автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Условное наклонение глагола в башкирском языке

  • Год: 1999
  • Автор научной работы: Бахтигареев, Дамир Талхович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Уфа
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Диссертация по филологии на тему 'Условное наклонение глагола в башкирском языке'

Текст диссертации на тему "Условное наклонение глагола в башкирском языке"

/ / ■ / / ■ / " / ,Г

кУ / ' :: у .■ -. ■ /

БАПГКОРТ ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

Кулъя^ма хокугында

Бэхтегэрэев Дамир Талха улы

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ КЫЛЫМДЬЩ ШАРТ ЬеЙКЭЛЕШЕ

Специальность — 10. 02. 02. — РФ халыктары телдэре

(башкорт теле)

Филология фэндэре кандидаты дэрэжэьенэ

ДИССЕРТАЦИЯ

Рилми етэксе — Башкортостан Фэндэр Академияь.ы агза - корреспонденты, филология фэндэре докторы, профессор Сэйетбатталов Р. Р.

вфе -1999

БАШКИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

Бахтигареев Дамир Талхович

УСЛОВНОЕ НАКЛОНЕНИЕ ГЛАГОЛА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ

Специальность — 10.02.02. — Языки народов РФ (башкирский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель — член - корреспондент АН РБ, доктор филологических наук, профессор Саитбатталов Г. Г.

Уфа —1999

йекмэткЕ

ИНЕШ....................................................................................6

I БУЛЕК...............................................................................10

ТЮРКОЛОГИЯЛА ЬЭМ БАПЖОРТ ТЕЛ ГИЛЕМЕНДЭ ХЫЛЫМДЫН, ШАРТ ЬеЙКЭЛЕШЕН 0ЙРЭНЕУ КИМЭЛЕ... 10

II БУЛЕК.............................................................................22

ШАРТ ЬОЙКЭЛЕШЕНЕЦ МОРФОЛОГИК

УЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ.......................................................................22

2.1. Башкорт телендэ шарт ь&йкэлешенец яьалышы,

мэгэнэлэре.........................................................................22

2. 2. Билдэъ. е?лек элементы булган шарт h вйкэлешенец яьалышы, мэгэнэлэре...............................................................29

2.3. Шарттпвйкэлешенэ ьорау кщэксэьенец кушылыуы 36

2.4. Шарт ьвйкэлешенэ -сы/-се кщэксэьенец

кушылыуы..................................................................................37

2.5. Шарт ьвйкэлешенэ ни (ней) кидэксэьенец кушылыуы..................................................................................40

2.6. Шартьвйкэлешенец затhэмhанменэн у?гэреше.... 40 2. 7. Шартьвйкэлешенец барлык-юклык категорияьы... 43 2. 8. Шарт ь&йкэлешендэ заман мэрэнэьенец бирелеше. 44

2. 9. Заман категорияьына мвнэсэбэтле аналитик шарт ь&йкэлештэре.............................................................................48

III БУЛЕК.............................................................................64

ШАРТ ЬеЙКЭЛЕШЕНЕЦ СИНТАКСИК У^ЕНСЭЛЕКТОРЕ.. 64

3. 1. Шарт хэлле, шарт ьвйлэмле конструкциялар тэ$ву$э шарт ьвйкэлешенец роле..........................................................64

3.2. -h.a< ь.э аффикслы шарт ьейкэлеше кылымыныц кире ьейлэм (хэл) яьау у$енсэлеге................................................... 106

3.3. Шарт hейкэлеше кылымдарыныц эйэрсэн эйэ ьейлэмдец хэбэре ролен утэуе................................................. 113

3.4. Шарт ьейкэлешенец хэбэр ьейлэмле конструкция яьау$а катнашыуы..................................................................115

3.5. Шарт ьейкэлеше кылымдарыныц аналитик аныклаусы ь вйлэмдэр$э кулланылыуы................................. 116

3.6. Ша рт h ейкэлешенец тултырыусы ьейлэм составында килеуе....................................................................................... 117

3. 7. Шарт ьейкэлешенец рэуеш ъейлэмдец хэбэре ролен утэуе.......................................................................................... 118

3.8. Шарт hейкэлешенец урын ьейлэм хэбэре функцияьын башкарыуы........................................................ 119

3.9. Ша рт ь ейкэлешенец кулэм-дэрэжэ ьейлэменец хэбэре вазифаьын утэуе...................................................................... 120

3.10. Шарт ьейкэлешенец максат ьейлэмдец хэбэре ролен утэуе..........................................................................................121

3.11. Шарт ьейкэлешенец вакыт ьейлэмле конструкциялар те^еудэ катнашыуы...................................... 122

3.12. Сагыштырыу конструкцияларында шарт ьейкэлешенец тотканурыны..................................................124

3.13. Шарт ьейкэлешенец у? аллы ябай ьейлэмдец хэбэре функцияьын башкарыуы........................................................ 130

3.14. Шарт ьейкэлеше кылымдарыныц инеш ь у? функцияьын башкарыуы, инеш ь у^бэйлэнеш составында кулланылыуы..........................................................................136

IV БУЛЕК..........................................................................140

ШАРТ ЬеЙКЭЛЕШЕ ФУНКЦИЯЬЫН БАПЖАРЫУСЫ КЫЛЫМ ФОРМАЛАРЫ.............................................................140

4.1. Хэбэр ьвйкэлеше кылымдарыныц шарт ьвйкэлеше функцияьын башкарыуы........................................................140

4.1.1. Хэбэр ьейкэлешенэ ьорау кидэксэье кушылыуы............................................................................ 145

4. 1.2. -уы бул(-а; -ды; -ран) формалы хэбэр ьейкэлеще кылымдарыныц шарт ьейкэлеше функцияьын башкарыуы........................................................................... 148

4. 1.3. Хэбэр ьейкэлешенэ икэн ящамльтк кылымы эйэреуе.................................................................................. 149

4.2. Шартмэгэнэьен белдереусе бойорок ьвйкэлеше .... 153

4.3. Телэк ьвйкэлеше кылымыныц шарт ьвйкэлеше функцияьын башкарыуы........................................................159

4. 4. Ихтималлык ьвйкэлеше кылымыныц шарт ьвйкэлеше вазифаьын башкарыуы........................................ 159

4.5. Сифаткылымдар?ыц шартмэгэнэьен белдереуе ... 161

4.5.1. Тешем килешендэге уткэн заман сифат кылымдарзыц шарт ьейкэлеше вазифаьын утэуе.............. 161

4.5.2. Урын-вакыт килештэге уткэн заман сифат кылымдарзыц шарт ьейкэлеше вазифаьын утэуе............ 162

4.6. Шарт мэгэнэьен белдереусе хэл кылымдар............169

ЬЫЕЫМТА.........................................................................176

БИБЛИОГРАФИЯ

184

ИНЕШ

Проблеманьщ актуаллеге.

Терки й.эм башкорт тел гилемендэ кылымдын, шарт ьейкэлешенэ арналган бик куп хедмэттэр ядьштан1. Шулай булыу-га карамадтан, шарт ьейкэлешенец лингвистик тэбигэте тульшын-са асылган тип эйтеп булмай. Башкорт телендэ шарт ъейкэлеше формалары монографик планда ейрэнелмэгэн. Диссертацион эштэ башкорт тел гилемендэ шарт ь.ейкэлешенен; грамматик тэбигэте, формалары, синтаксик функциялары, шулай ук шарт ьейкэлеше ролен утэгэн кылым формалары тикшерелэ. Беддец диссертацион эштец актуаллеге шуныц менэн билдэлэнэ.

Еилми хезмэттен; теп максаты.

Башкорт теленец шарт ьейкэлеше уденсэлектэрен асыклау куп яклы тикшеренеудэр нигедендэ, йэгни грамматик, стилистик, функциональ-семантик планда алып барыла. Был аспекттарда ейрэнеу тубэндэге конкрет максаттарды куд уцында тота:

1) шарт ьейкэлешенец лингвистик статусын билдэлэу;

1 Азизова А.Г. Условный период в современном узбекском литературном языке: Авто-реф.дисс. ... канд.филол.наук.— JL, 1952; Баскаков H.A. К вопросу о происхождении условной формы на -са/-се в тюркских языках // Академику В.А.Гордлевскому к его семидесятилетию. — М., 1953. 35—63-се биттэр; Гаджиахметов Н.Э. Условное наклонение глагола в кумыкском языке // Сов.тюркология, 1984, Ne2. 57—62-се биттэр; Зэйнуллин М.В. Кылымдын, шарт ьейкэлеше // Башк.укытыусьшы, 1987, Nal. 36—38-се биттэр; Кузнецов П.И. Условное наклонение в турецком языке // Академику В.А. Гордлевскому к его семидесятилетию. — М., 1953. 155—162-се биттэр; Омуралиева Р. Условный период в киргизском языке: Автореф. дисс. ... канд.филол.наук. — Фрунзе, 1970; Шубина Т.П. Основные виды условных конструкций современного алтайского языка с формой на -за/-са в зависимой части // Тюркские языки Сибири. — Новосибирск, 1983. 99—107-се биттэр; Щербак A.M. О происхождении формы условного наклонения в тюркских языках II Сов. тюркология, 1976, №2. 13—21-се биттэр; Юлдашев A.A. Сложные предложения с придаточными условными в башкирском языке // Исследования по синтаксису тюркских языков. — М., 1962. 24—38-се биттэр. н.б.

2) ш&рт ьейкэлешенец морфологик тэбигэтен асыклау, бэхэсле проблемаларды яцыса хэл итеу;

3) шарт ьойкэлешенец синтаксик функцияларын тикшереу, уныц узуаль цэм окказиональ мэгэнэлэрен тэрэндэн вйрэнеу;

4) шарт ьейкэлеше функцияьын башкарыусы вербаль форма-лар?ы билдэлэу, улар?ыц кулланылышындагы мэгэнэ нескэлек-тэрен ейрэнеу.

Тикшеренеузец методологик ьэм теоретик нигезе итеп шарт ьейкэлеше формаларын ьэм шарт ьейлэмдэрде ©йрэнеу буйынса хэдерге тел гилеме тикшеренеу?эре, башкорт ь.эм башка терки тел-дэре буйынса эшлэусе лингвистар?ыц хедмэттэре алынды. Тикше-ренеу барышында В.В.Виноградов, А.Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, Ж.Е.Кейекбаев, Э.Э.Юлдашев, М.В.Зэйнуллин, F.F.CaneT-батталов, Н.Х.Ишбулатов, З.Е.Ураксин, Д.Г.Тумашева, М.З.Зэки-ев, А.М.Щербак, К.М.Мусаев ь.б. галимдарзыц хе?мэттэре ейрэ-нелде. Диссертацияны ядыу процесында шарт ьейкэлешенэ кагылышлы монографик хедмэттэр, терки телдэре грамматикала-ры буйынса я?ылган академик бадмалар, фэнни-теоретик мэкэлэлэр, конференция материалдары файзаланылды.

Тикшеренеузэ кулланылган методтар ьэм алымдар. Диссертацияны я?ыу процесында хэ?ерге кендэ киц кулланылган метод-тар ьэм алымдар файдаланылды. Грамматик куренеш буларак шарт ъейкэлешен ьэм уныц стилистик у?енсэлектэрен формаль кэм семантик йэьэттэн ейрэнеу тасуирлау методы ярзамында алып барылды. Башкорт теле куренештэрен башка кэрзэш терки телдэре факттары менэн йэнэш тикшергэндэ, сагыштырма методка тая-нылды. Шулай ?а диссертацияла кулланылган теп метод — функ-циональ метод.

Тикшерелгэн материал. Хезмэттэ башкорт халык ижады жанрзарынан ьэм эзэбиэттец поэзия, проза, драматургия, публицистика эдэрзэренэн алынган терло типтагы мидалдар фактик материал итеп файзаланылды. Шарт ьейкэлепгенец ьейлэштэрзэ генэ кулланылган формаларын тикшергэндэ, нэшриэттэ бадылып сыккан диалектологик елгелэргэ лэ мерэжэгэт ителде.

Хезмэттен гилми янылыгы булып тубэндэгелэр тора:

1) башкорт тел гилемендэ шарт ьейкэлешен системалы ейрэнеу буйынса тэуге махсус тикшеренеу булып тора;

2) бары тик башкорт теле факттары п>ша булган, тюркологик хедмэттэрзэ каралмаган формаларзыц тэбигэте асыклана;

3) башкорт лингвистикаьында беренсе тапкыр шарт ьейкэлешенен, синтаксик уденсэлектэре киц планда яктыртыла;

4) тэуге тапкыр шарт ьейкэлешенец эквиваленттары ком-плекслы куренеш буларак ейрэнелэ, бытаса игтибар ителмэгэн формалар карала.

Еилми эштен теоретик ьэм практик эьэмиэте шунан гибэрэт: тикшеренеу?ец положениелары ьэм ъыгымталары башкорт ьэм терки лингвистикаьы елкэьендэ яцы эзлэнеузэргэ, асыштарга этэргес кес булыуга дэгуэ итэ ала. Бынан тыш, югары, махсус урта укыу йорттарында хэзерге башкорт теле ьэм махсус курстар буйынса лекциялар укыуда файзаланырга, махсус семинарзарза, курс йэки диплом эштэрен башкарганда, гилми ьэм гэмэли сыганак сифатында кулланырга мемкин.

Хезмэттен апробашшьы. Тикшеренеузен; ьеземтэлэре Стэрлетамак дэулэт педагогия институтынын, башкорт теле ьэм эзэбиэте кафедраьы ултырышында каралды. Кайьы бер пробле-малар буйынса фекерзэр ьэм ку?этеузэр ошо институтта йыл

ьайын удгарыла торган гилми-методик конференцияларзьщ баш-корт теле секцияьында яьалган сыгыштарза яктыртылды, башка-рылган хе?мэттев; айырым булектэре талиптарга «Хэ?ерге башкорт теле» курсынан лекция итеп укылды.

Бынан тыш, тикшеренеузец бэгзе бер теоретик мэсьэлэлэре буйынса «Башкорт эмигрант-галимдарыныц гилми мирады ьэм хэдерге кен мэсьэлэлэре» (0фе, 1995), «Суверенитет шарттарында башкорт теле ъ.эм э?эбиэтен ейрэнеу ъэм укытыузыц кену?эк мэсьэлэлэре» (0фе, 1995) халык-ара гилми ьэм профессор Ж.Е.Кейекбаевтьщ тыуыуына 85 йыл тулыуга арналган (0фе, 1996) менэн «Лингвокультурологические проблемы подготовки педагогических кадров для башкирских школ» (0фе, 1998) республика гилми-гэмэли конференцияларында сыгыш яьалды.

Диссертацияныц теп положениелары Стэрлетамак пединституты Советы карары менэн бадылган йыйынтыктарга ингэн мэкэлэлэрдэ, халык-ара, республика гилми конференциялары ма-териалдарында ьэм тезистарында урын алды.

Диссертациянын структураьы. Диссертация инештэн, дурт булектэн, ьытымтанан ьэм фащаланылган э?эбиэт исемлегенэн тора.

I БУЛЕК

ТЮРКОЛОГИЯЛА ЬЭМ БАШКОРТ ТЕЛ ЕИЛЕМЕНДЭ КЫЛЫМДЫЦ ШАРТ ЬеЙКЭЛЕШЕН еЙРЭНЕУ КИМЭ ЛЕ

Башкорт тел гилемендэ кылымдыц шарт ьейкэлешен фэнни кимэлдэ эйрэнэ башлау куренекле тюрколог Н.К.Дмитриев хедмэте менэн асыла. Был категорияга арналган махсус параграфтарза шарт ьейкэлешенец морфологик тезелешенэ ьэм шарт ьейлэмле конструкциялар узенсэлегенэ кыдкаса анализ яьала, мода-ль тип-тарга булеу законлыхтары билдэлэнэ. «Башкорт телендэ ъэм башка терки телдэренен, бетэьендэ, — тип я?а проф. Н.К.Дмитриев, — боронго (антик) грамматикалардагы ьымак, шартлык аракында реаль, ирреаль ьэм потенциаль хэлдэрзе нык айырырга мемкин тугел, лэкин шулай булыута карамадтан, был схеманыц башкорт теле синтаксисы есен билдэле эъэмиэте бар. Шулай итеп, шарт эйэрсэн ьейлэмдэрзен, бетэъен дэ реаль ьэм ирреаль типтарга булеу башкорт синтаксисы есен тульты менэн объектив киммэтле булып тора».1 Н.К.Дмитриевтын; был классификация!^ артабан куп кенэ тюркологтар тарафынан кутэреп алына ьэм уцышлы удтерелэ.

Шулай ук, кайьы бер урындарза буталсыклыктар булыуын да билдэлэп китергэ кэрэк. Мэдэлэн: «Шарт формалары шулай ук асылда урынды ацлаткан шарт ьейлэмдэрзэ лэ кулланыла, был урынды белдергэн ьейлэмдэр уззэре формаьы менэн шарт ъейлэм булып кала. Мидалдар: Хэсэн каща бульа, Эхмэт тэ шул якта бу-

1 Дмитриев Н.К. Башкорт теленен, грамматикаьы. — 0фв, 1950. 290-сы бит.

лыр (где будет Хасан, там же будет и Ахмет). Мин каща барьам, шунан барырьыц (куда я пойду, там и ты пойдешь). Каща кис бульа, тунда кунып йеренв (где ночь захватит, там он и ночевал)»1.

Дейем алганда, Н.К.Дмитриевтьщ хезмэте шарт ьейкэлешен ейрэнеузэ зур роль уйнай. 'Кайьы бер положениелары элеге кенгэсэ уценен, эъэмиэтен югалтмаган.

Хэзерге башкорт телендэге шарт ь.ейкэлеше категорияьына узенец «Хэзерге башкорт теле» хезмэтендэ проф. Ж.Е.Кейекбаев та кыдкаса тукталып утэ. Ул был ьейкалештен, реаль йэки ирреаль тергэ карауын ьэм заман формаларын курьэтэ.2 Э ьуцырак бадылып сыккан «Введение в урало-алтайское языкознание» кита-бында -са/-сэ аффикслы шарт ьейкэлешенец дейем урал-алтай телдэре куренеше булыуын асыклай, йэгни был форманыц терки телдэрендэ генэ тугел, э шулай ук кайьы бер фин-угор телдэрендэ лэ булыуы тураьында бэйэн итэ, мэдэлэн, удмурт те ленда: мол ветлысал (мин йереьэм)3.

Проф.Е.Г.Сэйетбатталовтыц синтаксис елкэье буйынса язылган китаптарында шарт ьейкалешенец узенсэлеге шарт ъ.эм кире хэлдэр йэки шундай ьейлэмдэр тэбигэтенэ бэйлэп ацлатыла4. Н.К.Дмитриевтьщ караштарына таянып, ул шарт хэле ьэм шарт ьейлэмдэрзе ике тергэ — реаль ьэм ирреаль типтарга 6улэ.

«Башкорт теленец кушма ьейлэм синтаксисы» хезмэтендэ

1 Дмитриев H.K. Kyph. хезмэт. 291-се бит.

2KapaFHg: Кейекбаев 3K.F. Хэзерге башкорт теле.— 9фе, 1966. 120-се бит.

3 KapaFH?: Киекбаев Дж.Г. Введение в урало-алтайское языкознание. — Уфа, 1972. 100-CQ бит.

4 KapaFu?: Сэйетбатталов F.F. Башкорт теленец кушма ьвйлэм синтаксисы. — 0фв, 1966. 153 — 168-се биттэр; Сэйетбатталов F.F. Башкорт теленец ябай ьейлэм синтаксисы. — 9фе, 1972. 144 —150-се биттэр.

шарт эйэрсэн ьейлэмдэрзец уззэрен ике тергэ айырып вйрэнэ: 1) синтетик шарт ьейлэм; 2) аналитик-синтетик шарт ьвйлэм. Лэкин аналитик-синтетик шарт ьейлэмде телсе бары тик формаль УЗенсэлегенэ, йэгни уныц составындагы эгэр тибындагы теркэуес-тэрзец булыуын гына куз уцында тотоп, шарт мэгэнэьен ацлатыуза уларзыц зур роль уйнамаузарын ьызык едтенэ ала1.

Ьуз ыцгайында шуны ла эйтеп китергэ кэрэк: татар теле бел-гесе акад. М.З.Зэкиев бер ни тиклем анытырак классификация бирэ. Уныцса, шарт ьейлэмдэр синтетик ьэм аналитик торзэргэ буленеп, аналитик шарт ьейлэмде билдэлэусе capa булып эгэр тибындагы теркзуес тугел, э менэсэбэтле ьудзэр тора. « - са ялгауы менэн бергэ эгэр теркэуесе лэ килэ ала, лэкин ул ьейлэмде аналитик итэ алмай, сенки эгэр мэжбури capa тугел: ул килергэ лэ, килмэдкэ лэ мэмкин. Э -са формаьы — теп capa, уны ташлап

калдырып булмай»2. Шул ук вакытта, М.З.Зэкиев аналитик шарт ьейлэмде билдэлэусе менэсэбэтле ьуззэрзец составын артык Зурайта. Беззецсэ, тик шунда менэсэбэтле hyge генэ аналитик терзе хасил итеузэ катнаша, мэдэлэн, Яр$ам итъэгешунда влгврврмен. Улайьа, юкьа, lOFHhd тибындагы ьуздэргэ килгэндэ, улар менэн шарт ьейлэмле эйэртеуле кушма ьейлэм тугел, э тезмэ кушма ьвйлэм барлыкка килэ.

Е.Е.Сэйетбатталовтыц «Башкорт теленец стилистикаьы менэн пункту ацияьы» хезмэтендэ, югарыла эйтеп утелгэн теоретик

1 Сэйетбатталов F.F. Башкорт теленен; кушма ъейлэм синтаксисы. 154-се бит.

2 Зэкиев М.З. Хэзерге татар эдэби теле. — Казан, 1974. 251-се бит; Зэкиев М.З. Хэзерге татар эдэби теле синтаксисы ьэм пунктуадиясе. — Казан, 1984. 188-се бит.

положениелар дейемлэштерелеп, шарт ьейкэлешенен, морфологик тэбигэтенэ бер ни тиклем дэрэжэлэ ку?этеу яьала1.

Башкорт телселэренец галми тикшеренеу?эре араьында шарт ьейкэлешен ейрэнеузец иц тэрэне, элбиттэ, вербаль формалар едтендэ эшлэгэн билдэле тюрколог Э.Э.Юлдашев елешенэ тура килэ. Был елкэгэ кагылышлы хе?мэттэрендэ ул шарт ьейкэлешенец морфологик-стилистик уденсэлектэре ьэм транспозиция куренештэре менэн генэ сиклэнмэйенсэ, шарт ъейлэмдэр?е ейрэнеу торошон да анализлай, бындай типтагы конструкциялар-?ьщ характерын билдэлэусе критерийдарзы куриэтеп, башкорт лингвистикаьында ихтималлык иейлэменэ тзу башлап фэнни тешонсэ бирэ2. Шарт ьейкалеше менэн корреляцияла килеусе ихтималлык ьейкэлешенец гилми статусын асыклай, ьэм был ьейкэлештец - р ине, - а(й) ине, - асак ине, - ран булыр ине фор-малары булыуын билдэлэй.

Бынан тыш, уныц фекерзэренец эьэмиэте шунда ла куренэ: ул шарт ь.ейкэлеше тезмэ бэйлэнешкэ инэ ала тигэн позицияла тора, ъэм у? фекерен шундай мидалдар менэн идбатлай: Иртэн тор-ьак, бер иптэш улгэн. Ьин кулыца сукеш тотканэшсе бульад, Мин кулыма урак тоткан игенсемен3. Эйткэндэй, шарт ъейкэлеше тедмэ бэйлэнешкэ инергэ мемкин тигэн карашта тороусы телселэр тюркологияла куп тугел. Шулардыц береье �