автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Творчество Гаяза Исхаки в эмиграции

Текст диссертации на тему "Творчество Гаяза Исхаки в эмиграции"

ЭЧТЭЛЕК

Кереш..........................................................................3

Беренче булек. Гаяз Исхакыйныц меИажирлектэге ижтимагый-сэяси Ьэм фэнни-публицистик эшчэнлеге........13

1.1 Эдипнец эмиграциядэге ижтимагый-сэяси Иэм

фэнни эшчэнлеге...............................................13

1.1.1 "Идел-Урал" жэмгыятен оештыруда беренче

адымнар............................................................14

1.1.2 Г.Исхакыйныц фэлсэфи, сэяси, тарихи

карашларын чагылдыручы "Идел-Урал" исемле тарихи-сэяси эсэре.............................................16

1.1.3 Г.Исхакый Ерак Кенчыгышта..................................24

1.2 Исхакыйныц меИажирлектаге мехэррирлек Ьэм публицистик эшчэнлеге........................................32

Икенче Булек. Гаяз Исхакыйныц меЬаж,ирлектэге

эдэби ижаты...................................................................62

2.1 Эдипнец меИажирлектэ ижат иткэн проза эсэрлэре............................................................................64

2.2 Г.Исхакыйныц меЬажирлек чоры драматургиясе... 112

Йомгак...........................................................................1 52

Библиография..............................................................156

КЕРЕШ

Татар халкыныц тарихын, иж,тимагый-рухи яшэешен, аеруча аньщ теле, эдэбияты Иэм иждимагый-фэлсэфи фикере усешен хэзер Г.Исхакыйдан башка куз алдына китеру мемкин тугел. Э менэ узган гасырныц 80 еллары урталарына кадэр безнец илдэ аны белу тугел, хэтта исемен дэ телгз алырга ярамады.

70 елдан артык ул бары халык дошманы, сатлык ж,ан, буржуаз миллэтче дип бэялэнеп килде. Шунлыктан аныц исеме эдэбият тарихыннан сызып ташланды.

XX гасырныц 80 еллары уртасыннан исэ башлаган демократия жиллэре ил Ьэм халык тормышыныц бетен якларына да тээсир итте. Шушы яна шартларда халыкларныц тарихи-мэдэни уткэнен гадел чагылдыру мемкинлеге туды. Нэтижэдэ татарларньщ да куп гасырлык тарихын дерес яктыртуга юл ачылды. Шул нигездэ татар тарихы да, халкыбызныц тарихи уткзне дэ тыю-чиклэулэрдэн арынып, тулырак курсэтела башлады. Шуньщ бер нэтижэсе буларак Г.Исхакый да туган иленэ эйлэнеп кайтты. Шуныц белэн бергэ, бу кайтуньщ ж,идел генэ булмавын, ж,итди гена каршылыкларга очравын эйтергэ кирэк. 80 еллар урталарыннан яцарак шартларда да Г.Исхакыйга рэсми карашнын, эле тиз генэ узгэрмэве аркасында аерым энтузиастларньщ тырышлыклары квтелгэн нэтижэне бирмэве сэбэпле, миллэтпэрвэр эдип мэсьэлэсенэ кин жэмэгатьчелек игътибарын туплау максатында 1987 елда республика рухи мирас комиссиясе тезелде. Профессор Ф.Мусин ж,итэклэгэн бу жзмэгать оешмасы тиз арада эдэби-фэнни даирэлэрнеи актив катнашында берничэ зур кинэшмэ уткэрде h9M бу хэл Г.Исхакыйньщ уз иленэ кайтуында хэлиткеч роль уйнады. Беренче чиратта Г.Исхакый мирасын кайтару максатында 1991

елда Татар "Мирас" фонды органы булган "Мирас" журналы оештырылды. Нэтиж,эдэ хэзерге киц жэмэгатьчелек эдип мирасы белэн якыннан таныша башлады. Шул нигездэ бу мирасны белунец зур фэнни-теоретик эИэмияткэ ия булуы ачыкланды Иэм аны ейрэну фэн ечен актуаль тес алды.

Теманьщ актуальлеге. Мэгълум ки, матбугатта, эдэбият фэнендэ буген Г.Исхакыйньщ тормышын, аныц купкырлы эшчэнлеген яктырткан хезмзтлэр бик куп басылды Ьэм бу эш Иаман да дэвам итэ. Аларда Г.Исхакыйньщ узгэртеп кору вакытына кадэр укырга тыелып килгэн бэЬасез эдэби эсэрлэре, публицистик хезмэтлэре двнья курде. Шулай ук аныц мэгариф, сэяси Иэм ижтимагый елкэлэрдэ куйган хезмэтлэре югары бэялэнде.

Диссертация темасыныц актуальлеге шунда ки, биредэ меЬаж,ир Исхакыйнын купкырлы эшчэнлеге уртак максатны алга сэргэн бербетен процесс итеп каралды. Элеге эшчэнлекне шушы рэвешле ©йрэнунец гуманитар фэннэр ечен дэ, эдэбият белеме ечен дэ эЬэмияте зур, чэнки бу эдипне узенен; меЬажирлектэге жэмэгать, мехэррирлек, публицистик, фэнни Ьэм эдэби ижат эшчэнлеге белэн татарныц революциягэ кадэрге милли традициялэрен совет чорында да дэвам итуче Иэм бу дэвердэге ижтимагый-сэяси, фэнни Иэм эдэби яшэешебезне милли юнэлтелгэн рэвештэ оештыручы итеп куз алдына китерергэ ярдэм итэ; озак вакытлар яшэп килгэн карашныц, ягъни 1917 елдан соц татар деньясы совет рухында булды дигэн карашныц беръяклы булуын курсэтэ. Г.Исхакый 1917 елдан соц да татарныц куренекле идеологы Иэм рухи юлбашчысы булып кала, узенец тагын да колачлырак тес алган купкырлы эшчэнлеген тулысынча миллэткэ хезмэт итугэ багышлый. Аныц меЬажирлектэге

гомуммилли эЬэмиятле эшчэнлеген haM мирасын шушы рухта ейрэну татар гуманитар фэннэренец меЬим бурычы булып тора.

Теманы ейрэнунец тарихы. Мэсьэлэгэ тарихи яссылыкта килгэндэ исэ, Г.Исхакый ижатыныц инде куптэннэн эдэби-фэнни жэмэгатьчелекнец игътибарын жэлеп итуен курэсец. Шул ук вакытта бу шэхес белэн кызыксынуныц гыйбрэтле эволюция кичеруен дз сиземлэргэ мемкин. Эйтик, революциягэ кадэр Исхакый татар жэмэгатьчелегенец игътибар узэгендэ тора haM ул вакытта аныц ижаты хакында да бик куп языла. XX йез башында бу ижат турында фикер эйткэн, аца у3 бэясен биргэн эдип-тэнкыйтьчелэрне санап чыгуы да кыен. Шул купсанлы фикер-бэялэмэлэрне узара бэйлэуче меким фактор булып элеге ижатны милли позициядэн чыгып бэялэу тора. Аларда теп игътибар Исхакыйны миллэтпэрвэр эдип итеп карауга, аньщ ижатында миллэт тормышы Ьэм язмышы мэсьэлэлэренен, ничек яктыртылуына юнэлтелэ. Гомумэн, XX йез башы эдэби тэнкыйте Г.Исхакыйны ул дэвер эдэбиятыныц теп фигураларыннан Ьэм эйдэп баручыларыннан берсе дип бэяли.

Э 1917 елгы Октябрь революциясеннэн соц Г.Исхакыйга менэсэбэт кискен рэвештэ узгэрде, ада совет системасыныц Иэм идеологиясенен килешмэс дошманы итеп каралды. Шунлыктан бу эдипкэ совет шартларында куптерле меЬерлэр сугылды haM ул тулысынча кире кагылды. Аны совет идеологиясе кысаларында бэялэу китте. Нэтижэдэ, Исхакыйга рэсми эдэби даирэлэрдэ да караш кузгэ куренеп узгэрде. Моны, эйтик, Г.ИбраЬимов мисалында ачык курергэ мемкин. Революциягэ кадэр ул Исхакыйньщ татар эдабиятында тоткан урынын югары бэялэп: "Эдэбият мэйданында хэзер иц шэукэт илэ вэ иц беек урында карт реалист Гаяз эфэнде тора. Бу мехтэрэм зат татар эдэбиятына башлап реализмны кертуче иде. Эле haMaH да аныц

мэукыйгысы1 ялгыз диярлек дэрэжэдэдер. Без аныц хикэялэре кадэр реальный бер эсэргэ матбугатымызда очрый алганымыз юк эле." [17] - дип язса, 1917 елдан соц исэ, заман идеологиясенэ бирелеп, эдипне кубрэк ижтимагый-сэяси планда бэяли Ьэм аца совет дошманы итеп карый, ягъни аца тискэре бэя бирэ. Аныц бу карашы "Кара маяклар, яки ак эдэбиятлар" (1924) дигэн хезмэтендэ чагыла.

Бездэ Исхакый ижаты тулысынча тыелган дэвердэ кэрэшче, эдипнец купкырлы эшчэнлеге чит иллэрдэ азмы-купме ейрэнелеп килде. Теркиядэ Исхакый мирасын ачыклау, жыю Ьэм саклау белэн озак еллар миллэттэшебез M.Tahnp шегыльлэнде. Эдипнец денья курэ алмаган, кулъязма хэлендэ калган эсэрлэренец, аерым алганда, меЬаж,ирлектэге иц куренекле ижат жимешлэреннэн берсе булган "Олуг Мехэммэд" тарихи драмасыньщ сакланып калуында haM туган иленэ кайтуында да без шушы фидакарь шэхескэ бурычлы. МеИажирлектэ эдипнец купкырлы эшчэнлеген тулы итеп яктырткан хезмэт "Милли кэрэшче Ьэм милли эдип Гаяз Исхакый" дип атала. Ул 1955 елда Истанбулда тэрек телендэ денья курде.

Эдипнец туган илендэ исэ, бары узган гасырныц 80 еллары уртасыннан гына СССРда башланган мэгълум узгэрешлэр йогынтысында м©11ажирлектэ туган жирен бер курергэ зар булып фани деньядан китеп барган миллэтпэрвэр эдипкэ менэсэбэт, инде эйтелгэнчэ, ниИаять узгэРэ башлый. Шушы яца шартларда Исхакыйныц эшчэнлеге Иэм мирасы фэннец дэ игътибарын жэлеп итэ, боларныц купкырлы булуы сэбэпле, аларны ейрэну белэн гуманитар фэннэребезнец терле тармаклары вэкиллэре -эдэбиятчылар, телчелэр, тарихчылар, сэнгать белгечлэре h.6. шегыльлэнэ башлый. Аныц ижатын барлауга, мирасын туган

1 урыны

халкына кайтару Иэм пропагандалау эшендэ профессорлар А.Эхмэдуллин, Т.Галиуллин, Р.Ганиева, М.Госманов, Х.Миннегулов, Ф.Мусин, Г.Саттаров, В.Хаков, шулай ук Р.Эмирхан, Р.Вэлиев, Ф.Йосыпов, О.Кадыйров, Б.Солтанбэков, Ф.Хатипов, Н.Ханзафаров, Н.Хисамов, Н.Юзеев, тарихчылар Т.Биктимерова, И.Измайлов, Д.Исхаков, М.Меле-ков, Г.Фэйзрахманов, Д.Шэрэфетдинов, филология фэннэре кандидатлары М.Эхмэтжанов, Ф.Бэширов, М.Гайнетдинов, Б.Гыйззэт, Ф.ИбраЬимова, Э.Нигъматуллин, Р.Нуруллин, З.Рэмиев, Р.Ягъфэров, гыйльми хезмэткэр Н.Исмэгыйлев, китапханэ хезмэткэре Д.Абдуллина, тюрколог Иэм дин белгече Э.Хэйри, текстолог Л.Гайнанова, тэржемэче Р.Кадыйров, язучылар Ф.Бэйрэмова, Р.Даутов, Э.Еники, Х.Зэйнуллин, Н.Исэнбэт, М.МэЬдиев, Т.Мицнуллин, Р.Мостафин, Р.Мехэм-мэдиев, М.Насыйбуллин, Э.Рэшитов, Ю.Сафиуллин, М.Хэби-буллин, А.Хэлим Иэм башка бик куплэр зур тырышлык Ьэм фидакарьлек курсэттелэр. Аларныц Ьзркайсы Исхакыйныц эшчэнлеген, ижатын терле яктан ейрэнеп купсанлы мэкалэлэр бастырды. Мисал ©чен, Э.Кэримуллин Г.Исхакыйныц иж,ти-магый-сэяси эшчэнлегенэ, аныц чит иллэрдэ милли азатлык хэрэкэтен оештыру моментларына кубрэк игътибар итте Иэм керэшче эдип шэхесен миллэт язмышы контекстында ацларга омтылды. Анын бу карашлары "Г.Исхакый Ьэм Польша татарлары", "Г.Исхакый Ерак Квнчыгышта" исемле мэкалэ-лзрендэ чагылыш тапты. А.Эхмэдуллинны Исхакыйныц сэхнэ эдэбияты елкэсендэге эшчэнлеге кызыксындырды, Ф.Мусин исэ, Г.Исхакый ижатында чагылган милли рух, милли яшэеш проблемаларына игътибар итте. Ул аныц ижатын милли реализм методына таянып ейрзнде. Х.Мицнегуловны эдипнец меИажир-лек чорындагы ижаты жэлеп итте. Шулай ук ул эдипнец эсэрлэрен Татарстанга алып

кайтучыларныц берсе дэ. Г.Исхакый ижатын кицрэк планда ейрэнеп, Э.Сэхапов бу ижат буенча беренче докторлык диссертациясе язды Ьэм ул "Исхакый Ьэм XX йез татар эдэбияты" [46] исеме астында двнья да курде. Эдип ижатыньщ терле аспектлары буенча берничэ кандидатлык диссертациясе якланды.

Шул ук вакытта эдэбиятчыларныц бу елкэдэге эшчэнлегендэ билгеле бер эволюция дэ кузэтелэ. Бер яктан, баштарак Г.Исхакыйныц революциягэ кадэрге ижатын ейрэнугэ басым ясалып, алга таба аныц меЬажирлектэге эдэби эшчэнлегенэ дэ дикъкать кечэя барды. Икенче яктан, бу ижатны аныц аерым аспект л ар ына яки мэсьэлэлэренэ багышланган мэкалэлэр язуга, аны киц колачлап, монографик планда яктыртуга игътибар артты. Шундый рухтагы фэнни тикшеренунец беренче урнэклэреннэн булган хезмэтлэрдэ - Ф.Мусинныц "Гаяз Исхакый: Тормышы Ьэм эшчэнлеге" дигэн монографиясендэ [32] керэшче эдипнец ижтимагый-сэяси, фэнни-публицистик h9M эдэби эшчэнлеге узара тыгыз бэйлэнештэ карала. Шул ук вакытта хезмэттэ революциягэ кадэрге Ьэм меЬажирлектэге Исхакыйны бербетен итеп карауга дикъкать ителэ.

Х.Мицнегуловныц монографияне хэтерлэткэн "Гаяз Исхакый мвЬажирлектэ" [26] дигэн мэкалэлэр жыентыгында исэ, эдипнец чит иллэрдэге ижаты жимешлэрен идея-проблематик яктан тэфсиллэбрэк анализлауга игътибар бирелэ. Э.Сэхаповныц "Исхакый Иэм XX гасыр татар эдэбияты" [46] дигэн монографиясендэ эдип ижатын узган гасыр эдэбияты белэн бэйлэп карауга басым ясала.

Эле генэ карап утелгэн монографиялэрдэ Иэм кайбер башка басмаларда Г.Исхакыйныц меЬажирлек чорына теге яки бу кулэмдэ игътибар ителсэ дэ, гомумэн алганда, керэшче эдипнец

бу дэвердэге тормышы Ьэм эшчэнлеген ейрэну эле безнен; гуманитар фэннэрнец меЬим бурычы булып кала бирэ.

Бу теманы вйрэнунец безнец кеннэрдэге актуальлеге тагын узенец меЬажирлектэге жэмэгать, мехэррирлек, публицистик, фэнни Ьэм эдэби ижат эшчэнлеге белэн Исхакыйныц татарныц революциягэ кадэрге милли традициялэрен совет чорында да дэвам итуче Ьэм бу дэвердэге ижтимагый-сэяси, фэнни Ьэм эдэби яшэешебезне милли юнэлтелгэн рэвештэ оештыручы булып калуы белэн бэйлэнгэн. Бу факт бездэ озак вакытлар яшэп килгэн карашныц, ягъни 1917 елдан соц татар деньясы совет рухында булды дигэн карашныц беръяклы булуын курсэтэ. Г.Исхакый 1917 елдан соц да татарныц куренекле идеологы haivi рухи юлбашчысы булып калды, узенец тагын да колачлырак тес алган купкырлы эшчэнлеген тулысынча миллэткэ хезмэт итугэ багышлады. Шунлыктан аныц меЬажирлектэге гомуммилли эЬэмиятле эшчэнлеген Ьэм мирасын шушы рухта вйрэну хэзер зур ижтимагый-сэяси Ьэм идеологик эИзмияткэ ия.

Тикшеренунен. максаты Ьэм бурычлары. Бу диссертациядэ Г.Исхакыйныц меЬажирлектэге энэ шундый э{1эмияткэ ия булган эдэби ижатын монографик планда ейрэну максат итеп куелды. Керэшче эдипнец бу чордагы куптерле эшчэнлеге идея уртаклыгы белэн бербетенне тэшкил итуе сэбэпле, хезмэттэ Исхакыйныц эдэби мирасы аныц эшчэнлегенец башка елкэлэре белэн тыгыз бэйлэнештэ каралды.

Куелган максатка ирешу вчен диссертациядэ тубэндэге бурычлар хэл ителде:

- Г.Исхакыйныц меЬажирлектэге эшчэнлегенец теп юнэлешлэрен ачыклау;

- эдипнец чит иллэрдэге публицистикасына кыскача кузэту;

- меЬажир эдипнец эдэби мирасын барлау Ьэм анализлау;

- эдипнец меИажирлектэге ижаты турындагы фэнни эдэбиятны ейрэну.

Диссертациянец методологик нигезлэре. Хезмэтнец методологик нигезен эдэби эсэрнец, тарихи хэрэкэтнец мэгънэви тирэнлеген ацлату, ачып биру теориясе - герменевтика тэшкил итэ. Элеге теория эдэби эсэргэ терле методлар кузлегеннэн чыгып анализ ясарга мемкинлек бирэ. Диссертацияне язу барышында чагыштырма-тарихи, типологик, тарихи-функциональ методлар да кулланылды.

Тарихи вакыйгалар Ьэм шэхеслэр турында сейлэгэндэ тарихилык принцибына игътибар бирелде.

Диссертациянец теоретик нигезен Ф.Мусин, Х.Мицнегулов, Ь.Мэхмутов, И.Нуруллин, Э.Сэхапов, М.Хэсэнов, хезмэтлэре тэшкил итэ.

Моннан тыш естэмэ эдэбият буларак татар эдэбият галимнэре А.Г.Эхмэдуллин, Ф.К.Бэширов, Р.К.Ганиева, Ф.Г.Галимуллин, терек эдэбияты белгечлэре Мэхмэт Эмин Рэсулзадэ, Сакмар Мэжит хезмэтлэренэ мерэжэгать ителде.

Хезмэтнен, фэнни яцалыгы. Бу хезмэтнец яцалыгы -бетен терки деньяга танылган куренекле эдип Г.Исхакыйныц татар эдэбияты усешендэ зур роль уйнаган меЬажирлектэге ижтимагый эшчэнлеген, ижатын, аныц шул чор эсэрлэрен туплап монографик ейрэнудэн гыйбарэт.

Хезмэтнен, структурасы. Диссертация керештэн, ике булектэн, йомгактан Ьэм библиографиядэн тора.

Хезмэтнен, беренче булегендэ миллэтпэрвэр эдипнец революциягэ кадэрге Иэм меЬажирлектэге купкырлы эшчэнлеген максат уртаклыгына бэйле рэвештэ бербетен итеп карап, аныц ижтимагый-публицистик эшчэнлеге яктыртылды. Бу эшчэнлекнец

нигезендэ эдипнец революциядэн сон; терле иллэргэ таралган миллэттэшлэрен бер кул астында берлэштеру телэге ята. Буленгэнне буре ашар, аерылганны аю ашар, дигэндэй, Г.Исхакый деньяныц терле тарафларына сибелгэн татарларны бары шул юл белэн генэ юкка чыгудан коткарып калып булачак дигэн карашта тора. Эдипнец меЬажирлектэге мехэррирлек Ьэм фэнни-публицистик эшчэнлеге дэ хезмэттэ аныц милли идеялэре яссылыгында каралды Иэм бэялэнде.

Диссертациянен, икенче булеге Г.Исхакыйньщ меЬажирлектэге эдэби иждтын анализлауга багышланды. Бу ижатныц мэгънэви яктан миллэтпэрвэр эдипнец ижтимагый Ьэм фэнни-публицистик эшчэнлеге белэн тыгыз бэйлэнгэнлеге ачылды. Биредэ татарныц уткэнен Ьэм бугенгесен объектив сурэтлэуне Г.Исхакыйньщ милли ац-белем Ьэм тэрбия биру чарасы итеп файдалануы курсэтелде. Шул ук вакытта эдипнец уз ижатында билгеле бер эволюция дэ ачыкланды. Бу хэл бигрэк тэ Исхакыйныц ижат эшчэнлегенэ торган саен житдирэк каравында, аныц милли мэгънэсен Ьэм яцгырашын кицэйтэ баруында куренэ. Шул нигездэ меЬажир эдип ижатыныц гомумэн 1917 елдан соцгы татар эдэбияты усешенэ керткэн елеше дэ ачыграк кузаллана бара.

Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият. Беренче булек ечен теп чыганаклар вазыйфасын Г.Исхакыйньщ меЬажирлек чорында язган мэкалэлэре, туганнарына, фикердэшлэренэ язылган хатлары утэде. Икенче булектэ исэ теп чыганак булып эдип ижатыныц элеге чорында язылган эдэби эсэрлэре: "Коз", "0йгэ таба" повестьлары, "Локман хэким" экияте, "Тэубэ иткэн хатын" хикэясе, "Дулкын эчендэ" драмасы, "Жан Баевич" комедиясе, "Олуг Мехэммэд" тарихи драмасы торды.

Диссертациянен, теоретик Иэм гамэли эЬэмияте.

Татар реалистик эдэбиятына нигез салучы, атаклы прозаик, драматург, публицист, журналист, зур жэмэгать эшлеклесе, миллзтебезнец горурлыгы Г.Исхакыйныц меЬажирлектэ язылган эдэби эсэрлэре совет чоры эдэбиятыбыз тарихын фэнни ейрэну ечен кыйммэтле яца материал булып тора. Хезмэттэ бу ижатныц 1917 елдан соцгы татар эдэбиятыныц куркэм h9M милли узенчэлекле сэхифэсен тэшкил итуе курсэтелде. Г.Исхакыйныц бу чорда революциягэ кадэрге эдэбиятыбызныц милли вазыйфаларын Ьэм традициялэрен яшэтуче Иэм устеруче булып чыгыш ясавын ачуга басым ясалды.

Фэнни тикшеренунец нэтижэлэрен югары уку йортларында татар эдэбияты тарихы курсларында, лекциялэрдэ Ьэм гамэли дэреслэрдэ, татар эдэбияты буенча программалар Ьэм дэреслеклэр тезегэндэ, урта мэктэптэ, лицей-гимназиялэрдэ татар эдэбиятын haM елешчэ татар тарихын да укытуда файдаланырга мемкин.

Эшнен, апробациясе. Диссертация материаллары буенча 1997-2002 еллар аралыгында Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм тарих институтында уздырылган конференциялэрдэ докладлар ясалды. Хезмэтнец эчтэлеге Ьэм теп нэтижэлэре тубэндэге мэкалэлэрдэ чагылыш тапты:

1. Этнополитические идеи в творчестве и общес�