автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Социологические аспекты развития таджикского литературного языка (20 - 30-х годов)

Текст диссертации на тему "Социологические аспекты развития таджикского литературного языка (20 - 30-х годов)"

/

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ИМЕНИ РУДАКИ МИНИСТЕРСТВО НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. АКАД. Б. ГАФУРОВА

~ на правах рукописи

05.2.00 6 0 3 4 9

ВАХОБОВ ТОЛИБ

СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ТАДЖИКСКОГО ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА (20-30- х ГОДОВ XX В.)

СПЕЦИАЛНОСТЬ: 10.02.22 - ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ,

АЗИИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ (ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК)

Диссертация

на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный кансультант: член-корреспондент Академии наук Республики Таджикистан, доктор филологических наук, профессор Саймиддинов Додихудо

душанбе- 2006

академиям илмх.ои чущурии чочикистон _ институти забон ва адабиёти ба номи рудаки вазорати маорифи чумхурш точ,икистон донишгох.и давлатии ху^анд ба номи академик б.гафуров

Б а хукми дастнавис

Вахдобов Толиб

Ч.А11БАХ.ОИ СОТСИОЛИНГВИСТИИ РУШДИ ЗАБОНИ ТОЧИКИИ АДАБИ (СОЛКОЙ 20-30 АСРИ XX)

Ихтисос: 10.02.22. Забонх,ои халкдои мамлакатх,ои хорич^ш Аврупо, Осиё, Африк,о ва бумиёни Америка ва Австралия (забони точ,икй)

Рисола барои дарёфти дарач,аи илмии доктори илми филология

Мушовири илмй:

узви вобастаи АИ То^икистон, доктори ИЛМХ.ОИ филология, профессор Д.Саймидцинов

Душанбе - 2006

Мундарща

Мукдццима.......................................................................................3.

Боби I Сиёсати ленинии баробархукук;ии забонхри миллй.................................22

Боби II Масоили ислохрти алифбо дар солхри 20-30 дар Точ,икистон............44

2.1 Матолиби умумй ......................................................................44

2.2 Такмил ва ислох,и алифбои арабиасоси форся дар Озарбойчрну Эрон......47

2.3 Такмил ва ислох,и алифбои арабиасос дар чумхурихри туркзабон..............55

2.4 Такмил ва ислохд алифбои арабиасоси форсй(точ,икй) дар

Точ,икистон.......................................................................................................59

2.5 Табдили алифбои арабиасос ба алифбои лотинй дар кишвархри шарк;и шуравй.......................................................................................................................63

2.6 Тамоюли табдили алифбои русй ба лотинй дар Русия...............................74

2.7 Табдили алифбои арабиасос х,амчун «Инк,илоби маданй дар Шарк;».......79

2.8 Табдили алифбои арабиасоси форсй(точ,икй) ба лотинй дар Точикистон......................................................................................88

2.9 Раванди табдили алифбои арабиасоси форсй(точ,икй) дар мархдлаи

аввал.............................................................................................93

2.10 Раванди табдили алифбои арабиасоси форсй(то^икй) дар мархдпаи

дуюм.......................................................................................................................103

2.11 Нахустин ащумани илмии забоншиносй ва алифбои лотиниасос дар Точ,икистон....................................................................................................119

2.12 Интишор ва истифодаи алифбои лотиниасос дар Точ,икистон ...............125

2.13 Заминахри табдили алифбои лотиниасос ба алифбои кириллй...............138

2.14 Ч,араёни гузариш ба алифбои кириллй.......................................................146

Боби III. Бах,с дар атрофи забони точ,икии адабй х,амчун чузъи таркибии

сиёсати забонй дар солхри 20-30 .......................................................................161

3.1 Матолиби назариявй.......................................................................................161

3.2 Матолиби умумй.............................................................................................172

3.3 Так,симоти худудхри маъмурии Осиёи Миёна дар солхри 1917-1924 ва вазъи амалкарди забони точ,икй...........................................................................173

3.4 Сиёсати миллй ва забонии Ч.МШС Туркистон...........................................180

3.5 Сиёсати миллй ва забонии Ч,ХШ Бухоро....................................................189

3.6 Так,симоти худудхри миллй дар солхри 1924-1929 ва вазъи амалкарди забони точ,икй........................................................................................................199

3.7 Масоили мубрами забони точ,икии адабй дар солхри 20-30 ......................230.

3.8 Мубох,исахр дар атрофи забони точ,икии адабй дар солхри 20 .................237

3.9 Бахрхри атрофи забони точдкии адабй ва лахдаи муттако дар

солхри 20............................................................................................................239

3.10 Кунгураи точ,икони Узбекистон ва нак,ши он дар х,аллу фасли масъалах,ои забони точ,икй дар солх,ои 20-30 ...................................................295

3.11 Макрми нахустин Анчумани забоншиносони точ,ик дар х,аллу фасли бах,си забони точ,икии адабй дар солхри 20-30 ...............................................302

3.12 Гузориш ва х,алли баъзе масъалахри сохтмони забон дар солхри 30 .....327

Хулосахр ва натич,агирихр ...................................................................................348

Манобеи илмй........................................................................................................354

Фех,ристи ихтисорот..............................................................................................394

Мук;аддима

Дар нимаи дуюми карни бистум дар забоншиносии собик, шуравй бахши наве бо номи забоншиносии ичтимой ё сотсиолингвистика арзи вучуд намуд, ки дар ташаккул ва мак;оми он як гурух, забоншиносони варзидаю пешрав, аз цабили профессорон В.Виноградов, Ф.П.Филин, Г.В.Степанов, В.А.Аврорин, И.К.Белодед, Б.А.Серебренников, Е.А.Бокарев, Е.Д.Поливанов, Ю.Д.Дешериев, М.И.Исаев, Л.Б.Никольский, К.М.Мусаев, А.Д.Швейцер, К.Х.Ханазаров, В.К.Журавлёв ва дигарон хидматх,ои арзанда анчом доданд ва асархри илмии ощо дар тавсиаи самтдои тадкикоти илми забоншиносии кишвардои собик шуравй ба хдйси заминадои назариявии пажухдш садми пурарзиш доштанд ва имруз низ доранд. Х,амвора ба ин дар чумх,урих,ои собик; шуравй, аз чумла дар Точикистоы ба омузиши масоили забоншиносии ичтимой таваччуд ва рагбати беандоза сурат гирифт, ки дар дамон солх,о аз мавзуи мубрами риштаи забоншиносй будани он гувохд медихдд. Дар солх,ои 50-80-ум, ба хусус соли 1952 баъди таъсиси Шурой илмии омузиши проблемаи комплексии «К^онунх,ои инкишофи забонх,ои миллй дар робита ба таракдиёти миллатх,ои сотсиалистй» аз чониби Раёсати АИ ИЧ^ШС бо сарварии академик В.Виноградов дар омузиши масоили сотсиолингвистии забонх,ои шуравй, аз чумла забони тоники адабй таваччухд бештаре аз чониби олимони забоншинос сурат гирифт. Мах,з дар дамин давра вазифа ва самтх,ои асосии тадци^оту пажух,ишх,ои чанбаи сотсиолингвистии инкишофи забонх,ои халк;ияту миллатх,ои шуравй баъди пирузии Инкдлоби Октябр ба таври возед ва бо дар назардошти сиёсати забонии х,укмрони давр тарх,резй гардид. Дар дамон солх,о тавассути шурои зикршуда, ки ба хдйати он олимони варзида ворид шуда буданд, ба тахдик; ва чамъбасти масоили мубрам ва шоистаи пажух,иш-конуниятдои инкишофи забонх,ои адабии халкдои ИЧ.ШС дар давраи шуравй, омилх,ои сотсиолингвистию забонй ва таъсири ондо дар рушди

такомули сохтори забонх,ои шуравй, муайян намудани махсусияту умумиятх,ои ташаккул ва такомули забонх,ои адабй, гурух,бандию таснифи забонх,ои халк,ияту миллат^ои шуравй аз назари мансубияти он^о ба забощои бехат, навхат ва куз;анхат, масоили марбути сиёсати миллию забонй ва таъсири мутакобилаи он ба амалкард ва инкишофи забони адабй, сохтмони забон хдмчун чузъи таркибии инк,илоби маданй дар солкой 20-30-юми асри XX ва мухдмтарин вазифаи минбаъдаи сохтмони забон аз назари сиёсати забонии ^укмрони давр, тагирпазирии масоили сохтмони забон бо мурури замон ва талаботи замон, ч;омеа ва забон, таъсири яктарафа ва мутак,обилаи омил^ои ичтимоию забонй, баррасй ва муайян сохтани самтх,ову сарчашмахри ташаккул ва инкишофи истилох,от, имло ва такмилу таъмими он, таъсири омилх,ои берунй (гайризабонй, ич,тимой, хоричй) ба сохтори дохилии забон (фонетика, морфология, синтаксис) ва системаи лугавии он ва амсоли ощо шуруъ намуданд. Онх,о ба комёбих,ои назаррас нойил гардиданд, ки чанд намунаи зах,мати эшонро дар заминаи пажух,иш ва тадки^и масоили зикршуда ба даст омадааст, махсус ном бурдан ба маврид аст, зеро: а) асарх,ои ба табъ расида аз назари усули тах,лил ва дар фарогирии назариях,ои дар ^амон давр маъруф добили пайравй буданд; б) мавзуъ ва проблемахре, ки хддафи пужухдши асархои мазкур гардидаанд, дар забоншиносии шуравй наву тоза буда, барои ^алли масоили хдмшабехд забон^ои халцияту миллият^ои шуравй ^амчун ра^намою асоси назариявй хидмат мекарданд.

Мутахассисони бахши забоншиносии i-щтимой дар мадди аввал муваффак; ба он шуданд, ки забощои шуравиро дар заминаи таснифоти генеологй гурух,бандй кунанд ва дар ^амин чанба асари калонхдч;ми «Языки народов СССР» (иборат аз IV ч,. -М., 1966-1968)-ро ба табъ расонанд. Ва ин асари умумини^од ва пурмух,таво боис гардид, ки тадкдкрти нисбатан мукаммалтар ва фарогирандаи масоили мубраму пурахдмияти «Закономерности развития литературных языков народов СССР в советскую эпоху» (иборат аз 4 ч.-М. 1969)-ро та^ия ва нашр

кунанд. Дар баробари асарх,ои зикршуда тайи солх,ои 60-70-ум атрофи масъалах,ои ташаккули забонх,ои навхат, таъвиз ва табдили алифбо, имло, истилох,от асархои зиёде нашр гардиданд, ки дар онх,о мухтасару мушаххас дар заминаи таъмили талаботи чанбаи сотсиолингвистй пажух,иши амив; анчом пазируфтааст. Х,амин тавр тадк,ик,отх,ои олимони шуравй имконият доданд, ки сотсиолингвистика дар сатх;и марказ ба сифати як бахши мустакдли забоншиносй эътироф карда шавад. Зинаи минбаъдаи эътирофи сотсиолингвистика ба хдйси як кдсм ва ё илми мустакдли забоншиносй ба тахдя, танзим ва ба табъ расидани асарх,ои назаравию дастурхри таълимй оиди сотсиолингвистика марбут аст, ки дар ин бахш зикри асарх,ои В.А.Авронин, Л.Б.Никольский, А.Д.Швейцер, Ю.Д.Дешериев, М.И.Исаев ва дигарон ба маврид аст ва онх,о собит месозанд, ки сотсиолингвистика чун илми мустакили забоншиносй ташаккул ёфтааст.1

Тазаккур бояд дод, ки дар робита ба эътироф гардидани сотсиолингвистика хдмчун як бахши мустакдии забоншиносй дар Чумхурих,ои собик; шуравй, аз чумла То^икистон низ, майлу тавач;чух,и олимони забоншинос, ба хусус наели нисбатан чавонро, ба хдлли масоили социолингвистика ё забоншиноси ицтимой ба вукуъ пайваст ва идцае аз онх,о барои аз худ кардани асосх,ои назариявию амалии ин илм ба марказ^ои илмии забоншиносии Шуравй, ба хусус Института забоншиносии АИ ИЧ^ШС барои тах;сил ва пажух;иш муаррифй шуданд, ки муаллифи рисола аз ч;умлаи онх,ост.

Ба маврид аст кдйд намоем, ки дар забоншиносии точ;ик ибрози афкори феълан ташаккул ёфтаи мустакдли забоншиносии ич,тимоии точик ва ё сотсиолингвистикаи точик хеле бармах;ал аст, вале ин маънии онро надорад, ки оид ба масъалах,ои марбути забоншиносии ичтимой ва вижагихри он тадкикот ва ё асари илмй тахия ва нашр нашуда бошад. Дар забоншиносии точик тадк;ик;от, асарх,о ва мак;оладое ба табъ расидаанд, ки бевосита ва бавосита ба масоили инкишофи забони точики адабй бахшида шудаанд ва дар онх,о муаллифон бо дарназардошти омилхои ичтимоию

сотсиолингвистй (баъзедо омилх,ои экстралингвистй меноманд) мавзуи ба^си хешро хддафи омузишу пажу^иш к;арор додаанд.

Аз ин ру, зарур аст, ки тахдицотхри мавчудаи ба ин равия тадия ва танзим шударо бо чанд гурух тасниф намоем, то ки мавк,еъ ва макоми онх;о дар хдллу фасли масоили марбути забоншиносии ичтимоии точик (агар хдмин истилох,от добили ^абул бошад) муайян гардад. Ба ин манзур асарх,ои олимони забоншиноси точикро ба ча^ор гурух тасниф кардан ба мак;сад мувофид аст. Аз чумла, гурухд якум, асару мак;олах,ои олимони забоншиноси точик, ки ба омузишу баррасии масоили гуногуни забони адабии точик, ба хусус тахди^у арзёбии таркиби лугавии забон, сарчашмах,ои инкишофи он, идтибос ва омил^ои вуруди онх,о, навгонихр дар системаи забон (аз чумла, баъзе тагиротх,ои мачбурй) ва амсоли ощо бахшида шудаанд. Дар ин кисмат зикри номи олимони варзида Н.А.Маъсумй, Б.Н.Ниёзмухдммадов, Д.Т.Точиев, Х^.К.Каримов, В.С.Расторгуева, А.О.Каримова, Ш.Рустамов, Р.Еаффоров, С.Хдлимов, Я.Калонтаров, М.Файзов, Т.Хаскашев, Д.Саймиддинов, Ш.Исмоилов, ГДураев, Н.Шарофов, А.Рустамов ва дигарон, ки дар асархои хеш оид ба ташаккул, тахдввул, рушду инкишофи падида^ои гуногуни сохтори забони точикй ба^с намуда, дар бораи омилх,ои ичтимоии тагйиру такмили ин падидах,о ибрози назар намудаанд ва табиист, ки онх,о ба омилх,ои ичтимой таваччух,и хоса намуда бошанд ?^ам, тадк;ик,отх,ояшон голибан самту усул^ои соф лингвистй доранд.

Ба гуру^и дуввум номи олимонеро зикр мебояд кард, ки онх,о дар тахдяи асарх,ои калонхдчми дастачамъй чун муаллифони бахши забони точикй иштирок намуда, асару мак;олах,ои хешро офаридаанд, ки дар тадк;ик;от^ои эшон усулу равияи тах,лил ба таври комплексй буда, омил^ои дохилй (лингвистй, забонй) ва берунй (хоричй, экстралингвистй, сотсиолингвистй, ичтимой) зимни пажухиш ба инобат гирифта шудаанд. Дар ин бахш овардани ном^ои олимони забоншиносамон В.С.Расторгуева, А.А.Каримова, Я.Калонтаров, М.И.Исаев ва амсоли онх,о, ки дар асару

мак,олах,ои худ масъалах>ои мух,ими ташаккули забони точикии адабй, лахдаи муттако, имло, терминология, маданияти нутк;, сохдхри амалкардаи забони адабй ва амсоли он^оро бо дарназардошти так;озои асарх,ои дастачамъй (мушаххасият, возех,ият, дак,ик,ият) мавриди арзёбй кдрор додаанд, муддаои матлаб аст. Дар асару мак,олах,ои ба ин манзур бахшидаи В.С.Расторгуева, А.А.Каримова, ки бахшх,ои забони точикии асари «Языки народов СССР» «Индоевропейские языки» (М, 1966); ва «Законамерности развития литературных языков народов СССР в советскую эпоху» (иранские и кавказские языки), М, 1969, с.78-116) омода кардаанд, мух^имтарин масоили ташаккул ва даврахри инкишофи забони точикии адабй, тахлили чараёну тамоюли рушду такомули савтиёт, лугат, системаи грамматикии забони адабии точик, табдилу таъвизи алифбо ва дар робита ба он танзим ва тах,ия намудани имло (орфография), самтх,ои асосии инкишофи терминология ва амсоли он^оро дар бар мегиранд. Ва чихдти мутафаррик;и асар^ои мазкур иборат аз он аст, ки доираи истифодаи онх,о хеле васеъ мебошад, зеро аксари алок;амандон (голибан хоричиён) дар мавриди зарурй ба он^о мурочиат мекунанд. Асарх,ои профессор М.Исаев ва Я.И.Калонтаров низ дар масъалаи сохтмони забони адабии точик (табдили алифбо, имло, терминология ва f) бах,с намуда, аслан хусусияти маълумотди^иро доро мебошанд. Умуман ин кобил асарх,о дар заминаи сиёсати забонии хукмрони давр тах,ия мегарданд ва манофеъи онро пуштибонй мекунанд. Масалан, агар хдмаи осори илмии забоншинос Я.И.Калонтаровро, ки оид ба масъалах,ои сохтмони забони адабии точик (аз солх,ои 20 то солх,ои 70-80-ум) бахшидаанд, х,адафи арзёбй царор ди^ем, ошкоро мегардад, ки дар онх,о тан^о сиёсати забонии давр мавриди тавсиф кдрор гирифта, мавзуи табдилу таъвизи алифбо, имло ва терминология низ дар хдмин рух,ия халлу фасл шудааст, ки он ахдмияти таърихию хронологй дорад.

Гурух,и сеюмро асару мак;олах,ое ташкил медихднд, ки дар онхо масъалах,ои мух,ими истилодоти забони точикй бо дарназардошти омилхри

ич,тимой, забонй ва берунй (хоричй, экстралингвистй) мавриди арзёбй к,арор гирифта, дар заминаи вазъи забонй, ки ма^сули сиёсати нави забонии давраи истикдолияти вок,ей мебошад, равиш, усул ва дурнамои системаи истило^оти забонй адабии точикро тархрезй кардаанд. Дар ин бахш фаъолияти академики АИ Ч^Т Му^аммадчон Шакурй (Шукуров) дар муайян сохтани самт^ои инкишофи кунунии забонй адабй ва истилох,оти он сермах,сул ва гуногунпахду мебошад.

Академик М.Шакурй солх,ои дароз дар атрофи масъаладои мухими маданияти сухан асару макола^о ба чоп расонида, дар онх,о рохх,ои ислох,и галату нуксонх,ои забонии асархои адибон, забонй адабй, забонй адабии гуфтугуй, ичунин такдири точикону забонй он^о дар масири таърих ва гайраро ба маърази бах,с кашид. Мувофики нигоштаи мухаккик,и бахши истилох,оти забонй адабии точик (хосатан, истилохоти ичтимой-сиёсй) доктори илми филология С.Назарзода «ба масъала^ои истилохотшиносй ва истилох,отгузинй М.Шакурй ба таври чиддй солкой 60-ум машгул мешавад... 6 октябри хдмон сол (1964 - Т.В) дар Конференсияи умумии забоншиносони чумхурй дар мавзуи «Чанд муло^иза оид ба терминалогияи точикй» баромад мекунад ва баъди он пайваста мак;олоти у дар ин бора чоп мешавад».2

Пас аз кдбули «Крнуни забонй Ч,Т» (с. 1989) ва ба истикдолияти комил сох,иб гардидани Ч,умхурии Точикистон (с. 1991) таваччухи олимони точик ба омузиши масъала^ои забонй адабй, тавсиа бахшидани маь;оми забонй точикй ва сохдх,ои амалкарди он, танзим ва такмили системаи истилох,оти забонй точикии адабй дар заминаи талаботи «Крнуни забон» ва монанди онх,о ру ба густариш ни^од. Дар ^амин давра омузишу танзими истилох,оти забонй точикй ба чараёни наву тоза, ки баёнгари давраи истикдолияти комил ба шумор меравад, ворид гардид.3

Ба гурух,и ча^орум асарх,ое мансубанд, ки бевосита ва мустак;иман ба хдлли масоили мубрами забонй точикии адабй, омил^ои ичтимоии инкишофи лугавии забон, сохтмони забон ва истилох,оти ичтимоию сиёсй

ва амсоли он^о бахшида шудаанд, ки онх,о намунаи таджики ч,анбаи забоншиносии ичтимой ва ё сотсиолингвистика мебошанд. Ва мо дар чараёни пажух,иши мавзуи рисолаи хеш бештар дар атрофи онх,о мубодилаи афкор хох,ем кард.

Яке аз аввалин муаллифоне, ки бевосита дар асари хеш мавзуи омилх;ои забонй (лингвистй) ва гайризабонии (экстралингвистии) инкишофи лугавии забонй адабии точикро дар заминаи маводи матбуоти солкой 20-уми асри XX хддафи пажухдш кдрор додаст, профессор Т.Бердиева мебошад.4 Муаллиф калимах,ои арабиеро, ки дар матбуоти солх,ои 20-ум ма