автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Татарская литература Астраханского региона в историко-культурном контексте

Текст диссертации на тему "Татарская литература Астраханского региона в историко-культурном контексте"

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТА ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ и ИСКУССТВА им.Г.ИБРАГИМОВА

На правах рукопис

ЗАВГАРОВА ФАНЗИЛЯ ХАКИМОВНА

Татарская литература Астраханского региона в историко-культурном контексте (XIX - нач.ХХ вв.)

10.01.02. - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертаци на соискание учений стелен кандидата филологических нау

Научный руководитель - З.З.Рамеев, кандидат филологических наук

Казань - 2002

f *

t y> / /

/

ТАТАРСТАН ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

ЗАВГАРОВА ФЭНЗИЛЭ ХЭКИМОВНА

Тарихи-мэдэни контекстта Эстерхан тебэге татар эдэбияты (XIX - XX Й03 башы)

10.01.02 - Россия федерациясе халыклары эдэбияты

(татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж,э алу ©чен язылган диссертация

Фэнни й^итэкче — З.З.Рэмиев, филология фэннэре кандидаты

Казан - 2002

Эчтелек

Кереш

Икенче булек. Остерханла татар элэбияты

§1. Эдэби процессларны бэялэу методикасы

§2. Татар едэби барышы жирлегендэ бстерхан едэбияты

Йомгак

4

19

Беренче булек. Остерхан твбэге: икътисали-ижтимагый узгэрешлэр hdM мэлоният

§1. Татарлар яшвгвн тебвклвр арасында бстерхан 19

§2. Янарыш хврвквте Ьэм бстерхан татар мэдэнияте 33 формалашу

91 91 112

150

Файлаланылган чыганаклар Иэм влебият исемлеге

159-1756.

Кереш

Татар эдэбиятынын купгасырлык катлаулы тарихы бар. Бугенге конга бу тарихнын уткен юлы шактый ачык кузалланып, адабиятта эз калдырган шахеслар ижаты табылган, танылган, бэялвнгвн дия алабыз. Биграк та сонгы еддар татар тарихын, маданиятен гена тугел, адабиятын ейрануда да "борыдыш вакыты" хасид ита. Ченки XX йезнен 80 еддар башына татар адабияты гомуми барыш бударак кузалланып, анын усеш-узгареш баскычлары да кузатеп узылды, аерым язучылар ижатынын шул барыштагы урынын билгелап, ижат узенчалекларен жыю характерында эш алып барылды. Натижа буларак татар адабияты тарихынын 6 томлыгы денья курде.

Лакин ислам маданиятенен янадан тергезелуе, татар галимнаренен хезматларе халыкка кайтарылу, даулати Ьам шахси архивларда сакланучы борынгы чит илга киткэн язучылар мирасы кин катлау укучыга такъдим ителу адабиятчылар алдына яна бурычлар куя.

Эдабият тарихын айранунен колачын кинайту, мона кадар куз уныннан читта калып килган елкалэрга игътибар иту кираклеге кен кебек ачык. Шул исаптан, татарлар яшаган тебакларда адэбият формалашу, жирле язучыларнын асарларен анализлап, гомуми адаби проиесска кертеп жибару актуаль масьала булып кутарела.

Буген Татарстанда Иам Расайдаге татарлар яшаган тебакларда барган милли харакат-узгарешлар куп яктан миллатнен 1917 елга кадар булган хал-халэтен хатерлата. Территориаль Ьам милли-мадани автономия, халыкнын

узбилгелану хокукы, милли узан формалаштыру Ьэм башка кайбер масьалалар татар жамгыятенда кызу бахаслар тууга сабап будды. Узвктан читта, табакларда яшаган татардар арасында уз тарихи-тамырлары белан кызыксыну, мадани узенчалекларне эзлау, миллате-наседен юллау кузатеда. Бу фактор да татардар яшаган тебаклар адабиятын-маданиятен ейранунен аИамияте хакында сейли.

бстерхан тэбаге некъ мена шундый - борын-борыннан татардар яшаган, узенда гомумтерки традиииялэрне саклап, XIX йез ахыры - XX йез башына гомумтатар мадани, адаби проиессларына кушыда адган едкаларнен берсе.

Узенчадекле тарихи-географик тебак буларак, Эстерхан эдек-электан саяхатчедар игътибарын да, тарихчыларны да кызыксындырып кидган. Флорентия саудагаре Франческо Пегодотти узенен "Сауда эше" (1340 еддар тирасе) исемле китабында "Дженторхан"ны Урта дицгезне кенчыгыш белан тоташтыручы беек караван юлына урнашкан Тубан Идеддаге сауда алып бару шаИардаре арасында ин меЬиме дип атый. Хажитарханнын Кафа, Судак, Азак (Тана) шаЬарларе кебек дингез артында алып барылган сауда эшларенда тоташтыру ноктасы вазифасын башкаруы билгеле. Константинополь, Италия саудагарларенен чага балыгын, рус князьларенен тоз сатып алу узаге да Хажи-Тархан була. Монда ДаИли солтанлыгына (Ииндстанга) атлар белан сату иту булганлыгы магълум1.

1 Гузейров Р. Товарно-денежные отношения и караванные пути Хаджитархана в XIII-XIV вв.//Гасырлар авазы/Эхо веков. — 2000. -№3-4

бстерхан жиренен терки-татар тамырлары бик ерактан киле. Археологлар ейтуенче, б.э. кадер VII гасырда биреде скифлар, аннары сарматлар фарсы телле кабилелер яшеген. Б.э. IV-VII гасырларында фарсы Ием терки телле кучме Ием ярымкучме кабилелер берлеииуе нетижесенде яна этник берлек узлерен Иуннар дип атаучылар теркеме барлыкка киле. Галимнер аларнын терки телле, язулы кабилелер булуын билгели1.

VII гасырда Хезер Каганлыгы формалашып, анын башкаласы - легендар Итил сеуде Ием медени узекке ейлене. Итил Эстерхан тиресенде булган дип фараз ителе2.

XIII-XIV гасырларда бу жирлерде Алтын Урда деулете оеша, бстерханнан ерак тугел гене анын башкаласы -Сарай-Бату, 1333 елда Ибн-Батута язып калдырганча, "искиткеч зур, ин гузел шеИернен берсе" пейда була.

Урда хекимнере Сарай-Бату, Сарай-Берке кебек шеЬерлерге шул заман едиплерен, шагыйрьлерен, галимнерен китереп, гыйльми-медени берлек - Алтын Урда культурасы тудыруга йогынты ясыйлар. Монда исе татарлар да катнаша. Меселен, Мехмуд Болгари 1358 елны Сарай Беркеде болгар-татар едебиятынын куренекле ядкяре "НеЬжел-ферадис", Котб "Хесреу ве Ширин", Хисам Кятиб "Жемжеме солтан" есерлерен яза. Алтын Урда заманында "Кыйссаи Авык", "Бедавам", "Кисекбаш китабы", "Несихетес-салихин" кебек китаплар ижат ителе. Тебек кене тугел, бстерхан rnehepe узе де ижатчылар, галимнер

1 Гмыря А.Б. Страна гуннов у Каспийских ворот. — Махачкала: Даг.кн.изд-во, 1995. — С. 103-114

2 Артамонов М.И. История хазар. — С.-П-г.: Лань, 2001. — С. 524

ечен хаж юлында туктала торган очрашу-курешу урыны вазифасын башкара. Масалан, монда 1414 елны Фарганадан чыккан, Болгарда куп вакытлар яшаган галим Ьам шагыйрь Госман бине Малик ал-Маргыйниянинен улеп калу факты билгеле1.

Алтын Урда ханнарына буйсыну тэбакне сугыш-афатлардан саклап кала алмый: 1395 елны Эстерхан яндырыла, лакин XV гасырнын 60-нчы елларыннан янадан тергезела Ьам Эстерхан ханлыгынын узагена аверела. Лакин бу ханлык та озак яшами: 1554 елны А.Вяземский Иам М.Головин житаклаган рус армиясе тарафыннан яулап алына. 1556 елны хан Дарбиш-Гали баш кутареп караса да, бу омтылыш максатына ирешми2.

Mauuhyp тарихчы Г.Гобайдуллин, Эстерханнын Алтын Урдадагы ин зур шаИарлардан берсе булуын ассызыклап, "хазерге Саратау белан Эстерхан арасында бик куп шаЬарлар салынды. Бату хан заманасыннан алып Мангу Тимерга кадар заманда акча сугыла торган пайтахет Болгар хисапланса да, Бату хан заманасында ук Иделнен сул ягында Хэзар дингезеннан ике кенлек юлда (Эстерханнан 100-120 чакрым югары) Сарай uiahape салынды. Моннан башка, Узбак хан заманында Жаек елгасынын дингезга коя торган урынында Сарайчык, Иделнен Хазар дингезена агып теша торган аувалге Итил uiahape урынында XVI гасырларда Эстерхан заЬир булды.

Алтын Урда буленэ башлаганда, бу шаЬарне Иам анын атрафын марказ итеп, Жучи населеннан булган бер хан баласы бу шаИарда местакыйль ханлык ясады. Дэулэтнен

1 Татар эдэбияты тарихы. Алты томда. T.l. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1984. — Б. 161-163

2 Никитин В.П. Астрахань и ее окрестности. — М.: Искусство, 1981. — Б. 14-15

men еИадисе татардардан гыйбарэт булса да, пайтэхет булып бстерхан шэЬэрендэ чит халыклардан эрмэннэр, иранлылар, Ииндилар дэ торалар" дип язып калдырган1.

бстерхан ханлыгы рус даулетена буйсындырылганнан сон, яна хакимият бстерханнын халыкара сауда эшларен шактый киметэ, лэкин Ресейнен эчке базарында тебак балыгын, тозын, терлеген сату зур урын били башлый. XVII гасыр ахырына бстерхан uuahape Расайнен халыкара сауда узагена зверела2. Шулар натижасенда, бстерхан тебэге терле диннэр: ислам, православие, буддизм, терле теллэр Ьэм маданиятлар кисешкэн, бэрелешкен, байланешка кергэн узенчалекле урынга айлана3.

Куп маданиятле, этник теркемнар очрашкан, берга урнашкан бу урында XIX йознен икенче яртысына жирле татарлар Иам Идел-Урал буе татарларынын этник берлеге оешып жита4, Иам Расайда барган реформалар татар деньясында да яна икътисади менасабатлар урнашуга этаргеч биреп, бстерхан тебагенен гомумтатар икътисади, мадани проиессларына катнашып китуен тизлата5. Шулай итеп, борынгыдан килган терки-татар маданиятенен бер узеге булып торучы, уз жирларе аша терле халык Ьэм язмышлар уздырган бстерхан тарихы -татар халкы утканенен бер кисаге, елеше да икен.

1 Гобэйдуллин Г. Тарихи сэхифэлэр ачылганда. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1989. - Б. 103134

2 Зайцев И. Торговля и хозяйство города Хаджи-Тархана//Великий Волжский путь/Материалы круглого стола и международного научного семинара. — Казань, 2001. — С. 289

3 Татары. Серия «Народы и культура». — М.: Наука, 2001. — С. 20

4 Арсланов Л.Ш., Викторин В.М. Астраханские татары//Материалы по истории татарского народа. — Казань, 1995, - С. 344

5 Амирханов Р.У. Культурное сближение и слияние различных групп татар//Материалы по истории татарского народа. — Казань, 1995, - С. 298

Кызганычка каршы, татарлар яшэгэн тебэклер арасында Эстерхан Ьэм mapuxu, heM медени, Ьем эдэби аспектларда ин аз ейрэнелгэн ©лкэ булып кала киле. Сонгы елларда денья кургэн, татар янарыш хэрэкэте, мэдэният, мэгариф усеше мэсьэлэлэренэ караган хезмэтлэрдэ дэ Эстерханга кагылышлы мэгълуматлар юк дэрэжэсендэ1.

XVIII йез ахырыннан встерханда татар язма эдэбияты формалаша башлый2. Традицион Иэм югары мэдэният элементларын узенэ туплаган, суфыйчылык традиииялэрен дэ, шэрык эдэбияты кануннарын да читтэ калдырмаган эсэрлэр языла. Гомумтатар эдэбиятында да XVIII - XIX гасыр аралыгында охшаш куренешлэр: терле катлам традиииялэренен эдэби материалда очрашу-керешуе кузэтелэ. Лэкин бстерхан тэбэгендэ барган мэдэни узгэрешлэрнен, татар эдэбиятынын элегэ махсус алып тикшерелгэне юк. бдэбият формалашу проиессын жентекле ейрэнеп, татар эдэбияты тарихына кушып жибэру дэ кызыклы нэтижэлэргэ китерэ алыр иде.

XX йез башына татар деньясында барган демократик узгэрешлэр тээсирендэ тэбэк мэдэнияте, гомумтатар эдэбияты кебек ук> "тизлэтелгэн усеш" кичерэ: тебэктэ жэмгыятьлэр оешу, куплэп гэжит-журналлар чыга башлау, жэдит мэктэп-мэдрэсэлэр ачылу, типографиялэр челтэре пэйда буду, элбэттэ, эзсез калмый. Безнен; карашыбызча, гасыр башына инде милли идеялэр белэн янучы, узлэрен меселман гына тугел, татар итеп тэ тоючы яшьлэр

1 Хабутдинов А.Ю. Формирование нации и основные направления развития татарского общества в конце XVIII — начале XIX вв. - Казань, 2001; Солтанов CD.M. Татарское национальное движение: история и современность. - Казань: Магариф, 2000 Ь.б.

2 Биредэ без гомумторки эдэбият катламнарына кагылуны максат итеп куймадык. Шуннан да иртэрэк язылган эсэрлэр элегэ табылмаган.

буыны усеп жите, тебек медэниятен эйдеп бара башлый. Шушы вакыт аралыгында бстерхан тебэге Ием татар деньясынын узэге булган Казан белен тыгыз багланышлар урнаша. бстерхан меденияте уз этник-медени узенчэлеклерен татар меркезене алып киле, яна гасыр татар едебияты мейданга чыгуга анын да катнашы бар.

Шулай итеп, бстерхан тебеге, анда яшеген татарларнын ижтимагый-медени тормышы гомумен татар меденияте тарихын, татар миллете оешу-берлешу юлларын ейренуге, татар едебияты тарихын кинейтеп тикшеруге килеп кушылырлык елке. Буген, татар тарихын, едебият тарихын янача язуга менесебетле тебеклер тарихы белен кызыксыну ускен бер вакытта, бстерхан меденияте - едебиятын ейренунен актуальлеге арта.

Теманыц эйренелу л ерэжосе. Гомумен, бстерхан тебеге элек-электен тарихчы галимнеребезнен игътибарын шактый желеп иткен. Меселен, Р.Фехретдин бстерханга "ин гузел шеЬерлерден булып, Ител елгасы буена салынган, жанлы базарлы uiehep" диген бея бире1. Тебек тарихына менесебетле мегълуматларны З.Велиди китапларында да табып була2. Узенчелекле бстерхан елкесе хезерге заман галимнеренен игътибарын да желеп ите. Сонгы вакытта аларнын тебектеге этнографик, лингвистик, демографик, икътисади проиессларны

1 Фэхретдин Р. Болгар вэ Казан твреклэре. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1993. — Б. 111

2 Вэлиди 3. Кыскача терек-татар тарихы. Беренче ж,езьэ. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1992. - Б. 104406, 126-132

ейрэнугэ багышланган куп кенэ кызыклы хезмэтларе денья курде1.

Тебэк эдэби барышы хакында да суз эйтелмеген тугел. Месэлен, 1965 елны Жэвад Алмаз, Г.Сэмитова кулъязмаларын карап, сайланма эсэрлерен бастырып чыгара татар эдэбияты тарихынын ©ченче томында XX йез башы адэбиятында традииион поэзия чагылышына менэсэбэтле рэвештэ бстерхан шагыйресе Гезизэ Сэмитова ижаты мисалга китерелэ2. 0 галимэ Э.Т.Сибгатуллина Газизэ Сэмитованы XIX гасыр татар хатын-кыз язучыларынын берсе буларак бэяли3 Ьем Г.Сэмитова ижатына хас узенчэлекле лиризмга, анын эсэрлэрендэ халык ижаты традиииялэренен язма эдэбият белен урелуенэ игътибар итэ4. Бу урында Г.Самитованын ижатына М.Гайнуллиин, М.Гайнетдинов кебек галимнер игътибар иткенлекне курсэтергэ мемкин5.

1 Амирханов Р.У. Культурное сближение и слияние различных групп татар//Материалы по истории татарского народа. Казань, 1995; Исхаков Д.М. Астраханские татары: этнический состав, расселение и динамика численности в XVIII — начале XX вв.//Астраханские татары. Казань, 1992; Хасанов Х.Х. Формирование татарской буржуазной нации. Казань, 1977; Зайцев И. Торговля и хозяйство города Хаджи-Тархана/ /Великий Волжский путь/Материалы круглого стола и международного научного семинара. Казань, 2001; Гузейров Р. Товарно-денежные отношения и караванные пути Хаджи-Тархана в III— XVI вв./Гасырлар авазы/Эхо веков. — 2000. — №3-4; Халиков Н.А. Средневолжские татары в Астраханском крае: традиции и инновации в хозяйственной культуре//Астраханские татары. Казань, 1992; Ислам в среднем Поволжье: История и современность. Очерки. — Казань, 2001; Фэхретдинов Р. Татар халкы Ьэм Татарстан тарихы. Казан: Мэгариф, 1996

2 Татар эдэбияты тарихы. Алты томда. Т.З. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1986. — Б. 86

3 Сибгатуллина А.Т. В поисках человека. Концепция личности в татарской поэзии XIX века. — Елабуга, 2001. — С. 54

Сибгатуллина А.Т. Курс.хезмэт. — Б. 98-99

5 Гайнетдинов М. Поэзия женской души//Советская Татария. — 1982. — 26 декабря; Гайнуллин М. Газизэ Сэмитова//©мет йолдызлары. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1988. — Б. 18-20

Тебэк мэдэниятенэ кагылышлы кайбер фикерлэрне Н.К.Мехмутовнын Эстерханда татар театр сэнгатенен барлыкка килеп, усуен ейрануга багышланган хезмэтенде1, куп кенэ галимнарнен Г.Тукай ижатын ейрэнуне куздэ тоткан гыйльми есарларден2, XX йез башы поэзиясенде узенчелекле урын билагэн эдиплэр С.Рамиев3, С.Сунчелей4, М.Галэу5 ижат мирасларын ейренген эзденулердб очратып була. Декин бу фикерлэр XX гасыр башы бстерхан тебэге мэденияте Ьэм эдебияты барышын туды кузаддардык мегълумат бирмидер. Шуца кура хезматебезда кутарген тема жентекле ейрануне тадап итэ.

Чыганаклар Ьэм елебият. Чыганаклар бударак, ин беренче чиратта, мона кадар аз ейренелген, укучыга бидгеде будмаган архив материалларын курсэтерга кирак. Эзданударебез бстерхан елкесенен даудэт архивыннан, Петербург luahape М.Е.Салтыков-Щедрин китапханэсенен милли китаплар булегенда сакланган гасыр башы гежит-журналларыннан материал туплау белан башланды. Натижада, монарчы билгеле булмаган, фанни айланешка кертерлек документлар, адеби есэрлер табылды. Чыганаклар белан эшлеу даверенда билгеле булган факт,

1 Мэхмутов h.K, Исламова И.И., Гыйззэт Б.Ф. Октябрьгэ кадэрге татар театры. — Казан: Татар.кит.нэшр., 1988. — Б. 300

2 Хамит Г. Габдулла Тукай. — Казань: Тат.кн.изд-во, 1956. — С. 196; Гайнуллин М. Татарская литература и публицистика начала XX века. — Казань, Тат.кн.изд-во, 1966. -С. 132; Нафигов Р.И. О поездке Тукая в Астрахань. — Казань, 2000. — С. 13-26; Рэсулова 3. Тукай эзлэреннэн. — Казан: Тат.кит.нэшр, 1984. - Б. 43-49

3 Садретдинов Ш. Сэгыйть Рэмиев иж,аты. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1973. - Б. 85-96; Зарипова Ч.А. Проблема демонизма в творчестве С.Рамиева в контексте ВосточноЕвропейской эстетики: Автореф.дисс...канд.филол.н. — Казань, 1996, - С. 21; Гайнуллин М. Татар эдиплэре. — Казан: Тат.кит.нэшр., 1978. - Б. 143-156

Мусабекова P.P. Сагит Сунчелей: Судьба и творчество. - Казань, 2001, - С. 48

5 Ганиева Ф.А. Своеобразие исторических романов Махмуда Галяу. Дисс...канд.филол.н,— Казань, 1990. - С. 27-34

гипотезаларнын кайберлере яна табылган материаллар белен чагыштырып, тарихи дересленде. Эстерхан тебэге эдиплэренен гасыр башында денья курген, фенни эйланешкэ кертелмэгэн едеби эсер жыентыклары, тэбэк гэжит-журналлары битлеренде басылган едеби ядкярлэр кирилл хэрефлэренэ кучерелеп ейренелде1.

Максат Ьэм бурычлар. Без Эстерхан жирлегендэ татар югары меденияте формалашу алшартларын, тебекнен ижтимагый-икътисади хэлен кузэтеп узганда, усеш-узгэрешлэрнен татар миллете, яна гасыр татар эдебияты Ьэм меденияте белен бейленешле булуын ачыкладык. Хезметте Эстерхан жирлегенде туган, ижат ителген татар едебиятын тарихи-медени контекстта ейрену максаты куелды. Шушы максаттан чыгып, тубендеге бурычлар билгеленде:

Эстерхан тебеге татарларыньщ ижтимагый, икътис