автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Типологическое исследование таджикской сказки "Плутовка"

Текст диссертации на тему "Типологическое исследование таджикской сказки "Плутовка""

iмияи илмхои чу mx у i

Ба хукмп дастианис

У

МИРЗОЕВА ШАРОФАТ

ТАДХИКИ ТИПОЛОГИИ АФСОНАИ ТОЧИ КИИ

«ЗАНИ ХИЛ АГАР»

10.01.09 - Фолклоришносп Рнсоля бпроп дпрёфтп уиионп ПОМЗПДП 11JIM11 филология

Усгоди рнхнамо: доктора илмп филология Додочон Обпдов

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ИМ. РУДАКИ

На правах рукописи

МИРЗОЕВА ШАРОФАТ

ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ТАДЖИКСКОЙ СКАЗКИ «ПЛУТОВКА»

10.01.09 - Фолклористика

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук Обидов Д.

мундарича

МУКАДДИМА .............................................................................3

ISO Б И 1. ТЛХЛИЛИ СИГНАТУРАМ МУСХАХОИ АФСОНАИ

«ЗАНИ ХИЛАГАР» ...................................................... 11

Тахлили чугрофп .............................................................. 12

Тахлили хронологП ............................................................ 19

Тахлили сотсиологП ........................................................... 23

БОБИ 2. ТАДКИКИ СУ Ж ИТ И АФСОНАИ «ЗАНИ ХИЛАГАР»

ДАР МУКОИСА БО НУСХАХОИ САБТШУДАИ ОН ... 33

1. Масъалаи вариантиокип жанри афсоиа ва усулхои омУлиши он ал налари мухаккикон ........................................................... 37

2. Тахлили мукоисавии могивхои афсоиа ................................ 42

3. Сужетн афсоиаи «Запи хилагар» ва иакшп он дар ташаккули нусхахон ин асар..................................................................55

4. Тахлили мукоисавии кахрамону иерсонажхои афсоиа ...........(j(j

5. Мукобила (конфликт) на вижагихои он дар афсоиаи «Зани хилагар»..............................................................................92

БОБИ 3. ТАХЛИЛИ МУКОИСАВИИ УИСУРХОИ СОХТОРИИ

АФСОИА................................................................... ИЗ

И бтидо............................................................................... 114

Хотим а............................................................................... 119

Такрор............................................................................... 123

Муколама........................................................................... 130

Муболига........................................................................... 135

Портрет............................................................................. 140

ХУЛОСА........................................................................... 155

АДАБИЁТ В А ТАВЗЕКОТ.................................................. 163

Мукаддима

Дар адабиёти шифохии мардуми мо афсопахо манке и махсус до ранд ва бо хусусиягхои худ як жанри муста кил и ни адабиёгро ташкил медихаид. Афсопахо ба гурухи жанрхои эиикии фолклорй мансубанд ва аз чихати иайдоши ба даврахои хеле кадим реша меандозанд. Афсонахоро мставон аз махбубтарин навъхои эчодиёти бадсии халк донист, зеро дар оихо ходисахои гуногуни хает, чахонбинй. тачрибахои зиндагй ва диди эстстикии халк нисбатан васеътар, амиктар ва дар нихояти зебоиву раигорангй бозгоб гардидаасг. Аз ип чост, ки донишмандон ва мухаккикон ба омузиши афсона хеле барвакт огоз намуда, дойр ба он асархои илмии зиёде таълиф намудаанд. Аз чумла иамояндагони мактаби мифологи дар фолклор афсонаро хамчун "як чузъи устураи бостонй" ба тадкик гирмфтаанд. Комнарагивистон ба масьалаи мувофик омадани хати сужст с мотинхои афсонахои халкхои гуногун диккат дода, кушиш намудаанд. ки роххои густариши афсонахоро муайян намоянд. Тарафдороии мактаби антропологи иазарияи худро дар бораи асоси ягонаи мод?1й ва психологй доштани худтавлидёбии сужетхои афсонахоро ба вучуд оварданд [2;43;44;47J. Тадкикоти минба!.да оид ба афсона дар заминай хамин мактабу равияхо ва бо истифода аз дастовардхои иурарзиши оихо сураг гирифта, боиси найдоиши методу усулхои нави тадкик гардидаанд.

Афсопахо дар давоми тамоми дарозии умри худ дар хает и маънавии халки точик накнш муайяне бозида омадаанд. Онхо дорой хусусиягхои тамсилй, сехромезй ва саргузаштианд. Асоси сужсти афсонахоро ходисахои бофтаю хаёлй ва тасвирхои фантастики ташкил менамоянд. Нале ин харгиз чунин Mai,но надорад. ки афсопахо аз унсурхои хастй-вокей махруму бебахраанд. Баръакс дар афсопахо аз хурдгарин масьалахои зиндагй cap карда, то мухимтарин нроблемахои ичтимоию сиёсй иньикос ёфгаапд. Халк дар афсопахо дар бораи тачрибаи хаётии худ, касбу кор ва манпулиягхои худ, рочеь ба хоегхо ва талабу максадхои дар исчн гузоштааш ва ипчунин

дар хусусп муборизахои бар зидди куввахои зараровари табиат ва чамьият бурдааш сухан мсромад. Кариб хамаи афсонахо бо галабаи кувваи иски ва ё бо пирузии намояндаи халк ба охир мерасад, ки ифодаи хамом омолу армонхои халк дар бораи хаёги осудаю ором ва ба ной бадй ва бсадолатй пойдору устувор гардидани иски ва адлу инсоф мсбошад. Афсонахо ба мо имконият мсдиханд, ки тарзи зиндагоий, расму оин, касбу кор, а кидаю пиидоштхо ва умумаи маданияти кадим ва гаьрихи бои халкамонро дар даврахои гуногуии тараккиёги намъияти иисоий дурусггар дарк намоем. Аз ин ру, омузиши афсона арзиши бала иди назарию амалиро сохиб мсбошад.

Рисолаи хозир, ки натичаи захмати чандинсолаи ниюранда аст, ба тадкики як афсопаи точикП, ки яке аз нусхахои нисбатан мукаммали ои бо номи "Зани хилагар" машхур мсбошад ва ои дар фехристи байналмиллалии сужстхои тартибдодаи Аарне Томпсон тахти ракамхои 880-895 зикр гардидаасг, бахшида мешавад. Афсопаи мазкур, ки дар байни бошаидагони шахру нохия ва дсхоги Точикистои ва махалхои точикпишини Узбакистон бо номхои "Макри зан", "Найранги заи*\ "Зани камбагал", "Зани норсо", "Зани Афандй", 'Тижжакбалабум", "Тапгаи ногузар" ва гайра низ ёд мешавад, ба гурухи афсонахои хачвии маишй тааллук дорад.

Донишмандон ва мухаккикон собит намудаанд, ки афсонахои хачвии маишй яке аз маъмулгарин навъхои осори насрии адабиёти шифохии точикй буда, дар хазииаи нургановати эчодиёти лафзии халкамон мавкси махсусро шлгол .менамоянд [8;40;48;50;51]. Яке аз чихатхои умдаи афсонахои гурухи мазкур ин аст, ки дар онхо ходисахои сиёсию ичтимой -мавчудияти ду сиифи ба хамдигар мукобил - исгисморкунанда ва истисморшаванда. нобаробарихои хукукхои инсомии одамон, зулму ситам ва тааддии берахмонаи габакахои хоким нисбаг ба ахли мехнат, тунду тез гардидани муборизахои мазлумон бар зидди хокимон ва муфгхурон дар рохи пойдории адлу инсоф ва амсоли инхо, ки ин ходисахо барои ошкор сохтани мохияги аслии намъияти сиифй - феодалй хеле мухиманд, бсипар мавриди гасвир ва мухокима карор гирифтаанд.

Мухимтарии ва барчастатарин хусусиятхои ин иавьи афсоиахо ба таври хачвй ва тасвирхои хаидаовар ва тамасхур фош намудани ходисахои зарарноки хаёт асг. Х,ачви ин афсоиахо, ки дар заминаи ходисахои ичтимой ба вучуд меояд, асосан барои шармапдаю шармсор кардами памояндагони табакахои болоии чамьият ва фош сохтаии максаду нияти оихо равона карда шудаасг. Ба ибораи дигар нишон додан и кувва ва накши бузурги халк дар хаёти чамьияги башарй, боло бардоиггани кадру кимати он ва химоя карда ни хукукхои инсонии одамони мехнагй ва бозтоби орзую омол ва дархосгхои онхо аз умдатарин вазифахои хачви ин гурухи афсонахост. Афсонаи "Занп хилагар" бо тамоми махсусиятхои худ чавобгу ва далели радщшшвандаи гуфтахон боло буда мставонад.

Вокеан хам, афсонаи мавриди бахс намупаи бехгарин зухуроти махорату хунари волои хачвнигории инсонхои захмагкаш асг. ки дар шаклхои гуногун палил меояд. Дар хачви ин афсона на фа кат пафрату адовати халк, нисбат ба хокимону давлагмандон ва муфтхурону мурдумфиребоп басн сфта асг, балки рухияи хастдусгию зиндаднлй ва орзую умели халк дар бораи зиндагонии осудаю ором низ ифода гардида асг. Афсонаи мазкур аз чумлаи он падидахои завкию бадсие махсуб ме1'ардад, ки ба эътибори мухтавои дилаигсз ва хачвиёти гуворою хайратангези худ дар катори пурарзиштарин ва нодиртарин асархои адабиёти шифохии чахонй карор доранд. Дар афсона эьтирози заной ба мукобили сармоядорон акс ёфтааст. Амалиёти персонажи асосй - зан чунин акидаро талкин менамояд, ки бадахлокону булхавасои бояд чазо бинанд. Яъпе ин афсона ба муборизаи катъии зидди бадахлокй. фосикй, булхавасй, зудбоварй, нродаи сусг ва амсоли инхо даъват менамояд. Шояд ба туфайли дорой чунин хусусиятхо буданаш ин асари мардумй кайхо боз гаваччухи донишмандону мухаккикон, адибон ва дустдорону мухлисони адабиёти шифохй ва гайраро ба худ чалб карда меояд.

Мухаккики насри ривоятии форсу точик Ю.Салимов дар хусуси афсонаи мазкур чунин кайл намудаасг: "Х,икояти дшари мутоибавй, ки

"синаш" аз 2000 coji зиёд буда, адабиёти тамомп халкхоро сайр карда па дар насри ривоятии форсу точик хусусияти равшапи хачвй ва ичтимой касб кардааст, "Х,икояти заии заргар ва факсху козй ва поливу шахиа мебошад" [54,с.93-94]. Сипае у барои тасдики суханоии худ чунии гуфтахои С.Ф.Ольденбургро далел мсорал: "Кадимтарии сарчашмаи сужети мазкур лавхасст (рсл1»еф) дар сутуии Бхархутгй (Хиндустои), ки дар асри III пеш аз мил од кандаанд" [42,с.52-53]. Ю.Салимов ии лавхаро чушш шарху эзох додааст: Марле бо либоси шохоиа ва чанл каси мухташам нишасгаанд, дар ру ба руи онхо занс ба либоси фохира; сс сабат, ки аз онхо сари се мард меиамояд, касс боз як сабати дигарро меорад. Шархи ии мапзара дар як чатакаи налй чуиин баён гардидааст. Махосадхо, ки вазири нюх буд ба Амарадсва иом зани бофаросат хонадор шулааст. Ба воситаи маслихатхои окилонаи за и Махосадхо дар назди шох эт.тибори калои пайдо кард. Чор машваратчии дигари шох ба вай хасад мсбурданд. Онхо чавохироги точи шохро дуздида, ба хопаи Махосадхо каллобона фирисгодапд. Вакте ки уро ба дуздй мутгахам кардаид, Махосадхо ру ба гурез ниход. Вактро гапимат доииста, он чахор вазир ба заи арз иамудаид, ки орзуи дидор лора пл. Заи ба онхо бс он, ки аз якдигар огох бошанд, соати дидор таьии кард ва хамаро ба сабатхо андохта назди шох овард [54,с. 94].

Бо шаходати гуфтахои Ю.Салимов сужети ин афсона дар асари шоири хинд Самодева "Катхасарисагар" ва "Кигоб-ул-махосин ва аздод"-и навнеандаи араб Ч,охнз (асри IX) бо баъзе тагйиротхо ба мушохида мерасад [54,с.94-95]. Х,амчунин дар асари А.А.Ромаскевич "Персидский версии фабло" иусхаи афгонии ин ривоя гёдрас шудааст [42,с.445-447].

Нихоят сужети мазкурро дар мачмуахои киссаву ривости форсу точик дучор меоем. Сарчашмаи нахустин маълум пест, вале тавре, ки Ю.Салимов кайд мекунад, дар китобхонаи ба ном и А.Фирдавсй дар шу ьбаи дастха гхо тахти раками 167, дастхати хачман бузург бо номи, "Номсь-ул-хикост", ки дар Бухоро аз чониби Мулло Абдулкодири Нуйборй дар соли 1898 китобаг шулааст, ба ин сужет дучор меоем [54, с.67]. Инчуиин сужети афсонаи

мазкур дар шабхои 593-594-595-596-и "Хазору як шаб" низ вомехурад [64,с. 167-175]. "Ин асар - менависад С.Ф.Ольдснбург, - бонд иариантхои иахлавй низ донгга бошад. Чунки он сужсти арабП ба Нохиз голибан ба василаи тарчумаи пахлавй расидааст" [42, с.234].

Дар асрхои XVII - XVIII дар фолклори Аврупо низ мавчуд будани сужсти мазкур словари шудааст. "Дар ривояти русии ин хачвия бузургони дин масхараву мазаммат шудаанд", - менависад Л.В.Виноградов [22,с.18].

Г.Амонов, ки худ се иусхаи ин афсонаро навишта гирифтааст, оид ба таьрихи кадима доштани афсоиаи "Зани хилагар" чунин кайд менамояд: "Дар афсоиаи камбагал, козй, савдогар ва баккол", ки таърихи кадимй дорад, бадахлокии сарватмандон ва амалдорон хачв шудааст [14,с.9]. С.Махдисв низ бар хамим акида буда, кайд мскунад, ки сужсти мазкур хануз дар асри II ист аз мил од дар Хиидустон маълум будааст [24,с.289]. Тавре ки мсбиисм, афсоиаи "Зани хилагар" таърихи хслс кадимй дошта, ба шарофати сужсти чолиб, мазмуну мундаричаи тезу туиди хачвй ва акли расову зсхни тези кахрамони марказиаш яке аз афсонахои махбубгарини халкхои гуногун гаштаву дар дилхо нишастааст. Вай рохи тулонии гаьрихиро тай намуда, чй аз чихати хусусиягхои жапрй ва чй аз чихати мазмуну муидарича ба як асари комилан фолклорй омада расидааст. Дар асоси як катор нусхахои мукаммали афсоиаи мазкур, ки дар байни мардуми узбек бо номхои "Цазои тухматчихо", "Зани камбагал", "Макри зани камбагал", "Зани боакл" машхур аст, шоир нависанда ва драмматург Хамза Х^кимзода Ниёзй мазхакаи машхури худ "Найранги Майсара"-ро офарида аст [13,с.144-147; 34. с. 122-188]. Ин асар соли 1942 аз тарафи актер ва режиссёр А.Саидов ба забони точи к й баргардон шуда, дар тсатри академй - драммавии ба номн А.Лохутй манзури гамошобинои карор гирифгааст. Зикр кардан бамаврид аст, ки аз сужети мазкур хануз дар асри XII Чалолиддини Румй исгифода намудааст [53,с.330-336].

Хамии тавр, афсоиаи "Зани хилагар", ки сужсти он собикаи тулонй дорад, бо хусусиягхои хоси худ бе чунучаро ковишхо ва баррасихои амики

илмиро сазовор мебошад. Мутаасифона, аз чустучухои нигоранда маьлум нагардид, км ягон чихати ин афсона чП дар дохили чумхуриамон ва чй беруп аз худуди он мавриди тадкик ва тахлили махсуси илмй карор гирифта бошад. То куиун дар бораи ии асари мардумй хатто ягон маколаи алохидаи нажухишй хам навишта нашудаасг. Мухаккикон ва пажухишгароии осори адабисти шифохй агар оид ба ин афсона чнзс гуфта бошанд хам, танхо дар омади ran гуфтаанд ва ба таври хеле мухтасар ва умумй гуфгааид [5,с. 101; 6,с.Ю2]. Баъзсхо ягон чихати ин афсонаро барои тасдики ин ё он фикри худ хамчун мисол исгифода кардаанду бас [40, с.95-98].

Бинобар ин нигоранда лозим медонад, ки дар рисолаи хозир чандс аз масьалахои мубрами марбути афсонаи "Зани хилагар" ва нусхахои онро ба кадри имкон баррасй ва арзёбй намояд. Масьалахои асосис, ки дар ин рисолаи мавриди бахс карор гирифтаанл, аз инхо иборатанд:

- тахлили сигнатура - шиносномаи афсонаи "Зани хилагар" ва нусхахои он. Я'ьне муайян карда мсшавад, ки нусхахои афсонаи мазкур дар кучохо инкшпоф ёфгааид ва аз тарафи одамони калом синну сол ва калом чине гуфта ва навишта гирифта шудаанд.

- тадкики масъалаи вариангнокй ва сабабхои ба вучуд омадани вариантхои афсона бо назардошти мулохизахои донишмандони дохилй ва хоричй.

- баррасии мукоисавии вариантхои афсона аз руи могивхо, иерсонажхо ва унсурхои дигари сужети оихо.

- мукоисаи баъзс унсурхои банду басти нусхахои афсона (аз кабили ибтидо, хотима, такрор, муколама, портрет, муболи1а ва г.).

- муайян намудани мумдаричаи гоявии нусхахои афсонаи "Заии хиллагар" ва нишоп додаии иакши онхо дар хаёги маъпавии мардум ва дигар масьалахои ба хаминхо монанд.

Дар бораи ахамияги омузиши масьалахои зикршуда мо дар бобхои рисола ибрози акида намудаем. Дар ии чо фа кат хамииро гуфтанисм, ки тадкики ин масъалахо ахамияти махсуси илмию назариро доро мебошад.

Анчоми ин кор, хусусан, баром ошкор сохтани конуниятхо па ходисахос, ки дар маприди гакдири сарнавишти як афсонаи халкй чй пакте бозидаанд, хеле мухим ва зарур асг. Тавассути тахлили мукоисавии нусхахои афсонаи "Зани хилагар" масъалахос, ки ба хусусиятхои сох гор, сужет, мо ги в, псрсонажхо ва поэтикам ин афсона тааллук доранд, аён мешавад. Яъне дар асоси чунин тахлил оид ба хусусиятхо ва чихатхое, ки ба нусхаи аслии афсона мансубанд, чавобн сахех пайдо кардан мумкин асг.

Агар ба таври умумй гуем, тахлилу баррасии мачмуи нусхахои афсонаи "Зани хилагар" барои дарки ходисахои марбут ба ташаккул, густариш, тагйироту дигаргупнхо ва мавкен дар хаёти мардум пайдокардаи сужети афсона ва дар байпи кадом табакаи одамон роич будан ва аз тарафи кихо ва кадом чинсият гуфта шудану навиппа гирифтани нусхахои он ва як ка гор масьалахои дигар мусоидат мекунад.

Тарз ва усули тадкнкотс, ки мо дар ин рисола нет гирифгаем, дар илми фолклорппшосии точик тачрнбаи аввалин аст. Пннобар ин дар халлу фасли баъзс масъалахо дар рисола шояд ба7,зе камбудихо чой доигга бошанд. Вале ин усули тадкик барои тахлилу баррасии мачмуи нусхахои як асар, аз чумла афсона усули нисбатан дилхохи тадкик буда, чихати мушаххасгар ва аниктар пеши иазар овардани хар як ходисаи мавриди бахс бспггар кумак мерасонад.

Рисолаи хозир аз чунин кисматхо таркиб ёфтаасг: мукаддима, се боб, хулоса, иомгуи алабиёт ва тавзехот. Масл.алахои умдас, ки ба зиммаи ин рисола гузонгга шудааид, дар мукаддима, се боб ва хулоса барраей ва халлу фасл гардидаанд.

Рисола дар асоси маводи Фонди фолклори точик, ки такрибан дар давоми хафтод соли мавчудияти собик Иттиходи Шуравй гирдоварй шудааст ва танзими он ба тамоми талаботи илми фолклоршиносии чахонй чавобгу мсбошад, таълиф гардидаасг. Баъзе нусхахои афсонаро худи муаллифи рисола чамъоварй намудаасг, ки онхо низ бо назардошти талаботи илмй мавриди исгифода карор гирифтаанд.

Хннгоми навиштани рисола хусусиягхои жанриро ба хисоб гирифта истилохоти алохидаро дойр ба масъалахои зсрин ба кор бурдаем; нусхахо ба харфи аввали калимаи точикии "матн" "М" кор фармуда мсшавад. Дар мавриди овардаии ифодаи М01-М35 тамоми маводи мавчуда, ки онро "коллсксия"' низ меноманд, дар назар дошта мсшавад. Хамаи вариапгхо бо ракамхо: М01; М02; М03; М10; М20; М35 ва гайра аз руи тартиби чойгиршавиашон дар фоиди фолклор ишора карда мсшавапд. Забони гуяндагон дар матнхо тагйир дода пашудаанд.

БОБИI

ТАХ/1ИЛИ СИГНАТУРАИ НУСХАХ,ОИ АФСОНАИ «ЗАНИ ХИЛАГАР»

Хамаи нусхахои афсопаи «Зани хилагар», ки дар Фонди фолклори точик махфузанд па маириди тахкики ин рисола карор гирнфтаанл, дорой сигнатуран махсус мсбошанд. Сигнатура па с ба истилох шиноснома санади мухимсст барон хар як асари мардумп, ки дар фонди мазкур нпгахдорП мешавад. Тавассути сигнатура хар кадоме аз осори адабиётн ишфохпи гирдомада арзишп илмП пайдо мскунад ва барои ба вучуд омадаии нажУхишхоп плмП-тадкикотп имконоти фарононе фароха�