автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Татарская мифология в историко-сравнительном и типологическом аспекте

Текст диссертации на тему "Татарская мифология в историко-сравнительном и типологическом аспекте"

)'/ ; ии - 10/ЦОЧ - Ч

(

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА им.Г.ИБРАГИМОВА

На правах рукописи

КАРИЕВА ЛЯЙСЯН АНАСОВНА

ТАТАРСКАЯ МИФОЛОГИЯ /в историко-сравнительном и типологическом

аспекте/

10.01.09 - фольклористтика

диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель доктор филологических наук, профессор УРМАНЧЕЕВ Ф.И.

Казань - 1999

ТАТАРСТАН ФЭННЭР АКАДЕМЙЯСЕ Г.ИБРАЫ1М0В ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

I

Кариева Лэйсэн Энэсовна

ТАТАР НИФОЛОГИЯСЕ / тарихи-чагыштырма Ьэм типология: яссылыкта/

10.01.09 - ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйлъми дэрэж,э алу ечен диссертация

Гыйльми ж^тэкчесе -филология фэннаре докторы, профессор

УРМАНЧЕЕВ Ф. И.

КАЗАН - 1999

150

- к -Ке р£ ш

а/ теманын, актуальлеге:

XX гасыр ахырындагы хэзерге тарихи борылышлар чорында денья ха-аыклары тарихларын ян^адан язалар, матди Ъ.эм рухи культурага ныграк лгътибар бирэлэр. !11ул исэптэн, килеп чыгышы Иэм халык булып оешуы, гзенен, икъдисади Ьэм мэдэни храдициялэре белэн Евразиядэ генэ тугел, калыкара мэйданда узен таныта алган татар халкы да рухи кыйммэтлэ-рен барлый. Халык иждтыньш, нигезен тэшкил иткэн Ъзм деньяга карашы-нын, усеш дэрэж,эсе курсэткече булган мифологиясен туплау Ьэм ейрэну— мушы юнэлештэге эшчэнлекнен, бер елеше. Этник, социаль Ъэм дэулэт тезелеше'тарихларынын, тирэн катламнарын ейрэну, аы,а утеп керу бары тик халыкларнын, рухи иж^ты нигезендэ, мифология аша мемкин булган-лыктан, бу эшнен, зарурлыгы инде куптэн куз алдында тотыла иде.

Европачыл фикер йертунен, гуманитар фзннэр усешенэ гаять зур зыян китеруе заманыбызда куптэн танылган булса да, мондый беръяклы фикер сереше мифология елкэсендэ дэ чагылыш таба килде. Мэктэптэ Ьэм югары уку йортларында нигездэ борынгы Эллада Ьэм рим мифологиясе вйрэнелде. Башка халыкларнын,, шул исэптэн татар халкыныы, мифлары да фэнни эйлэнешкэ керми, образлары язма эдэбиятта бик сирэк чагы-ла, сэнгать тврлэре дэ уз халкыныы, мифологик кузаллаулары, алардагы образ-персонажлар белэн бик аз эш итэ иде. Шунын, нэтиж,эсендэ халык иж,аты белэн язма эдэбият, сэнгать, халык тарихы, тел гыйлеме, Иэм, гомумэн, халыкнын, бугенге иж,ади эшчэнлеге, профессиональ югары сэнгать арасында бэйлелек, кучемлелек югала баруына китерде. Мэсьэлэгэ реаль Караганда бары тик мифологик кузаллаулар, образ-персонажлар, си)-' жетлар гына Ьэр халыкка классик югарылыктагы эдэби, сэхнэ, сынлы Иэм рэсем сэнгате тудырырга ярдэм итэ алалар.

Шулай итеп, татар халкыныы, мифларын, легенда, риваятьлэрен,мифологик сюжет, кузаллау Ьэм ышануларын ейрэну, беренче чиратта халык авыз иж^аты эсэрлэренен, нигезендэ яткан, аларны тудырган фикер-

ч -I -

[эрне, деньяны кабул итуне аьу1ап, ан^а тиешле бэя биру ечен кирэк. 1ондый тикшерену Ьэм эзлэнулэр халык иж^атынын, бу терен иьу1эргэ, 1нын, тематикасын барларга, проблемаларын ачыкларга, фэнгэ, сэнгать 1эм эдэбиятка утеп кергэн фэлсэфи-мифологик гомумилэштерулэрне бер-э тупларга мемкинлек бирэ.

Халыкньш, борынгы тарихы, тормышы, ягъни этнология мэсьэлэлэрен 1чарга, тулыландырырга шул ук мифология ярдэм итэ. Тел гыйлеме, анын, сеш тарихы, аллалар Ьэм алиЬэлэр, кабилэ Ьэм ыру атамалары - этно-¡имнар, географик атамалар-топонимнар тарихы шул ук мифология аша нлатыла ала, кубесе халык тарихын, тел куренешлэрен саклаучы була->ак куп фэннэрдэге проблемаларга ачыклык кертэ,

Хэзерге заманнын, ин, кенузэк фэннэреннэн булган экологиянеы, ишмэ башы да-мифология. Табигатькэ сак менэсэбэт, табигатьнен, сере кечлэре, мемкинлеклэре турындагы фикерлэр Ьэм кузаллаулар—бары ик мифология адимеше.

Сонаты вакытларда нык усеш алган милли рэсем Ьэм сыйлы сэнгать, пера, балет кебек халыкнын, бетенденъя культурасы усеше дэрэж,эсе-э ж^туен раслаучы классик югарылыктагы эсэрлэр—барысы да халыкнын, ифологиясенэ нигезлэнэ, шуннан образ Ьэм сюжетлар ала.

Мифологияне Ьэм анын, мемкинлеклэрен, башка халыклар Ьэм бетен енья, гомумпланетар, мифологиядэге гомумкешелек образ Ьэм типларын, южетларын танып-белгэндэ генэ анын, милли сыйфатларынын, эЬэмиятен нларга мемкин булачак. Шунын, ечен дэ хезмэттэ татар мифологиясен-эге гомумкешелек типларынЬэм сюжетларын барлау куз алдында тотыла.

Димэк, татар мифологиясен ейрэну, халыкара мифология яудрлеген-э барлап типлаштыру гаять кирэкле Ьэм эЬэмиятле эш, татар халкынын, ухи кыйммэтлэрен барлау аша, гомумкешелек кыйммэтлэренэ йез тотып, атар халкынын, денья мэйданындагы башка халыклар белэн бердэм яшэеш чен кирэкле сыйфатларын да барлау ул.

Татар халкынын, хэзер елешчэ юкка чыккан мифологик системасы

улган. Бу иждт терен барлау, тэртипкэ салу беренче чиратта татар алкынын, денья цивилизациясе усешенэ керткэн елешен ачыклау ечен э ярдэмче булачак.

Мифологик куренешлэр, образлар, кузаллаулар Ъ.б.ларны типлаш-ыру яссылыгында, ягъни башка халыклар мифологиясе белэн чагыштырып, лардагы уртаклыклар Иэм бердэмлеклэрне ейрэну юнэлешендэ карау исэ еньяда бара торган бердэм: гомумпланетар Ьэм милли идерлогия бул-ыру кебек процессларнын, Ьэркайсына хэзмэт итэрдэй гомумилэштерулэр сарга мемкинлек бирэ. Шулай итеп, татар мифологиясен типологик яс-ылыкта ейрэну юнелешендэге бу омтылыш милли мифологиядэге гомум-ешелек кыйммзтлэрен барлауга Ьэм милли идеологиянеы, нигезендэ ятар-а лаеклы татар халкынын, уткэндэге мирасын ейрэну аша ян,а фикер сешенэ мемкинлек ача.

Ъэр ж,змгыятъ, дэулзтчелеген тези алган халык, миллэт дип исэп-энгэн кешелек берлеге, гомумэн, билгеле бер карашлар, фикерлэр туп-анмасын шушы берлекнен, идеаль моделе хакындагы кузаллаулар ниге-ендэ, ягъни идеологиясе . ярдэмендз оеша. Шул ук вакытта элекке-е Рэсэй империясендэ кеч Ьэм узенен, табигатенэ ят булган идеология елэн ан,нары манипуляциялэнгэн, рухи коллыкка тешерелгэн халыклар угенге кендэ килэчэк усеш программалары зшлэу барыщында берлэшугэ тэруче фикерлэр тупланмасын - идеологиялэрен булдыру турында кай-ырталар.

Татарстан Республикасы дип аталган кечкенэ бер тебэкнен, зтник изезен тэшкил итеп кенэ калмыйча, бэлки аннан читтэ зур...кешелек ространствосын узлэштереп, анда хуж,алык итудэ куренекле урын тотучы, илли мэнфэгатен тормышка ашыру максаты белэн эшлэр башкаручы татар алкы усешен тэзмин иту ечен милли идеологиясен булдыру максатында гп ззлэнэ.

Беренче чиратта халыкнын, борынгы тамырлары, уткэне, деньяга зенчэлекле карашы мифологиядэ теркэлгэн, ченки бу иж,ат урнэклэре алык яшэешенен, ин, уз ж,ирлегендэ табигать белэн аралашу., сыену,

аца ж^айлашу, аннан файдалану процессында халыкта формалашкан сый-

I

фатлар нэкъ менэ образ-персонажларда кузэтелэ. Татар мифологиясен-дэге образ-персонажларнын, ин, асыл сыйфатлары гомумкешелек кыйммэт-лэреннэн шытып чыккан. Алар иж^ади хезмэттэ курена. Ян^а ж,ирлэр узлд«£-тереп, игенчелек белэн щегыллэну, шэЬэрлэр тезу, туган илне саклау, дошман баскыннардан саклану кебек фикерлэрдэн чыккан тынычлык сею-чэн, яшэу вчен керэш идёясе белэн бэйле эшчэнлек ул.

Бу юнэлештэ фикер йвртудэ мифлардагы этнослар мэсьэлэсенен, куелышы, аларда халык кйлеп чыгышы, ягъни халык шэж.эрэсе, яшэу рэвешенен, бэян ителуе турындагы хикэятлэр гаять эИзмиятле. Шушы ун^айдан бары тик бер образны гына мисалга китеру дэ бу фикерне ачыкларга ярдэм итэчэк. Мэсэлэн, инде бетенлэй кырылып бету чигенэ ж^ткэн халыкнын, яы^адан тернэклэнеп китуе вчен шэфкатълелек урнэге курсэткэн Ак буре - Асан/а/, Ашин/а/ ыруынын, изге нэсел башы - тотемы кучерелмэ мэгънэ - аллегория рзвешендэ гаять зур идеологик проблемаларны чишу ечен ж^рлек бирэ. Ак буре гарип балага гаять шэфкатьле булып, аны карап-тэрбияли. Спартан кагыйдэлэре буенча сугышка яраксыз ирлэрне кыядан ыргыту белэн теркилэрдэге "гариплэр культын" чагыштыру ян^адан тэрбиядэге зур мемкинлеклэрне раслап тора. Кырылганнан сон, тернэклэнгэн халыкнын, яцэдан иж^ади хезмэткэ керешуе, Ьвнэрчелектэ алга китуе тимер зшендэ башка кабилэлэр кар-шында танылуы, уз берлеклэрендэ идарэче булу вчен табигый бер сайланыш аша узып, сэлэтлэре нигезендэ ана хэер-фатыйхасына тая-нып керэшу моменты да зур сабак бирэ ала.

XIX гасырдагы рус интеллигентлары эдэбияттагы кечле романтизм встенлек алу чорында шэрекъ белэн мавыгып, туран-славян, скиф-славян менэсэбэтлэре хакында уйланып махсус концептуаль "скиф идео-

i

логиясе" дигэн караш та тудырганнар. Аларны рус пассив дворянна-рынын, рухи потенциалынын, инде тэмам текэнуен куру башкача аны ри-зыкландыручы фикерлэр бетуенэ инану шушы уткэндэге торныштан нидер

1 Литературный энциклопедический словарь.-Москва.

алу мемкинлеге барлыгы рухландырган.Алар уз ишлэрен скиф каны тээсирендэ генэ булырга мемкин сыйфатлар эзлэугэ этэргэннэр,ягъ-ни эшчэнлек, актив тормыш рэвеше, кайнар канлылыкны мактап, уз-лэренен, скифлардан килеп чыгышлары белэн горурланганнар. бу исэ борынгы терки мифологиянен, идеологии потенциалы зур булуы хакын-да сейли. Бу идеялэр бугенге кен ечен дэ актуаль. Планетада насади эшчэнлеккэ Ьэм актив тормыш позициясенэ нигезлэнеп янэшэ ты-ныч яши белугэ ейрэнунен, нигезе, халыкара идеологиянеы, дэ бер кыйммэте булып тора. Шушы юнэлештэ Караганда татар мифологиясе хэзерге заман милли идеологиясен булдыруда нигез фикерлэр, бу эзлэнулэргэ мемкинлек бирэ.

б/ тикшерену максаты Ьэм бурычлары, анын, методологиясе;

Билгеле булганча, татар халкы-билгеле бер республиканын, исе-ме курсэткече, димэк ки, анын, этник нигезен тэщкил итэ, шунлыктан "татар мифологиясе" терминын куллану, анын, мифологик системасын тасвирлап курсэту максатка ярашлы була. Элбэттэ, "татар" этнони-мынын, кулланылыш даирэсендэ, терле гасырларда, терле ил халыкла-ры арасында, тарих Ъэм тел гыйлеме галимнэре ягыннан да уз атама Ьэм чит атама буларак та куп бэхэслэргэ сэбэп булуы иска алына. Бу этноним Евразия кин,леклэрендэ гасырлар дэвамында яшэгэн, хэзерге чорда нинди тебэктэн булуына да карамастан /Казан,Астрахань, Себер Ь.б./ гомуми татар исеме астында рэсми документларда теркэл-гэн халыкка карата кулланыла. Шушы тарихи берлекне раслау макса-тында татарлар яши торган тарихи-географик киь^лекне исэпкэ алып, Ьэр тебэктэн бердэй мифологик мисаллар китерергэ омтылыш ясалды.

Шушы нигездэ халыкнын, яулр-кук, тереклек барлыкка килу,денъя бету, терки халыклар Ъэм кабилэлэр килеп чыгу, аларнын, формалашуы, усеш шартлары, иж,тимагый хезмэт буленеше, металл эшкэрту,Ь&'нэрчелек, игенчелек барлыкка килу, самими гадел ж,эмгыять модельлэре, генетик Ьэм мэдэни бэйлэнешлэр турындагы мифологик хикэятлэр дэ шул

1,айдан карала. Сюжет, образ, кузаллаулардагы мифологик катламны фихи-чагыштырма яссылыкта типлаштыру академиклар М.З.Зэкиев, , Г. Кэримуллин Ьэм профессор Ф. И. Урманчеевнын, сон,гы еллардагы хез-этлэре методологиясе ж,ирлегендэ, алар ясаган гомумилэштерулэр, ян,а

шки-татар зтногенетик тэгълиматынын, глобаль фикерлэре нигезендэ

1 2 бэян

шкарылды, М.<Бакировнын, кин, планда язылган монографиясендэ

гелгэн терки-татар мифологиясен типологик яссылыкта анализлау тэ-

v

жбгсенэ таянылды.

Мифологиянен, тел гыйлеме Ьэм борынгы таркх белэн янэшэ баруын

3

•тэ тотып, этногенетик Ьэм этнологик мифларда бу фэннэрнен, гомуми юблемалары комплекста каралды, бигрзк тэ татар халкы тарихын язу-ш, методологик нигезлэренэ басым ясалды.

Борынгы кытай галиме Оымя Цянь узенэ билгеле булган. тарихны фтлы рэвештэ чорларга булэргэ тэкъдим итте Ьэм тарихи вакытнын, ;аль асылын, сэбэп-нэтиж,э бэйлэнешлэрен дэ курсэтеп бирде.^ Тарих женен,, шулай итеп, терле чорларны эйрэнуек , исэпкэ алып, аларнын, пиы Ьэм ахыры, башлануы Ьэм бетуе булырга мемкинлеге турында фикер 1гезендэ злекке иске ждрлектэ борынгы мифология денъяныд, тереклек-1Н,, кешенен, барлыкка килуе Ьэм анын, юкка чыгуы хакындагы фикер яту-га нигезлэнеп кешелек расалары мэсьэлэсе дэ карап утелэ:. Мифология-5 формалашып яшэеш алган бу катлаулы проблема денья фэннэренэ дэ :еп керуен исэпкэ алып, мифологик куренеш буларак тасвир ителэ. Шу-ш итеп, ейрэну методологиясе мифологияне система буларак борынгы фих, дин, эхлак, идеология, тел гыйлеме, эдэбият-сэнгатъкэ менэ->бэтле итеп карый.

1 Закиев М.З. Татары.Проблемы истории и языка-Казань.1990. Зекиев М.З. Терки-татар зтногенезы.-Казан-Мзскэу.199&. Каримуллин А.Г.Прототюрки и индейцы Америки. По следам одной

шотезы.—Москва. 1995.

Урманчеев Ф.И. По следам белого волка.-Казань. 1994.

2 Бакиров М. Гомумтерки шигъриятнен, яралуы Ьэм ин, борынгы фор-[лары. ^-Ж:Кирас. 1999. №1.597-121. ,№3^9-101. , №4Б.82-95-

3 Закиев М.З. Татары... ¿1':Е. 11.

4 Конрад Н.И. Запад и Восторг.-Москва. 1961.-. .,Б.76-78.

Терки-татарлардагы игенчелек Ъэм металл зшкэрту кебек икъти-сади-мэдэни алгарыш мэсьэлэсенэ килгэндэ дэ терки тебэклэрдэге мэ- И> дэни игенчелек Ьэм нык ускэн Ъенэрчелек булуы турында фикер йертер-гэ мемкинлек бирэ. Металл зшкэрту буенча терки кабилэлэр осталык-лары белэн дан тоталар, болар мифологиядэ тасвир ителэ.

Шумерда, Урта Енисейда яндырылган балчык такталар|Ьэм ташка чокып калдырылган чейъязуларда идаЬи халык иж,эты теркэлгэн.Мэгарэ-лэрдэ берук терле "Месопотамиянен, кояшка табыну угезлзре" дивар-ларга yen ясалган. Бу тебэклэр злек-злектэн Беек нефрит юлы аша Урта Идел тебэге белэн даими злемтэдэ яшилэр. Беек елгалар буендагы нык ускэн цивилизациялэрнеы, аллалар пантеоны, кайбер аерымлыклар булуына да карамастан, бер-берлэренэ тартым, персонажлар охшаш, хэтта бериш, аларда структур Ъэм функциональ сыйфатламалары буенча гына да тугел, бер ук тер ясалмышлары белэн игътибарны ж,элеп итэ-лэр, еш кына тэн,гэллеклэр дэ кузэтелэ.

Игенче, Ьенэрче Ьэм терлекче скифларда "куктэн инд-эн сабан-сука" игенчелеге тормышларына нык кереп урнашкан булса,болгарларда анын, дэвамы: тимер сука, чэчу эйлэнеше системасы, тесле металл !ленэрчелеге чэчэк ата, яндырыдган балчыктан су уткэргеч трубалар файдаланыла. Скифларнын, 1гэм болгарларнын, бер-беренэ нинди менэсэ-бэттэ булуына бериш сабан-сука игенчелеге дэ ишарэлэп тора. Шулай итеп, борынгы терки кабилэлэр гаять зур кинлектэ икътисади, матди Ьэм рухи культурада берлек тэшкил иткэннэр дип фараз итэргэ мемкинлек туа. Мифология елкэсендэ ясалган чагыштырулар шуны раслауга хезмэт итэ.

Сэнгать галимнэренен, теге яки бу тер культураны тудырган халык белэн кызыксынмыйча, халык иж^атын нигезле ейрэнмичэ, бу халыкнын, нинди телдэ сейлэшкэн булуына игътибарсыз, ж^вШЬызлык хисе белэн "микен культурасы", "салт-маяц" культурасы" дигэн исем астында символ, бизэк, сын, рэсемнэргэ кузэту ясаган булулары аллалар

-1,1 -

пантеонындагы исемнэр, алардагы лексиканын, терки калыбы;, терле ха-лыклардагы тэн,гэллегенэ игътибар биру кирэклеге финеренэ китерде. Бары тик халык мифлары гына милли бизэк, сын хакында сейлэп бирэ, ан^ата. Безнен, кешелек деньясы улчэмендэ бары тик иж,тицагый ан,га нигезлэнгэн билгеле бер халык теле Галэм, Денья сурэтен ясый, мифологик кузаллауларны аьщатып бирэ.

Анализ вакытында Шотландия философы Адам Ф^рноссон фикеренэ таянып, кешелек деньясы усешендэге еч баскыч,стадиаль усешнен, еч

1

баскычы: кыргыйлык, вэхшилек пэм цивилизация яктылыгында каралды.

Беренче карашка берук усеш югарылыгында булмаган халыклар, мэсэлэн,., татар халкы Ьэм Америка кыйтгасынын, борынгы халык Ьэм кабил элэре иждтын чагыштыру, алардан тэн,гэллек эзлэу халыкларнын, генетик яктан бер тамырга барып тоташкан булуы сзбэпле аклана.

Татар халкы рухи культурасында, шул исэптэн халык авыз иж,а-тында Ьэм мифологиясендэ, синкретизм кузэтелэ, Ьер образ,сюжет Ьэм кузаллауда бик куп тер борынгы культуралар элементлары мифологик системалар катнашмалары бергэ урелеп усэ. Шулар нэтиж,эсендэ мифологик персонажларнын, функциональ Ьэм структур сыйфатламасын тезу зарурлыгы туды. Шул чагында берничэ образныц, берук сыйфатларга ия булуы да ачыкланды Ьэм алар узара да чагыштырылды.

Бары тик фэнара бэйлэнешлэр ж^рлегендэ тикшергэндэ генэ татар мифологиясе узенэ лаеклы зур ян,гыраш ала, анда формалаштырылган проблемалар калку куренэ. Мэсэлэн, хезмэттэ В.И.Вернадскийнын, та-бигать фэннэрендэге сон^-ы чорда тупланган мэгълуматлар нигезендэ ясаган гомумилэштерулэре файдаланылды. Алар: Галэм Ьэм тереклекнен, барлыкка килуе, Кешенен, килеп чыгуы, зсхатологик мифлар, мифология-дэ формалашып, сон^ннан фэнгэ утеп кергэн анимизм Ьэм жднлы матдэ,

органик Ьэм органик булмаган матдэлэр аермасы Ьэм берлеге,ноосфера 2

мэсьэлэлэре мифологик тикшеренулэрдэ зур роль уйный.

1 Тайлор Э.Б. Первобытная культура.—Москва. 1989.—.

2 Вернадский В.И. Начало и вечность жизни.-Москва. 1989.-Б. 79,81V, 135, 137.

- ш -

Кин, планда Караганда эволюция тэгълиматы, табигатьтэге усемлек-

лэр, хайваннар деньясынын, тиндэшлек рэте, полигенизм Ъэм моногенизм

мэсьзлэлэрен хезмэтлэрендэ яктырткан Ч.Дарвин,Л.Морган,Ф.Энгельс Ъ.б.

фикерлэре этнография, этнология Ьэм тарихи география проблемалары

белэн берлекта мифология мэсьэлэлэренэ кара