага грамадства.

Метадалопя i метады правядзення ласлелавания: Метадалапчнай асновай пры распрацоуцы тэмы дысертацьп з'явшся выяуленне i анал!з крышц даследавання. Разнастайнасць i актуальнасць фактычнага матэрыялу, вырашэнне пастауленых мэт i задач абумовш прымяненне комплекснага метаду даследавання — параунан-ня, супастаулення, супрацьпастаулення, анал^тычнай штэрпрэтацьп фактау, сютэматызацьп i абагульнення крынщ.

Маецца нямала KHir, манаграфш, артыкулау, дзе анадизуюцца жанры публщыстым. Аднак у даследаваннях вучоных i практыкау, на жаль, недасхатко-ва глыбока разглядаецца таю важны аспект, як роля сацыяльнага нарыса у працэ-се кансалщацьп грамадства.

Вывучэнне праблемы кансалщуючага пачатку беларускага нарыса праз дру-каваныя сроды масавай шфармацьп стала таксама магчымым дзякуючы вывучэн-ню i астэматызацьн беларусых газет. Надрукаваныя у ix нарысы уяуляюць сабой багаты крышцаведчы матэрыял.

У рабоце выкарыстаны таксама сацыялапчныя дадзеныя лабараторьи акаяметрычных даследаванняу «Новак», а таксама сацыялапчнага агенцтва «Маркетинговые и социальные исследования».

Навуковая павпна i значнасць атрыманых выткау: Даная дысертацыйная праца уяуляе сабой першае у беларускай, украшскай i расшскай прэсе i журналкцкай навуцы у цэлым комплекснае даследаванне перыёдыю з ул1кам развщця i кансалщацьп беларускага грамадства на сучасным этапе. Упершышо праведзена комплекснае i усебаковае вывучэнне аднаго з жанрау беларускай мас-тацкай публшыстьга — сацыяльнага нарыса. У рабоце, пры разглядзе тэорьп жанру, упершыню даецца азначэнне сацыяльнага нарыса, што, бясспрэчна, расшырае гарызонты даследавання. Анал^тычнасць i сютэмнасць даследавання дазваляюць зраб1ць грунтоуныя вывады аб безумоуным уплыве жанру на свядомасць грамад-зян, на слосабы i сродю фapмipaвaння ix светапогляду. вызначыць шлях) удаскана-леиня дзейнасщ перыядычных выданняу.

Практычная значнаснь дысертацыйнай ирацы: Пакольй дадзенае даследаванне з'яуляецца першай спробай нетрадыцыйна праанал13аваць магчымасгц нарьгснай формы як сродку уздзеяння на чытача, яно мае практычнае значэнне у першую чар-гу для шырокага кола журналютау-практыкау. BbiHÎKi i практычныя рэкамендацьн дысертацыйнай працы могуць быць шырока выкарыстаны для павышэння ix прафесшнага майстэрства, для больш дзейснага уздзеяння на кансалщацыю грамадства.

Фактычны матэрыял 1 тэарэтычныя вывады працы могуць быць выкарыстаны у ¡дэалапчных шстытутах Адмшютрацьп Прэзщэнта I урада для выпрацоуы форм 1 сродкау фарм!равання грамадскай думю, для мабшзацьп людзей на правядзенне рынкавых рэформ, выкананне ¡ншых складаных задач дзяржаунага будаунщтва.

Навуковыя вышш 1 практычныя рэкамендацьп дысертацыйнай работы могуць быць выкарыстаны таксама для распрацоуы курсау, спецкурсау 1 спецсемшарау на факультэтах журналисты^, фталогп 1 сацыялогп беларусюх ВНУ.

Навуковая I практычная значнасць атрыманых вышкау заключаецца у тым, што яны могуць быць выкарыстаны пры складанш падручшкау, навуковых 1 мета-дычных дапаможншау па шэрагу гумаштарных дысцыплш.

Асноуныя высновы дысертаиьн. што выносяцца на абарону:

1. Сацыяльны нарыс як мастацка-публщыстычны жанр развшауся у беларус-кай перыёдыцы з глыбокай даушны. Яго элементы, цесна пераплёушыся з шшым! формам! друкаванай публидастыю, надавал! творам кансалщуючы пачатак уздзе-яння на чытача у залежнасш ад грамадска-пал1тычнай фармацьп, задач, яюя заклжана была вырашаць публщыстыка. 1ндуктыуны 1 дэдуктыуны анал1з сабра-нага фактычнага матэрыялу аб развщщ сацыяльнай мастацкай публ1цыстыю на розных адрэзках псторьп прыводзщь да вываду, што прэса толью тады садзейшчае пазнаванню чалавека чалавекам, каш аб'ектыуна, глыбока 1 усебакова асвятляе факты, падзе1 1 з'явы грамадскага жыцця. I наадварот -— прыносщь шкоду кансалщацьп грамадства, кал! падыходзщь да ацэнк1 працэсау, якгя адбываюцца у грамадстве, павярхоуна, з вузкапалтлчных паз!цый.

2. Слстэмны ана.'пз друкаваных сродкау масавай ¡нфармацьи, ¡, у прыватнасщ, сацыяльнага нарыса 1 чытацкай аудыторьи паказвае, што запатрабаванш рознай аудыторьп чытачоу у значнай ступеш залежаць ад IX прафесшнага, адукацыйнага ! дэмаграф1чнага складу, ¡х чаканняу 1 перакананняу, ступеш даверу да друкаваных СМ1 як паказчыка уздзеяння на ¡х свядомасць, вышковасць друкаванага слова.

3. Шматграннасць спецыф1чных асабл'шасцей сродкау масавай ¡нфармацьи Рэспублж1 Беларусь дазваляе эфектыуна уплываць на штэнафкацыю пазнавання чалавека чалавекам як сродка кансалщацьп грамадства. Узрастае роля у гэтым мастацка-публщыстычных жанрау, ! сацыяльнага нарыса у прыватнасщ.

4. Важнае значэнне маюць сацыяльныя аспекты беларускага нарыса у аст'эме сродкау 1 метадау прапагандысцюх шстытутау грамадства, спосабау уздзеяння на чытачоу у свеце патрабаванняу Прэзщэнта ! урада Рэспублш Беларусь на сучас-ным этапе.

Асаб1сты уклад даследчыка у распрацоуку праблемы: Дадзеная дысертацыя з'яу-

ляецца вышкам шматгадовага вывучэння 1 практычнай работы па выкарыстанню гэтага жанру у друку. ...

Ян а уяуляе сабой самастойнае даследаван не як у плане вышкау, так 1 у cyвязi з выкарыстаным у гэтых мэтах матэрыялам. У беларускай журналктыцы дадзеная праца з'яуляецца першай спробай комплекснага даследавання сацыяльнага на-рыса як сродка кансалщацьп беларускага грамадства.

Апрабацыя вышкау дысертацьп: Асноуная канцэпцыя, тэарэтычныя вывады 1 практычныя рэкамендацьц, выкладзеныя у дьгсертацыйнай рабоце, абмяркоувалюя на семшарах 1 навукова-практычных канферэнцыях астрантау 1 студэнтау Белдзяржутвератэта, з навуковым1 работншахп 1 выкладчыкам1 спецыяльных дысцыплш, юрауткам1 сродкау масавай шфармацьп рэспублш. Дысертацыя раз-глядалася на сумесным пасяджэнш кафедр сацыялогн журнал1стык11 перыядычнага друку (гэтыя кафедры створаны у вышку профпгьнага падзелу кафедры тэорьп 1 практыю сучаснай журналютыю, да якой быу замацаваны дысертант), адобрана I рэкамендавана да абароны.

Публжаиыя вынжау дысертацыйнага ласледавачня: Матэрыял дысертацьп апублжаваны у шасщ работах аутара. Агульная колькасць старонак апубл1каваных матэрыялау складае 56 с. У 1нстытуце сацыяльна-пшптычных дас-ледаванняу пры Прэзщэнце Рэспублш Беларусь рыхтуецца да друку манаграф1я «Саиыяльны патэнцыяд беларускай перыёдьш», натсаная аутарам на аснове дысертацыйнага даследавання.

Структура аб'ё.м дысертапьп: Вызначаны мэтам! i задачами даследавання, а таксама практычнай значнасцю навукова-тэарэтычных вывадау. Складаецца з уводзшау, агульнай характарыстьш працы, трох глау, заключэння, дадатку 1 б]бл1яграфи.

Поупы аб'ё.м дысертацьп — 99 старонак.

Стс выкарыстаных крынщ — 8 старонак, уключае у сябе 129 найменняу спе-цыяльнай навукова-тэарэтычнай л1таратуры 1 перыядычных выданняу. Дадатак — Ютаблщ.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬП

Ва уводзшах абгрунтоуваецца актуальнасць выбранай тэмы, асабшгы уклад аутара у яе распрацоуку, вызначаюцца канкрэтныя задачы дысертацьп, апрабацыя вышкау, а таксама практичная значымасць атрыманых вышкау 1 палажзн-няу.

У першай главе «Сацыяльны нарыс як важне1"ииы жанр перыёдьш. Пстарычны

экскурс» наказана роля мастацкай публщыстьш ¡, у прыватнасш, сацыяльнага нарыса у развщш беларускага грамадства на розных этапах.

У цесным адзшстве, узбагачаючыся здабыткам1 нарыастыи дарэвалюцыйнай 1 паслярэвалюцыйнай Рай!, разгивауся нарыс 1 у Беларус1 Найбольш значныя здабытк1 гэтага жанру прыпадаюць у нас на йаслярэвалюцыйны час.

Важнай падзеяй у Л1таратурным жыцщ рэспублш стау выпуск у 1974 годзе «Хрэстаматьи па псторьй беларускай савецкай публщыстьш», а крыху пазней, у канцы 1977 года, 1 двухтомшка «Беларуси савецю нарыс».

3 давол1 шырокай плынi беларускай мастацкай публщыстыга выбраны творы, натсаныя у паслярэвалюцыйную пару, але яюя 1 сёння чытаюцца з неаслабнай шкавасцю як жывое увасабленне жывых вех псторьй. Яны дапамагаюць зразумсць шматюнасць грамадсюх працэсау, што складаюць змест стваральнай дзейнасщ дзяр-жавы.

Двухтомшк «Беларуси савецю нарыс» дае багаты матэрыял для роздуму, су-пастаулення творау розных тыпау \ адпаведных тэарэтычных выкладак.

Уводзячы тэрмш «саЩыяльны нарыс», аутар на прыкладах беларускай дакументалютьш 80-х гадоу прасочвае псторыю з'яулення 1 станаулення сацыяль-най дамшанты у мастацка-публщыстычным жанры (нарысе). Гэта, у сваю чаргу, пасля дасць магчымасць больш уважл^ва 1 дакладна сфармуляваць асноуныя рысы 1 асабл1васщ сацыяльнага нарыса ¡, нарэшце,.сфармуляваць само яго паняцце. Анал1з вядзецца метадам «ячэек» — па трупах ктг выдавецтвау «Мастацкая Л1таратура», «Беларусь», «Юнацтва», «Ураджай», «Полымя», «Вышэйшая школа». Нарысавая творчасць уяуляе з сябе адзшую плынь 1 не падзяляецца на м'астац-кую, газетную, радыйную 1 г.д. Не тып выдання, а мастацка-публщыстычная рас-працоука канцэпцьц чалавека щ грамадскага жыцця вызначае глыбшную сутнасць нарыса.

У крытыцы I л ¡тарану разнауствс у канцы 70-х гадоу неаднаразова адзнача-лася, што беларуская нарысктыка знаходзщца на уздыме. Але, на жаль, у пачатку 80-х стан спрау стау пагаршацца. Негатыуныя ciмптoмы наз1ралюя 1 пазней. Ма-ецца на увазе пераважна не колькасны, а якасны бок справы — усё больш выходзщь у свет слабых творау. Чаго ж не хапае беларускаму нарысу?

1. Агульнай акрэсленасщ матэрыялу 1 тэмы. Часта нарысы уяуляюць сабой К1нематаграф1чную стужку, якая проста рзпетруе усё на сва1м шляху. У нарысе аба-вязкова павшна быць свая форма, якая незалежна ад тэрытарыяльнага, храналапчнага або шшага падыходу замыкае тэму у свой малюнак, сюжэт.

У пераважнай большасш праанал1заваных у дысертацыйнай працы нарысау,

т.зв. партрэтных або падарожных, сюжэт падпарадкоуваецца руху матэрыялу 1 абрываецца там, дзе абарвауся матэрыял.

2. Сканцэнтраванасш тэмы, щ, ¡шпыкп словам!, шдуктыунага пачатку. Аутар павшен ¡мкнуцца да таго, каб на прыватным паказаць агульнае, каб агульнае лапчна вышкала з тэмы.

3. У мнопх нарысах, у большай ш меншай ступеш, адсутзйчае так! важны фак-тар, як унутранае сутыкненне матэрыялу. Вобразна кажучы, у нарыастау ёсць два алоуш — чырвоны! чорны. У залежнасщ ад тэмы нарыса выкарыстоуваецца той щ шшы колер.

4. У болыиасщ творау адсутшчае тэндэнцыя леракананняу. У нарысе важна не толыа паказаць, але 1 даказаць. Размова ¡дзе не аб агульных, хоць ! вельм1 пах-вальных ¡дэях, а аб тым, каб для кожнага асобнага нарыса даць яго унутраную формулу, каб асобныя части 1 асобныя ншн сыходзшся у адным фокусе, як! слу-жыць формулай усяго твора.

5. Вельм! важна не забываць аб фарбах, аб вобразах, аб мове нарыса. Нельга перабольшваць значэння л!таратурнага упрыгожвання твора. Нельга бясконца ! бескантрольна наварочваць розныя эштэтьт, метафары I т.д.

Ана.'пзуючы нарысктыку 90-х гадоу, аутар робщь вывад, што сацыяльна-эканам!чныя 1 паштычныя задачы, ямя ставщь перад сабой грамадства, ¡х выра-шэнне не могуць абысцюя без адлюстравання у прэсе уах аспектау жыцця крашы. Выканаць тэта магчыма, толы-а выкарыстоуваючы увесь арсенал прыёмау ! мета-дау газетнай прапаганды, уключаючы актыуную эксплуатацыю газетных жан-рау, у тым Л1ку I мастацка-публщыстычных. 1ншая справа, што час ! задачы, ЯК1Я яны вырашаюць, патрабуюць трансфармацьп, змены формы, макамальнага ады-ходу ад агпсальнасщ, большага напаунення сацыяльнай шфармацыяй. Звыклы для нас нарыс набывае новы сацыяльны змест, становщца сацыяльным нарысам.

Пры асэнсаванш вопыту журналютау \ тсьменшкау Беларуа у галше сацы-яльнага нарыса у дысертацьй робщца вывад, што на эфектыунасць яго уздзеяння на чытача уплывае, па-першае, актуальнасць 1 грамадская значнасць тэмы. Па-другое, дакладнасць I глыбшя анал1зу, сацыяльная значнасць закранутай тэмы. I апошняе, без чаго не абысшся журналюту, як1 працуе у жанры нарыса, — гэта вы-сокае Л1таратурнае выкананне твора.

У другой главе даследчы наырунак поунасцю раскрываепна самой яе назвай: «Праблематыка. пошук. вопыт сучаснай беларускай перыёдьш у жанры сацыяль-нага нарыса».

Першы раздзел главы прысвечаны вывучэнню аудыторьн 1 прыярытэтным тэ-матычным напрамкам урадавай газеты «Рэспублка» ! ¡ншых цэнтральных выдан-

няу Беларусь Аутар дысертацьй сумесна з лабараторыяй акаяметрычных даследа-ванняу «Новак» праанал1завау шэраг практичных аспектау дзейнасщ СМ1 у дачыненн1 да галоунай тэмы — уздзеянне публшацый ¡, у прыватнасщ, сацыяльна-га нарыса на чытацкую аудыторыю, кансалщацыю грамадства.

«Рэспублшу» пераважна чытаюць спецыял1сты тэхшчнага профшю, людз1, за-нятыя у вытворчай сферы (напрыклад, квал1фжаваныя рабочыя), юраушю прадп-рыеыствау 1 аргашзацый. Менш — спецьшйсты-гумаштарьй, работнш навую, культуры I адукацьй.

Трэба адзначыць, што аудыторыя «Рэспублш» з'яуляецца параунальиа ад-народнай з пункту гледжання яе caцыяльнa-дэмarpaфiчныx характарыстык, што дазваляе будаваць стратэпю дзейнасщ рэдакцьп, арыентаваную на асабл1васщ1 запытанш асноунай састауляючай рэгулярнай аудыторьй выдання. Коратка гэта «ядро» можна ахарактарызаваць наступным чынам: людз1 сталага, сацыяльна пра-дуктыунага узросту, у асноуным з сярэдняй, сярэдняй спецыяльнай 1 вышэйшай адукацыяй, спецыялкпы тэхшчнага профшю I юраунш народнай гаспадарю.

Масава-камушкацыйныя паводзшы аудыторьй газеты «Рэспублша» харак-тарызуюць яе адносшы да сродкау масавай шфармацьй 1 тыповы для яе стыль кан-такту з ¡мь 3 гэтага пункту гледжання важным! уяуляюцца такпя паказчыю, як да-вер да газеты, матывы выбару менав1та' дадзенага выдання, крынщы атрымання газеты.

Фарм1раванне адносш аудыторьй да ¡нфармацыйнай крышцы — складаны пра-цэс, як1 складаецца з узаемаадносш розных па значнасщ элементау: шкавасщ да шфармацьй, яе разумения, запамшання, абмеркавання I г.д. Усё перал!чанае акумул^руецца у згодзе з шфармацьшй 1 даверам да яе крынщы. Давер да сродкау масавай шфармацьй — важны паказчык грамадскай свядомасш 1 грамадскага настрою у цэлым. Пра яго значнасць гаворыць 1 той факт, што зафксаванае спецыялютам! падзенне узроуню даверу 1 да дзяржауных, 1 да недзяржауных СМ1 выкл1кала вял1кую грамадскую увагу 1 спрэчга адносна прычын гэтай з'явы. ..

Выкарыстоу ваючы даныя сацыялапчных лабараторый рэспублш, аутар склау дзесяць таблщ. Яны яскрава сведчаць пра цжавасць чытачоу да розных тэм I руб-рык газет. Прычым гэтыя даныя характарызуюць не толью патрабаванш аудыторьй да шфармацьй рознага нaкipyнкy, але 1 асабл1васщ адносш да газеты як да ¡нфармацыйнай крынщы. ,

Сацыяльная праблематыка займае розныя месцы у с1Йсе тэмагычных пераваг аудыторый розных газет, але у любым выпадку яна трапляе у першую пяцёрку самых папулярных тэм.

У друпм разлзеле главы разглядаюцца праблемы кансалщацьи грамадства, 1 у першую чаргу з дапамогай сацыяльнага нарыса.

Жанравы анал1з штодзённых рэспублшансюх газет, праведзены у дысертацьп за 1999 год, сведчыць: нарыс як жанр паступова вымываецца са старонак газет. «Звязда» не праводзщь больш традыцыйных конкурсау на лепшы мастацка-публшыстычны твор, ЗН1К.1Й яны 1 у «Советской Белоруссии». Вельм1 рэдка прасоч-ваюцца нарысныя формы у маладых беларусмх газетах — «Рэспублщы», «Народ-най газеце» 1 шшых. Яшчэ нядауна быць парыастам л1чылася прэстыжным. Пасту-повае «пам1ранне» нарысавага жанру — сур'ёзная праблема не толью для газет: сацыяльны нарыс увасабляе вядомую фшасофно жыцця. Адсутнасць фшасофскай перспектывы адмоуна адб!ваецца на сур'ёзных жанрах,-1 у першую чаргу — на сацыяльным нарысе, вядзе да таго, што у газетах, на жаль, пераважае павярхоунае адлюстраванне жыцця.

У цэлым вастрыня сённяшняй прэсы, якая не заусёды ул!чвае так!я абставшы, прыкметна прайграе лепшым узорам папярэдшх перыядау беларускай журнал!стыю. Думаецца, карат гэтага у тым, што прэса у перабудовачны перыяд шгшстычна паставшася да традыцыйных жанрау. У вышку у газетах з'явшся швел1раваныя «матэрыялы», ягая падмянш сабой нарысы, фельетоны, эсэ, рэпартажы.

Нарыс у беларускай перыёдыцы — гэта яшчэ 1 сацыяльнае даследаванне. Вя-домыя нашы нарьгасты Тгнат Дуброусю, Мшалай Матукоусю, Тамара Абакумоу-ская, Анатоль Казлов^ч, Святлана Гераамава, Аляксандр (лмурау, Мшалай Зяньков1Ч, Мшалай Кернога, М!хась Шымансю, Уладз1м1р Вял!чка, Васшь Шырко, Уладтпр Глушакоу, Аляксандр А кул ¡к, 1нэса Мщкевш, Вштар Леганькоу прак-тычна не карысталкя сацыялагигным! даследаванням1: ¡х проста не было. Сацыёла-гау замянял1 яны — майстры сацыяльнага нарыса. Не маючы магчымасщ абапершся на даныя сацыялогн, яны самастойна праводзш вялшую аналпычную работу. 1 гэта была галоуная каштоунасць IX нарысау.

Даючы азначэнне сацыяльнаму нарысу, у дысертацьп аутар сцвярджае, што гэтьгмистацка-публщыстычны жанр — своеасабл1вы тып даследавання, кал1 журналистробщь анал\з з'яу дзякуючы свайму веданню жыцця, а знойдзеныя ш факты дапамагаюць зразумецъ логту развщця тых щ Шшых працэсау, спрыяць познаванию чалавека чалавекам, кансалгдацьй грамадства.

У трэцяй главе «Сацыяльна-выхаваучае уздзеянне нарыс1стык1 на кансалщацыю грамадства» анал!зуецца вопыт рэдакцый беларусых газет у сферы сацыяльнай нарыЫстьш. На высокую выхаваучую эфектыунасць можа разл1чваць той твор, ям не толью паказвае чалавека ва усёй складанасш яго узаемаадносш з грамадствам, але у ЯК1М ствараецца яго нартрэт самьап дакладным1 фарбам1, выка-рыстоуваецца багатая пал!тра мовы.

Таюм чынам, можна канстатаваць, што галоунай умовай выхаваучага уздзе-яння сацыяльнай нарыастыю на чытачоу з'яуляецца цесная сувязь з жыдцём. Эфектыунасць выхаваучага працэсу нарысютьш — паняцце сацыяльнае. У сучасных умовах яно уключае у сябе рэальнае уздзеянне на усе працэсы удасканалення гра-мадства. I адпаведна эфектыунасць жанру комплексна рэал!зуецца на трох галоу-ных нашрунках. Яе асноуным1 крытэрыям1, у як!я так або шакш уваходзяць усе шшыя, можна л1чыць:

— непасрэдны уплыу на вырашэнне сацыяльна-пал1тычных, эканам1чных 1 культурных задач, г. зн. дзейснасць у прамым, традыцыйным разумепш;

— фарм1раванне грамадскай думк1, кансалщацыя грамадства, актывтзацыя асабютых зносш у грамадстве, г. зн. эфектыунасць, усведамлёная праз дзеяшп 1 рашэнш, выклжаныя зменам1 у грамадскай свядомасщ, або канцэнтрацыя грамадскай увап на асобных праблемах;

— асаб1стае усведамленне чытачом мастацка-публщыстычнага слова I выктканая гэтым яго сацыяльная пазщыя, г. зн. выхаванне, разумеючы гэта як пабуджэнне асобы да нейюх грамадсых дзеянняу.

Натуральна, усе гэтыя сферы 1 адпаведна прапанаваныя крытэрьп ацэню эфектыунасщ сацыяльна-выхаваучага уздзеяння нарыса на чытача узаемазвяза-ныя, складаюць адзшую сютэму. Аднак кожная з ¡х мае свае асабл1васш, якк пау-ней вырашаюць выхаваучыя функцьп газет. У цэлым яны дазваляюць комплексна вызначыць эфектыунасць нарысных форм у напрамку кансалщацьй грамадства.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

У вышку праведзенага даследавання аутарам дысертацьи зроблепы паступ-ныя вывады:

1. На эфектыунасць уздзеяння саиыянальнага нарыса на чытача у вялкай ступеш уплываюць актуальнасць 1 грамадская значнасць тэмы, дакладнасць 1 глыбшя ашшзу. Ён заюпканы не толью расказаць чытачам пра чалавека, факты, з'явы 1 падзе1 паусядзённага жыцця, але I прапанаваць ¿м канцэпцыю паводзш, намаляваць сацыяльны гарызонт, дапамагчы правшьна выбраць арыенщры, кансалциваць грамадскасць на выкананне агульнанацыянальных задач. Эфектыунасць сацыяльнага нарыса неабходна адначасова ацэньваць па агульных 1 пры-ватных, стратэпчных 1 тактычных мэтах. Ацэнка яго эфектыунасщ па бл1жэйшых тактычных мэтах дазваляе рэальна вызначыць дасягнуты вышк — як люд31 успры-маюць мастацка-публщыстычныя тэксты, у першую чаргу нарысы, а у сэнсе

стратэпчнай мэты — на яюм этапе пазнавання чалавека чалавекам знаходзщца тая щ шшая трупа людзей або грамадства у цэлым, наколыа атрыманы вышк набл^жае да дасягнення агульнай, стратэпчнай мэты — кансалщацьн беларускага грамадства [1];

2. Уздзеянне сацыяльнага нарыса на кансалвдацыю грамадства — паняцце ёмкае. Яно, складаючы асяродак высокаэфектыунай работы рэдакцыйных калек-тывау, у шыроюм сэнсе гэтага паняцця зводзщца да таго, каб весш выхаванне людзей у цеснай сувя-« з жьщцём, з улшам рэальных магчымасцей 1 перспектыу гра-мадскага развщця, праудзша, ярка, даходтва i пераканауча. Вынш кансалвдацьп грамадства журналюцгам мастацмм словам знаходзяцца у прамой залежнасщ ад умения нарьгастау паслядоуна I строга захоуваць асноуныя прынцыпы жанру, правшьна выб1раць сродю, формы 1 метады аргашзацьп матэрыялу. Асноуны сро-дак журнал1ста — друкаванае слова. Яно здольна аказваць велпариае уздзеянне на думю1 пачуцщ чалавека, яго учьпш. Яно цэментуе волю людзей, дае магчы-масць пазнаць адзш аднаго, падштурхоувае да дзеяння. Неабходная умова высо-кай эфектыунасш нарыса у друкаваных сродках масавай шфармацьи — аргашчная еднасць зместу твора 1 мастацка-публщыстычнага слова. Aдзiнcтвa зместу! формы нарыса — гэта, па-першае, яго актуальнасць, сацыяльная наюраванасць, злабад-зённасць, па-другое, выразнасць выкладання, добрая мова, эмацыянальнасць. Вы-карыстанне жанру сацыяльнага нарыса патрабуе таксама I пшьнай увап да света-погляду героя. Гэта важнейшы момант у фарм^раванш ладу жыцця. Сёння, кал1 часам страчаны жыццёвыя арыеншры, щзе пераасэнсаванне каштоунасцей, майст-ры мастацкай публщыстыю заюнканы макамальна выкарыстоуваць магчымасщ жанру, выхоуваць людзей на станоучых прыкладах, супрацьставщь бездухоупасш I грамадзянскаму эга1зму нязменныя катэгорьн духоунасщ — патрыятызм, спага-ду, паразуменне [2];

3. Без шфармацьп аб аудыторьп газеты, яе вывучэння нельга гаварыць аб эфектыунасщ сацыяльна-выхаваучага уздзеяння на чытачоу. Сам! рэдакцыйныя калектывы ясна усведамляюць сёння неабходнасць правядзення рэгулярных дасле-даванняу сваей аудыторьп. Апытанш журналютау як штодзённых рэспублшансюх газет, ^апрыклад, «Советской Белоруссии», «Звязды», «Рэспублш», «Народнай газеты», «Белорусской нивы», так 1 супрацоушкау рэдакцый мясцовыхвыданняу паказваюць, што поспех друкаванага слова, журналюцк1х матэрыялау звязаны перш за усё з адносшам1 да ¿х людзей. Прадстаушчыя, навуковыя апытанш чытачоу справядгнва л1чацца у журналкцюм асяродда важнейшай крышцай звестак аб аудыторьп, ЯК1Я дазваляюць атрымл1ваць найбольш глыбокую, дакладную 1 сютэматызаваную шфармацыю, не ¡гнаруючы пры гэтым значэння рэгулярных ра-

бочых кантактау журна.шстау са сва!\п чытачамц чытащах канферэнцый, aнaлiзy рэдакдыйнай пошты [5];

4. Творчы вопыт вядомых нарьшстау крашы пераконвае, што, акрамя М1жвщавых жанрау у журналютыцы, icнyюць вщавыя асабл!васщ у кожнай з ла-кальных структур (жанрау).

Тэта азначае, што вщавочны падзел мае сэнс толью як абагульнены паказчык «лабараторнага» анал1зу з'явы у яго чысцпп. У кожным жанры заяуляе пра сябе — у тых або ¡ншых выпадках 1 у той або ¡ншай ступеш — супярэчнасць пам!ж шыры-нёй задумы 1 рэгламентаванасцю структуры жанру, у якой ён увасабляецца. Гэты канфлшт натуральным чынам здымаедца выхадам за рамй дадзенай структуры, спалучэннем розных элементау розных структур пры пераважным значэнш адной, найбольш адпавядаючай задачы, якую вырашае нарысют, падпарадкоуваючы пры гэтым сродга формы зместу.

Характэрнай М1жвщавай рысай жанрау мастацкай публщыстьна з'яуляецца тэндэнцыя да выяулення сацыяльнага зместу канкрэтных атуацый, дыналпчных працэсау жыцця, ¡х асобных момантау, да пракрэствання перспектывы, выяулення магчымасцей удасканалення дзейнасц! чалавека, узмацнення кансалщуючага пачатку [2,3];

5. Пазнаванне чалавека чалавекам ёсць адлюстраванне запатрабаванняу уЫх сацыяльных суб'ектау у аб'ектыунай шфармацьп, якая забяспечвае ¡х дзейнасць, учыню, наогул, жыццё, якое выступав у выглядзе мнопх канкрэтных праяу. Неаб-ходнасць такога роду щфармацьй на сучасным этапе развщця грамадства вызна-чаецца патрабаваннем фарм1равання свядомых 1 асэнсаваных, актыуных на справе сацыяльных паводзш людзей. Для сучаснай беларускай сацыяльнай нарысютьш актуальным з'яуляецца тое, што уяуляе найбольшае значэнне з пункту погляду кансалщацьп грамадства, 1 менав1та у гэтым нашрунку яна вядзе свой пошук. Праб-лема заключаецца у наступным: у якой ступеш падзе11 факты, ямя нарысют выбрау з агульнага патоку жыцця, аб'ектыуна адлюстроуваюць тэндэнцьи развщця грамадства, яго заканамернасш, наколью рашэнне нарысюта супадае з штарэсам1 i патрабаванням! грамадства [4, 5];

6. Мастацкая публщыстыка у газетах, захоуваючы сваю прыналежнасць да грамадскай дзейнасш, знаходзщь аргатчныя сувяз1 пам!ж палггычным 1 эстэтыч-ным усведамленнем рэчаюнасш. Гэта адзшства абумоулена тым, што ¡нтарэсы дзяр-жавы павшны супадаць з аб'ектыуным1 патрабаванням1 развщця асобы, кал1 вы-хаванне 1 пазнаванне чалавека чалавекам ператвараюцца у важнейшую грамадс-кую задачу [6].

cnic АГГУБЖКАВАПЫХ РАБОТ АУТАРА

1. Дубовк C.B. Сацыяльны нарыс у беларускай перыёдыцы як сродак кансалщацьи грамадства. // 36. Сучасныя аспекты развщця беларускай журнал1стык1. Выпуск 2. — Míhck: Выд-ва БДУ, 2000. — С. 47—53.

2. Дубовое Сяргей. Асобая mícíh сацыяльнай HapbicicrbiKi. // Маладосць — 2000 — N3 —С. 199—205.

3. Дубовш Сяргей. Самае щкавае на Зямл1 — чалавек (сацыяльны нарыс на старонках беларускай перыёдыю). // Беларуская думка — 2000 — N 4 — С. 168— 176.

4. Дубовш Сяргей. Сацыяльна-выхаваучае уздзеянне HapbicicTbiKi на кансалщацыю грамадства. // Маладосць — 2000 — N 4 — С. 219—236.

5. Дубовж Сяргей. Аудыторыя i прыярытэтныя тэматычныя напрамкг газеты «Рэспубл1ка» i шшых цэнтральных выданпяу Белару-ci. // Вести HAH Беларуси. Серия гуманитарных наук — 2000 — N 2 — С. 71—83. 1

6: Дубовж Сяргей. Прызванне i абавязак журналиста. // Маладосць — 2000 — N6 —С. 218—229.

РЭЗЮМЭ

Дубовж Сяргей Валянцшав1ч Сацыяльны нарыс у беларускай перыёдыцы як сродак кансалшзиьп грамадства

Ключавыя словы: нарыс. сацыяльны нарыс, сюжэт, кампазщыя, моуныя сродю, перыёдыка, аудыторыя выдання, публщыстыка, штэрв'ю, масавая шфармацыя, кансал1дацыя.

Аб'ектам даследавання з'яуляецца перыядычны друк Беларуси зборпии мас-тацкай публщыстыю за апошнш дваццаць гадоу. Праведзены комплексны анал13 аднаго з баявых жанрау беларускай прэсы — сацыяльнага нарыса як сродку кансалщацьй грамадства.

Мэта работы: метадам параунальнага анал1зу, аналпычнай ¡нтэрпрэтацьп, абагульнення вызначыць 1 прасачыць кансалщуючае значэнне сацыяльных нарыс-ных форм у беларускай прэсе за апошшя два дзесящгоддз1, вызначыць шлях1 иавы-шэння эфектыунасц! перыёдым, яе уздзеяння на грамадства.

У трох главах дысертацьн разглядаецца спецыфжа сацыяльнага нарыса як сродка пазнавання чалавека чалавекам, апал!зусцца практыка перыядычных вы-данняу Беларуа у гэтым жанры за апошшя дваццаць гадоу; вопыт дыферэнцыра-ванага падыходу да чытацкай аудыторьп. У дысертацыйнай рабоце на канкрэт-ных прыкладах, узятых з беларускай перыёдыю, прасочваецца значэнне сацыяльнага нарыса для кансалщацьй грамадства.

РЕЗЮМЕ

Дубовик Сергей Валентинович Социальный очерк в белорусской периодике как средство консолидации общества

Ключевые слова: очерк, социальный очерк, сюжет, композиция, языковые средства, пресса, аудитория издания, публицистика, интервью, массовая информация, консолидация.

Объектом исследования является периодическая печать Беларуси, сборники художественной публицистики за последние двадцать лет. Проведен комплексный анализ одного из действенных жанров белорусской прессы — социального очерка как средства консолидации общества.

Цель работы: методом сравнительного анализа, аналитической интерпретации, обобщения определить и проследить консолидирующее значение социальных очерковых форм в белорусской прессе за последние два десятилетия, определить пути повышения эффективности периодики, ее воздействие на общество.

В трех главах диссертации рассматривается специфика социального очерка как средства узнавания человека человеком, анализируется практика периодических изданий Беларуси в этом жанре за последние двадцать лет; опыт дифференцированного подхода к читательской аудитории. В диссертационной работе на конкретных примерах, взятых из белорусской периодики, прослеживается значение социального очерка для консолидации общества.

Sergei Dubovik

Social essay in Belarusian periodical press as a means of consolidation of the society

Summary

Key terms: essay, social essay, topic, composition, linguistic means, press, readership of a publication, social journalism, interview, mass information.

The object of research is the periodical press of Belarus and collections of social journalism of the last 20 years. The author undertook a complex analysis of an important genre of the Belarusian press, social essay, a means of consolidation of the society.

The goal of the research is. by using comparative analysis and analytical interpretation, to determine and monitor the consolidating role of social essays in Belarusian press of the last two decades and to determine the ways of improving effectiveness of the periodical press in its influence on the society.

In the three chapters of the dissertation, the author looks at the specifics of the social essay as a means of better understanding of each other by people. The author analyzes the practice of the Belarusian periodical press in this genre in the last 20 years and the experience of a differentiated approach to the readership. The dissertation monitors the importance of the social essay for consolidation of the society, using specific examples from the Belarusian periodical press.