автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Средства выражения экспрессивности в татарском литературном языке

Текст диссертации на тему "Средства выражения экспрессивности в татарском литературном языке"

Эчтелек

Кереш..........................................................................4

I булек. Гомум тел белемендэ Ьэм татар лингвистикасында экспрессивлык проблемасыныц куелышы................................9

II булек. Татар эдеби телендэ исемнэрнец экспрессив функциясе

2.1. Конкрет мэгънэле исемнэрнец экспрессив мемкинлеклере...................................................................28

2.2. Абстракт мэгънэле исемнэрнец экспрессив функциясе.........................................................................36

2.3. Конкрет Ьэм абстракт мэгънэле гомумкулланыштагы сузлврнец, гади сейлэм лексикасы Ьэм диалектизмнарныц экспрессив функциясе.........................................................63

2.4. Конкрет Ьэм абстракт мэгънэле иске Ьэм яда исемнэрнец экспрессив мэгънэсе............................................................76

2.5. Ялгызлык исемнэрнец экспрессив функциясе...........86

III булек. Татар эдэби телендэ сыйфатларныц экспрессив функциясе

3.1. Асыл Ьэм нисби сыйфатларныц экспрессив мемкинлек лэре..................................................................105

3.2. Теслэрне белдеруче асыл сыйфатларныц экспрессив бизэклэре..........................................................................126

Йомгак......................................................................150

Кулланылган эдэбият..................................................155

КЕРЕШ

Телнец теп берэмлеклэреннэн булган суз Ьэм аныц эстетик функциясе тел белеменде узок месьэлэлврнец берсе булып тора. Сузнец эстетик функциясен ейрэну бигрек тэ соцгы илле еллар эченде актуаль проблемага эйленде. Купсанлы лингвистик хезмэтлэрдэ телнец семантик усеше теориясене караган терле мвсьэлелэр кутэрелэ: тикшеренучелар сузнец эстетик трансформациясен ейрэну, аныц семантик узенчэлеклэренэ комплекслы анализ ясау, суз мвгъносенен, haM коннотатив эчтэлекнец узара менесэбэтен, бер-берсенв тээсирен шврехлэу белэн бергэ суз теркемнэрендэге аерым лексик-семантик теркемчелэрне, лексик-грамматик разрядларны да ж;ентекле кузвтэлвр. Мондый тикшеренулэр телнец сузлек составын, аныц эчтэлек, эмоциональ, экспрессив ягын яктыртуда ышанычлы чыганак булып торалар 1шм тел лексик-семантик системасыныц иц еЬэмиятле узенчэлеклэрен ачыкларга булышлык итвлер.

XX гасырныц илленче елларыннан алып бугенге кенгв кадер сузнец эстетик функциясен ейрэну юнэлешендэ бихисан хезмэтлвр денья курде. А.А.Потебня, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, Б.А.Ларин, Е.М.Галкина-Федорук, В.А.Звегинцев, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ю.Р.Геппер, И.В.Арнольд, Р.А.Будагов, В.Г.Гак, И.Р.Гальперин, Б.Н.Головин, Л.С.Ковтун, Г.В.Колшанский, М.Н.Кожина, А.Ф.Лосев, Ю.С.Сорокин, Ю.С.Степанов, Д.Н.Шмелев, С.Б.Берлизон, Л.И.Донецких, В.Н.Телия, H.A. Лукьянова h.6., чит ил авторларыннан Ш.Балли, Л.Долежел, К.Горалек, А.Едличка, П.Кассирер, Е.Косерид, Р.Мукаржовский, Н.Энквист, Р.Якобсон h.6. тикшеренулэре бу елкэнец семантик, ономасио логик, синтаксик, лингвости листик, психолингвистик, социо лингвистик

якларын яктырттылар. Бу урында Н.А.Лукьянованьщ фикерен китеру урынлы булыр: «50нче елларда экспрессив лексиканы ©йренуге багышланган хезметлернец кулэмен билгелэу мемкин булса, аннан соцгы елларда моны эшлэве бик читен», дип яза ул1.

Татар лингвистикасында да телнец мондый узенчелеклере турында бу елкэдэ шегыльлэнгэн Г.Х.Охетов2 , Х.Р.Курбатов3 , В.Х.Хаков4 , И.Г.Абдуллин5 , И.Бэширова6 , С.Ш.Поварисов7 , Ь.б. галимнернец хезметлэрендэ шактый мэгълумат бар. Шуца карамастан, гомум тел белемендэ дэ, татар тел белемендэ дэ эмоциональ-экспрессивлыкныц куп аспектлары тиешенчэ яктыртылудан ерак тора. Теоретик вдэбиятны кузэту тубендвгелерне расларга мемкинлек бирэ: экспрессив сузлерне номинатив беремлеклерден аеру ©чен гомум канегатьлвндерерлек критерийлар юк; телнец экспрессив функциясе турында ацлатмалар терлече; экспрессив лык Ьэм эмоциональлек терминнарыныц эчтелеклере бер-берсенэ керешеп ките Ьэм алар тегел генэ аерымланмый; экспрессив лыкны телнец функциясе белен де, сузлэрнец семантикасы белен де бейлилер; бу елкене ©йренгендэ файдалану ©чен т©гел терминология эшлэнмеген; экспрессивлык, эмоциональлек терминнарыныц эчтелеклере купмегънеле; экспрессив беремлеклерне тикшергенде нигезде теэсирлелеге куренеп торган берэмлеклер генэ сайлап алына, е сузлернец лексик-семантик вариант лары анализдан читте кала киле.

1 Лукьянова НА.. Экспрессивная лексика разговорного употребления. Новосибирск, 1986. 5 б.

2 бхвтов Г.Х. Татар теленен лексикологиясе. Уфа: БДУ, 1975. 130 б.

3 Курбатов Х.Р. Хезерге татар теленен стилистик системасы. Казан: Тат.кит.нэшр., 1971. 192 б.

4 Хаков В.Х. Тел Ьем стиль мвсьвлвлэре. Казан: КДУ, 1961. 160 б.; Ул ук. Татар теле стилистикасына кереш. Казан: Тат.кит. нэшр., 1963. 168 б.; Ул ук. татар эдэби теле (стилистика). Казан: Тат. кит. нэшр., 1999, 304 б.

5 Абдуллин И.Г. Камал драмаларынын теле. Казан, 1968. 198 б.

6 Бэширова И. Суз белен сурэт ясау. Казан, 1974. 175 б.; Ул ук. Сэнгатьле чвчмэ эсэрлвр теле. Татар прозасында хикеялву стильлвренец усеше Ьем аньщ эсер теленэ твэсире. Казан, 1979. 96 б.

7 Поварисов С.Ш. Тел - куцелец кезгесе. Казан, 1982. 158 б. Ул ук. Г.ИбраЬимов стиленен узенчэлеклэре Ьем аларны мэктепте ейрэну. Уфа, 1974. 164 б.; Ул ук. Поэтика художественной прозы Г.Ибрагимова. Уфа, 1987. 88 б.; Ул ук. Суз Ьэм свнгатьле сейлэм. Уфа, 1997, 223 б.

Гомум тел белемендэ экспрессивлык проблемасын тикшерунец актуаль мвсьэлэ булуыннан чыгып, тэкъдим ителгвн хезмвттэ исем Ивм сыйфат суз теркемене караган экспрессив беремлеклерне билгелеу, аларньщ гомуми лексик фондтагы урынын ачыклау Ьэм системалы сурэтлеу максаты куела. Куелган максатлардан чыгьш, тубэндэге конкрет месьэлэлэрне хвл иту бурычы куз уцында тотыла:

1) татар вдеби теле материалларыннан исем Ьвм сыйфат суз теркемнэренэ караган экспрессив беремлеклерне ачыклау;

2) тупланган беремлеклэрнец номинатив беремлеклерден аеру критерийларын системалаштырырга омтылу;

3) абстракт Ьэм конкрет исемнэр, ялгызлык атамалары, асыл Ием нисби сыйфатлар семантикасындагы экспрессив компонентный; реальлешу механизмын тикшеру;

4) исем Ьэм сыйфат суз теркеменэ караган, формаль яктан твэсирлелеге беленмэгвн беремлеклерне ачыклау Ьем системалы тикшеру;

5) экспрессив беремлеклернец конкрет эчтэлек белен узара менесебэтлерен фенни сурэтлэу.

Тупланган фактик материалны анализлаганда терле ярдэмлеклэр: татар теленец ацлатмалы сузлеге, татар теленец диалектологик сузлеге, синонимнар сузлеге Ь.б. кулланылды. Тикшерену ©чен фактик материал хэзерге татар едэбияты эсэрлэреннэн, татар халык иж;атыннан алынды.

Мода кадвр татар едэби телендэге экспрессив лексика, бигрек тэ аерым суз твркемнерендеге семантик теркемчэлер махсус Ьем системалы ©йренелмэде. Безнен, карашка, конкрет Ьэм абстракт мегънеле исемнер, конкрет Ьем абстракт мэгънэле неологизмнар Ьэм архаизмнар, конкрет Ьем абстракт мегьнвле поэтизмнар, ялгызлык исемнэре Ь.б., шулай ук асыл Ьвм нисби сыйфатларнын, экспрессив функциялэрен тикшеру хезметнец фенни яцалыгы булып карала ала.

Фвнни хэзмвттв куелган максатларга ярашлы рэвештэ фактик материалны анализлауда тврле метод Ьэм алымнар кулланылды. Теп метод булып лингвистик суретлэу методы тора. Щыелган фактик материал кузэту методы нигезендэ классификациялэнэ Ьэм анализлана. Татар теле фактлары якын кардэш теллвр фактлары, шулай ук рус теле фактлары белен чагыштырыла.

Тэкъдим ителгбн хезмвтнец нигезендв экспрессивлыкны семантик категория дип ацлау ята. Безнец карашка, экспрессивлык эмоциональ беяне, образлылыкны Ьюм интенсивлыкны берлештере. Бу еч семантик нигез контекстта терле дврэщэдв берлвшеп Ьвм бер-берсенэ керешеп, лексик берэмлектэге экспрессив мэгънэнен, узвген тэшкил итэ. Безнец фаразлавыбызча, телнец экспрессив функциясе сейлэученец чынбарлык турында субъектив фикер - эмоциональ менэсэбет белдеру зарурлыгы белен бейле. Н.А.Лукьянова фикеренче, «бу фактор эмоциональлекнец тел феномены буларак эЬэмиятен билгели Ьем телнец экспрессив чаралары системасыныц усеше стимулы булып тора»1.

Тикшеренунец теоретик Ьем методологик нигезен хезерге тел белемендэ экспрессивлыкны ©йрену ©лкесенде ирешелген казаныпглар тэшкил итэ.

Тикшерену барышында тупланган Ьем анализланган материал, ясалган сеземтелэр татар теленец стилистика елкэсендэге тикшеренулэр ечен теоретик Ьэм практик яктан эЬемияткэ ия дип фараз ителе. Хезметне башкарганда алынган нетищэлэр шулай ук телнец башка тармакларын (фонетика, сузьясалышы, морфология, синтаксис, текст тезелеше, прагматика, модальлек Ь.б.) ейрэнгэндэ дэ файдалы булыр дип уйланыла, урта мэктэплер, югары уку йортлары ечен уку-укыту кулланмалары, дереслеклэр, сузлеклер тезегендэ куллану максатка ярашлы булыр дип кузаллана. Тикшерену нэтиж;элэрен махсус курслар укыганда, махсус

1 Н.А.Лукьянова. Экспрессивная лексика разговорного употребления. Новосибирск 1986. 5 б.

семинарлар уткергэндэ файдалану да отышлы булыр дип фаразлана. Фактик материал татар вдэби теле буенча практик двреслэрдэ кулланылыш таба ала.

Тэкъдим ителгвн тикшерену керештэн, еч булектэн, йомгактан Ьэм кулланылган вдэбият исемлегеннэн тора. Керештэ теманы сайлау нигезлвнв, бурычлар Ьэм максатлар формалаштырыла, хезмвтнец актуальлеге, практик эЬемияте ачыклана. Беренче булектэ экспрессивлык проблемасыныц гомумтеоретик нигезлере карала Ьем лингвистик вдебиятны байкау нигезендэ тикшеренунец теп юнэлешлвре билгелвнв, проблеманыц ©йрвнелу торышы карала. Икенче булектв исемнврнец экспрессив функциясе тикшереле, конкрет Ьем абстракт мэгънеле поэтизмнар, гомумкулланылыштагы сузлэр, гади сейлэм лексикасы, неологизмнар, архаизмнар шактый щентекле анализлана. Эченче булекте асыл Ьэм нисби сыйфатларньщ эмоциональ-экспрессив функциясе вйрэнелэ, теслэрне белдеруче асыл сыйфатлар терле як лап сурвтлэнв. Йомгакта тикшеренунец нвтищэлэре гомумилэштерелэ.

I булек

Гомум тел белемендв Ьэм татар лингвистикасында экспрессивлык проблемасыныц куелышы

Телесе нинди телдв объектив чынбарлыкны танып белунец нэтия^елэре материальлвшэ Ьем теркэлв. Танып белу барышында ац чынбарлыкныц субъектив моделей тудыра. Бу процесс ейлене-тирэне ац белен кабул иту аша гына тугел, э белки хис-тойгылар ярдэмендэ тою, беялву аша да бара. Чынбарлыкныц кеше ацында чагылып материальлэшуенде Ьэм телдв теркэлуендэ эмоциялэр зур урын тоталар. Бу ж;еЬеттен В.И.Ленинныц киц билгеле «кеше эмоциялереннен башка чынбарлыкны танып белу мемкин тугел»1 диген фикерене сылтану бик урынлы булыр.

Тел шул ук вакытта объектив чынбарлыкны танып белу коралы гына тугел, е белки бик куп терле хис-тойгыларны, беялеуне де чагылдыра Ьем кеше ацыныц эмоциональ-психик елкесен хезмэтлендере.

Тел ярдеменде кешелер бер-берсе белен аралашуга ирешу белен берге, реаль чынбарлыктагы ейберлерге, куренешлергэ хис-тойгыларын, шехси менесебетен Ьем аларны беялевен де чагылдыралар. Икенче терле ейтсек, суз телнец коммуникатив (фикер алышу, аралашу) Ием эстетик яки экспрессив функциялере турында бара.

Бу фенни хезмет телнец енэ шул экспрессив ягын тикшеруге багышлана. Тегелрек ейткенде, татар эдеби теленде лексик чараларныц экспрессив функциясе ейренеле. Шуца куре, иц элек, сузне телнец экспрессив функциясен ейрену тарихыннан башларга туры киле.

1 Ленин В.И. Рецензия. НА.Рубанин. Среди книг, rn.II, М.( 1913г. - Полн.собр.соч., Т.25. 112 б.

9

Куп кенв лингвистлар, философлар, психологлар узлэренец хезмвтлерендв тел функциясе проблемасына теге яки бу кулвмдв кагылалар. Лвкин эле Ьаман бу проблемага карата гомум кабул ителгэн фикер юк. Тел функциялэренец саны тегэл билгеле тугел.

Лингвистларныц байтагы телнец полифункциональ булуы турында эйте. Аларныц кайберлэре икедэн алып биш-алтыга кадер тел функциялэрен билгелэсэлер, кайберлэре исэ бу санны берничек те чиклэмилэр. Монофункционалистлар телде бер гене функция булуы турында эйтэлэр. Месэлэн, Н.И.Шишкин, Р.В.Пазухин, Л.Блумфильд кебек галимнэр телнец коммуникатив функциясен генэ таныйлар. К.Фосслер, В.З. Панфилов кебек телчелер экспрессив функцияне телнец теп функциясе дип карыйлар.

Гомумэн алганда, телнец теп, нигез функциялэре итеп коммуникатив Ьем когнитив (танып-телу, гносеологик, кайбер очракта аны экспрессив та дилер) функциялере танылган. Бу ике функция белен берге нигез функция сыйфатында эмоциональ Ьем металингвистик функциялэр дэ карала. Телнец бу функциялэре аралашу процессында узара тыгыз бэйлэнгеннер Ьем сейлем барышында узлерен терле дерэщэдэ сиздерэлер. Теп функциялер беренчел функциялер белен узара бейленеште булалар. Меселен, эмоциональ функция телнец модаль функциясе белен бейле Ьем алар, уз чиратларында терле елкэлэрдэ когнитив функция белен керешеп кителер. Бу бигрек те матур едебиятта, шигърияттэ ачык чагыла Ьэм гэуделэнеш таба.

Шул ук вакытта телнец Ьэм сейлемнец функциялерен аерып карау да бар. А.А.Леонтьев1, меселен, телесе нинди аралашу ситуациясенде узен сиздерэ торган тел функциялерен Ьем аерым сейлем очракларында гына барлыкка киле торган факультатив функциялерне курсэтэ. Аныц фикеренчэ, сейлэм функциялэренэ тубендегелер карый: магик (табу, эвфемизмнар), диакритик (сейлем компрессиясе), экспрессивлык (эмоциялэр белдеру), эстетик Ь.б.

1 Леонтьев АЛ. Язык, речь, речевая деятельность. М., 1969.

10

В.А.Аврорин телнец дурт, е сейлемнец алты функциясен курсете: номинатив, эмотив-волюнтатив, поэтик, магик, этник Ьем сигнал функциялере1 .

Семиотиканыц бер тармагы булган прагматика тел белемендв бОнчы еллар азагы - 70нче еллар башында ныклап ©йрэнелэ башлады. Аныц кысаларында сейлэм субъекты, адресат, сейлвм ситуациясе Ьем алар арасындагы менвсэбвтлвр карала. Алар белен бейле рэвештэ сейлеученец сейлэм эчтелегене менесебете (ирония, купмегънелелек Ь.б.), адресатныц эмоциональ халэте, ягъни эмоциональ-экспрессивлык проблемаларына зур урын бирелэ.

Тегъбирлернец эмотив бизелген беремлеклере прагматика елкесен ейрену барышында XIX гасыр азакларында коннотация термины белен аталып йертеле башлый. Сузлернец аффектив ягын ейренуге багышланган психолингвистик тикшеренулер бу терминныц ныклап урнашып китуене булышлык иттелер. Бугенге кенде киц мегънедеге коннотацияне тел беремлегенец денотатив мегънесене ©стеме булып килген Ьэм экспрессив функция ©стеген компонент дип ацлау кабул ителген2. Экспрессив функция уз чиратында сейлеученец тормыш тещрибесе, медени-тарихи карашы, чынбарлыкка эмоциональ м©несэбете, сейлэмде катнашучыларныц социаль менесебетлере, сейлэм шартлары Ь.б. шундый мегълуматлар нигезенде оеша3 .

Экспрессив функцияне сейлеученец фикер Ьем хис-тойгыларын формалаштыручы функция дип • карау таралган. Меселен, Л.В.Щерба телне «теэсирлек чарасы» дип ейткенде, «безнец фикер Ьем хис-тойгыларны чагылдыручы ж;анлы знаклар системасын» куз алдында тота4 .

1 Аврорин В .А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л.:Наука, 1975. 72 6.

2 Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990. 236 б.

3 Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. М.: Наука, 1986. 86 б.

4 Щерба Л.В. Предисловия (к сборнику «Русская речь»). // Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974. С. 100-103.

Мето до логик, философик, гомумтеоретик юнэлештэге хезмэтлэрдэ экспрессив функция «фикерлэр формалаштыру максаты», «абстракт фикер лэунец барлыкка килуе Ьэм булуы»1 белэн бвйле. Панфилов фикеренчв, «эмоциялэр чагылышын экспрессив функциягв керту урынлы тугел, чвнки тел берэмлеклэрендв эмоциялэр узлере тугел, э алар турындагы фикер эчтэлеге теркэлэ, 1юм шулай итеп эмоциялэр телдэ, аныц лексика Иэм грамматикасында бары тик фикерлэу аша гына уз чагылышын табалар»2. «Эмоциялэр сейлэмдэ кубрэк тврле интонация лэр (шатлану, ачулану, соклану Ь.б.), шулай ук суз тэртибе (эмфаза) белен билгелэнэ», — ди Панфилов3. Монда ул ымлыкларны да курсэтэ. «Мэгълум булуынча, кайбер очракларда аваз составлары бер ук булган ымлыклар узлэренец характеры белэн бвтенлэй капма-каршы хис-тойгыларны да белдере алалар. Мондый очракларда эмоциялэрне белдеруче чара булып интонация хезмэт итэ»4.

Югарыда эйтелгэнчэ, Панфилов телнец бер гене функциясен -экспрессив функцияне генэ таный. «Телнец экспрессив функциясе коммуникатив процесста да, шулай ук эчке сейлемде де (внутренняя речь) барлыкка киле ала, - ди ул. Икенче терле ейткэндэ, телнец экспрессив функциясе коммуникатив функциядэн башка да була ала. Шул ук вакытта коммуникатив функция бары тик экспрессив функция белэн бергэ гене барлыкка киле»5.

Г.В.Колшанский де шундый ук фикердэ: «телдэ эмоциялер, хис-тойгылар, ихтыяр белдерелу дерес, елбеттэ. Лэкин алар фикер, ац-акыл аша гына чагылыш табалар»6.

Куп кене тел белгечлере экспрессив функцияне бары тик кеше ацыныц эмоциональ-психик эшчэнлеге сферасы белен бэйлилер Ьем

1 Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. Гносеологические аспекты. М., 1977. 287 с.

2 Шунда ук. 287 б.

3 Шунда ук 100 б.

4 Шунда ук. 110 б.

5 Шунда ук. 114 б.

6 Колшанский Г.В. Логика и структура языка. М., 1965. 240 с.

12

телнец вазифасын эмоциялэр, хис-тойгылар, субъектив модальлек чагылдыруда дип карыйлар. (Уфим