автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Устойчивые единицы языка в контексте белорусской сказки (отношения оппозиционности)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Устойчивые единицы языка в контексте белорусской сказки (отношения оппозиционности)"

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУ CI ШСТЫТУТ МОВАЗНАУСТВА ШЯ ЯКУ Г, Л KOJIACA

УДК: 80 = 161.3 + 82 - 34 - 0532

СТАНКЕВ1Ч ЛАРЫСА ФЁДАРАУНА

УСТОЙЛШЫЯ АДЗШК1 мовы У КАНТЭКСЦЕ БЕЛАРУ СКАЙ KA3KI (АДНОС1НЫ АПА31ЦЫЙНАСЩ)

10.02.01 - беларуская мова

АУТАРЭФЕРАТ ДЫСЕРТАЦЫ1 на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Míhck - 2004

Работа выканана на кафедры псторьп беларускай мовы i дыялекталогп Установы адукацьи "Брэсцм дзяржауны ушвератэт ¡мя A.C. Пушкша"

Навуковы мраушк -

кандидат фшалапчных навук,

дацэнт М. М. Аляхнсдач,

Брэсци дзяржауны ушвератэт ¡мя A.C. Пушкш; кафедра ricTopbii беларускай мовы i дыялектало

дацэнт М.Р. Прыгодз^ч, Беларуси дзяржауны ушверсггэт, кафедра ricTopbii беларускай мовы

кандыдат фшалапчных навук, дацэнт Г.М. Канцавая,

Брэсцм дзяржауны ушвератэт ¡мя A.C. Пушкш; кафедра беларускай i рускай моу з методыкай выкладання

Афщыйныя апанеиты:

доктар фшалапчных навук,

Апашруючая аргашзацыя - Беларуси дзяржауны педагапчны ушвератэт

1мя Макс1ма Танка

Абарона адбудзецца 11 чэрвеня 2004 г. у 14 гадзш на пасяджэнш Савета абароне дысертацый Д 01.43.01 пры Гнстытуце мовазнауства ¡мя Якуба Кола HAH Беларуа (220072, г. Miiick, вул. Сурганава, 1, корп. 2. Тэл. 284-15-94).

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай 61бл1ятэ1 ¡мя Якуба Коласа HAH Беларусь

Аутарэферат разасланы 11 мая 2004 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый Д 01.43.01 кандыдат фшалапчных навук

Н.В. Паляшчук

Агульная характарыстыка работы

Актуальнасць тэиы дысертацьп. У аснове вусна-паэтычных творау беларускага народа ляжыць славеснасць, якая была створана у старажытнасщ 1 якая адлюстроувае розныя ступеш развщця народа, яго мовы. У апошшя дзесяц1ГОддз1 мова беларускага фальклору ^вогуле 1 мова казачнага эпасу у прыватнасщ знаходзщца пад пшьнай увагай мовазнауцау. I у першую чаргу таму, што гэта адна з крынщ фаршравання беларускай лггаратурнай мовы.

Актуальнай праблемай сучаснай лшгвютьш з'яуляецца даследаванне лексша-семантычнай ыстэмы мовы беларусюх казак. Гэтай праблеме прысвечаны навуковыя працы Л.Р. Барага, В.1. Баркоускага, М.А. Янкоускага, У.А. Сарой, 1.1. Крука.

Характэрнай рысай мовы беларусюх казак з'яуляецца ужыванне устошивых адзшак мовы (УАМ) — фразеалапзмау, устошнвых стэрэатыпных формул (зачынау, сярэдзшных формул, канцовак), эттэтау, параунанняу, прыказак 1 прымавак, трапных 1мёнау-прозв1шчау, пауторау I шш. М^ж тым спецыяльныя даследаванш па УАМ беларусюх казак нешматлтая. Спроба схстэмнага анашзу ужывання фразеалапзмау у казках зроблена Л.В. Жураускай.

Ан&шз УАМ казачнага матэрыялу сюравау на даследаванне устошивых адзшак з адзнакай апазщыйнасщ (супрацьлегласщ).

Найчасцей супрацьлегласць (звычайна праз анташм1чнасць) харакгарызуецца I вывучаецца на лекскным моуным ярусе. Праяуленне гэтай з'явы на шшых ярусах моунай шстэмы таксама адзначаецца, але да глыбокага даследчыцкага анал1зу справа пакуль не даходзщь.

Сэнсава-структурная апаз!цыйнасць УАМ беларускай народнай казга да гэтага часу у беларускай лшппстыцы не распрацавана. Якраз гэтым, а таксама тэарэтычным I прикладным значэннем праблемы, звязанай са спасщжэннем многие глыбшных якасцей зместу 1 формы кази, абумоулена актуальнасць нашага даследавання.

Сувязь работы з буйныяи навуковыин праграмам1, тэмам1.

Дысертацыйнае даследаванне выканана у межах Дзяржаунай праграмы фундаментальных даследаванняу "Даследаванне беларускай мовы, яе псторьп, сучаснага стану, сувязей з ¡ншыш славянсюм! мовам1, распрацоука псторьп 1 тэорьи беларускай л1таратуры у кантэксце сусветнага лггаратурнага працэсу" (ДПФД "Беларуская мова 1 лггаратура"), зацверджанай Пастановай Савета Мшютрау Рэспублш Беларусь ад 29.01. 2002 г. № 111.

Мэта 1 заданы даследавання. Асноунай мэтай дысертадыйнага даследавання з'яуляецца сэнсава-структурны аналЬ адносш апазщыйнасщ УАМ у кантэксце беларускай казю.

Для дасягнення гэтай мэты ставяцца наступныя задачы:

— вьишць 1 сютэматызаваць УАМ са значэннем апазщыйнасщ, яюя ужываюцца у мове беларускай казю;

— прааналшаваць адносшы апаз!цыйнасщ УАМ на сэнсава-ыстэмным узроуш;

- вызначыць асабшвасщ прая^лення апазщыйнасщ з улкам фармальна-сэнсавых адносш УАМ;

- акрэслщь адносшы апазщыйнасщ ва УАМ культур ал апчнага зместу;

- звярнуць увагу на адметнасць стытстычнага выкарыстання УАМ з адзнакай супрацьлегласщ у беларускай казды;

- высветлщь этналштастычную абумоуленасць выкарыстання УАМ.

Аб'ект i прадмет даследавання. Аб'ект даследавання - УАМ у кантэксце

беларускай казю. Прадмет даследавання - адносшы апазщыйнасщ УАМ.

Матэрыялам даследавання сташ арыпнальныя зборшю-зашсы А.К. Сержпутоускага "Сказки и рассказы белорусов-полешуков", "Казю i апавяданш беларусау Слудкага павета"; Е.Р. Раманава "Белорусский сборник. Вып. III. Сказки"; П.В. Шэйна "Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края"; хрэстаматьн па беларусюм фальклоры. Пры неабходнасщ выкарыстоуваецца фактычны матэрыял з кантэксту казак, апрацаваных шсьменшкамь

Прыклады у даследаванш цытуюцца у адпаведнасщ з правашсам у крышцах-арыгшалах.

Ппотэза. УАМ пры усёй сваей вщавой разнастайнасщ не кнуюць ¡залявана Hi ад лексша-фразеалапчнай ыстэмы, Hi ад сютэмы мовы у цэлым; будучы кампанентам мовы, УАМ праяуляюць адносшы апазщыйнасщ, аднак адлюстроуваюць гэтую уласщвасць у мове казак адметна. Апазщыйнасць УАМ -заканамерная з'ява, якая мае усе падставы квал1фисавацца як асобная семантика-структурная катэгорыя лекска-фразеалапчнай астэмы. Апазщыйнасць УАМ выразна падкрэсл1вае адметнасць лшгвакультур ал апчнага зместу i этнамоуную самабытнасць беларускай казю у параунант з аналапчным! творам1 шшых народа^.

Метадалопя i метады даследавання. Дысертацыйнае даследаванне выканана з улнсам прынятай у айчынным мовазнаустве метадалогп, заснаванай на агульнанавуковых падыходах да вывучэння мовы. Анал1з ужывання УАМ з адзнакай супрацьлегласщ у кантэксце беларускай казю праводз1уся на аснове ашсальнага, параунальнага метадау. У дысертацьп выкарыстаны элементы колькаснага падопку i этымал апчнага анал1зу.

Навуковая нав1зна i тэарэтычная значнасць атрыманых вышкау. Дысертацыя з'яуляецца першым у беларускай фразеалогп комплексным даследаваннем такой семантычна-структурнай катэгорьп, як апаз1цыйнасць, якая анал1зуецца на матэрыяле УАМ беларусюх казак.

У рабоце упершыню на шырок!м фактычным матэрыяле аналЬуюцца апазщыйныя адноаны УАМ беларускай казю: сэнсавачпстэмныя, фармальна-сэнсавыя i культур ал апчныя.

Упершыню спецыяльна разглядаюцца на матэрыяле беларускай казю розныя В1ды апазщьп: унутраная - знешняя; варыянтнасць - сшашм1чнасць -мнагазначнасць; устошпвасць - няустойл1васць структуры; ¡мплщытнасць -эксшицытнасць i шш.

Новым з'яуляецца ашсанне апазщыйных адносш у структуры сюжэта казга: зачын - сярэдзшныя формулы - канцона; у прыказках i прымауках: жыццё -смерць, свой - чужы, старасць - маладосць i шш.

На шматлшх моуных фактах у працы робщца спроба праанал1заваць апазщьй сэнсавага поля: дабро - зло, чалавек - прырода, мужчына - жанчына.

У дысертацьи на матэрыяле УАМ вызначаецца энантыясем5я м1фалагем: жывая / мёртвая вада, тэты / той свет.

Практычная значнасць атрыманых вьипкау. Вышга даследавання могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы абагульняльных тэарэтычных прац па мове казю, мове фальклору, HanicaHHi навучальных дапаможшкау па фальклорнай фразеалогп i лшгвакультуралогп, пры распрацоуцы спецкурсау i спецсемшарау па вывучэнш мовы кази, у прыватнасщ, асабл1васцей ужывання УАМ, пры HanicaHHi курсавых i дыпломных прац.

Асноуныя палажэнн1, яш выносяцца на абарону:

1. Апаз5цыйнасць УАМ беларускай кази у параунанш з лекачнай апазщыйнасцю больш адметная i разнастайная, бо звязана з сэнсава-сютэмным1 i фармальна-сэнсавым'1 адносшам1 УАМ.

2. УАМ утвараюць сэнсава-астэмную структуру узаемазвязаных элементау, яюя вызначаюдца праз наступныя апазщьй: унутраная - знешняя; устойл5васць -няустошйвасць (варьмнтнасць - сшашм1чнасць - анташм1чнасць -мнагазначнасць - амашм1чнасць - тэматычныя групы). Суадносшы устойл1васц1 -няу стойл i вас щ (варыянтнасщ) характарызуюцца строгай рэгламентацыяй будовы: слоуна-кампанентная - фанетыка-акцэтная - марфалапчная — словаутваральная -камбшаваная (бшарныя - мнагачленныя); сшашм1чнасщ: аднаструктурныя -рознаструктурныя - падобнаструктурныя, бшарныя - мнагачленныя; анташьмчнасщ: унутрыструктурная - пазаструктурная, аднаструктурныя -рознаструктурныя фразеалапзмы-антошмы; мнагазначнасцк адназначныя -мнагазначныя.

3. УстоШпвасць — няустойл1васць структуры УАМ беларускай казм праяуляецца у ¡мплщытнасщ i эксшйцытнасщ. Звужэнне колькасщ кампанентау i пашырэнне колькасщ кампанентау УАМ абумоулена тым, што яны характарызуюцца адносшам! апазщыйнасщ пам1ж формай i зместам, а таксама складаным узаемадзеяннем па.\пж структурна супрацьпастауленым1 адзшкамк

4. Тэкставыя i пазатэкставыя адносшы апазщыйнасщ праяуляюцца i у фальклорных формулах: зачын - сярэдзшныя формулы - канцоука. Апазщыйнасць абумоулена ix Ынтакачнай аргашзацыяй, характарам адрозненняу у кампанентным складзе, сэнсава-структурнай адметнасцю, нацыянальна-культурнай семантыкай.

5. Культуралапчная апазщыйнасць УАМ беларускай кази праяуляецца i праз энантыясемто. Дваютасць семантыю устошйвых адзшак выяуляедца у супастауленш катэгорый сэнсавага поля "дабро - зло", м1фалагем - жывая / мёртвая вада, гэты / той свет.

Асабмлы уклад суккальшка. Выкладзеныя у працы на падставе анатзу i слстэматызацьн фактычнага матэрыялу (складзеная картатэка У AM беларускай народнай кази нал!чвае каля 2000 картак) асноуныя палажэнш - вышк непасрэднага даследавання аутара дысертацьн.

Апрабацыя вышкау дысертацьп. Асноуныя палажэнш i вынш дысертацьп прайпш апрабацыю на наступных канферэнцыях: м1жнародная навуковая канферэнцыя "Праблемы адукацьп, навую, культуры беларускага Палесся" (Мазыр, 1996), лижнародная навуковая канферэнцыя "Беларуская мова у другой папове XX ст." (Míhck, 1997), навуковая канферэнцыя да 115-й гадавшы з дня нараджэння Я.Коласа (Míhck, 1997), шжнародная навукова-тэарэтычная канферэнцыя "Асоба i творчасць А.Мщкев^ча у кантэксце сусветнай культуры" (Брэст, 1998), навукова-практычная канферэнцьм "Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы развщця заходняга рэпёна БеларусГ' (Брэст, 1998), VI м1жнародная канферэнцыя "Словаутварэнне i нам1натыуная дэрывацыя у славянсих мовах" (Гродна, 1998), рэпянальная канферэнцыя да 80-х угодкау Ф.Янкоускага "Жыццём слугуючы Айчыне" (Брэст, 1998), VII мшснародная канферэнцыя "Droga ku wzajemnosci" (Беласток, 1999), навуковая канферэнцыя "Сучасныя праблемы беларусш", прысвечаная памящ У.А.Калесн1ка (Брэст, 1999), навуковая канферэнцыя "Dziedzictwo przeszlosci zwi^zkow jçzykowych, literackich i kulturowych polsko-baho-slowiañskich" (Беласток, 2000), навуковая канферэнцыя "Az ukranisztika mai nelyzete Magyarországon" (Сегед (Венгрыя), 2002).

Апубл1каваиасць вьш1кау. Па матэрыялах дысертацыйнага даследавання апубл!кавана 7 навуковых артыкулау i 10 матэрыялау навуковых канферэнцый. Агульная колькасць старонак публ1кацый - 71.

Структура i аб'ём дысертацьп. Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай характарыстьт работы, трох глау, заключэння, cnica выкарыстанай лиаратуры (278 адзшак) i 3-х дадаткау. Агульны аб'ём даследавання -130 старонак.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва Уводз1нах i Агульнай характарыстыцы работы адзначаюцца асабл1васщ мовы беларускай народнай казк1 , абгрунтоуваецца выбар тэмы i галоуныя наюруны даследавання; вызначаюцца актуальнасць, мэта i задачы работы, фармулюецца ппотэза; раскрываюцца нав!зна, тэарэтычнае i практычнае значэнне дысертацы1; указваюцца асноуныя палажэнш, яия выносяцца на абарону; падаюцца звесты пра апрабацыю вышкау даследавання, яго структуру i аб'ём.

Першая глава "Апазщыя i сэнсава-сютэмныя адносшы устойл1вых адз!нак мовы (УАМ) у беларускай народнай казцы" прысвечана разгляду пытання сэнсава-с1стэмных адносш устойл1вых адзшак мовы, што характарызуюць беларускую народную казку.

Ва уступе да главы адзначаюцца працы, прысвечаныя анал1зу сэнсава-с1стэмных аднос1н у сферы фразеалоги (Ф.М. Янкоускага, 1.Я. Лепешава,

A.C. Аксаштава, M.A. Даншсшча, В.П. Краснея, М.М. Аляхнов1ча, У.П. Жукава, Т.А. Бушуй, М.Т. Дземскага).

Глава складаецца з сям1 раздзелау.

У першым "Анташм1чнасць i фразеалапзмы-антошмы" разглядаецца з'ява антан1М1чнасщ у фразеалогй i фразеалапзмы-антошмы, што ужываюцца у тэкстах беларускай народнай казга.

Анташм1чнасць у фразеалогй звычайна разглядаецца на сэнсавым узроуш пры супастауленш сама меней дзвюх устойлтых адзшак.

У раздзеле анашзуецца унутрыструктурная i пазаструктурная фразеалапчная анташмшнасць.

Унутрыструктурная фразеалапчная анташм!чнасць праяуляецца у межах адной фразеалапчнай адзшга на сэнсавай анташм1чнасц[ кампанентау, прычым агульнае значэнне адзшга "замыкаецца" пам1ж палярньон паняцщм, што абазначаюцца кампанентамк дзень i ноч, як дзень, так i ноч 'увесь час, пастаянна'; Hi жывая Hi змарлая 'страшэнна спалоханая, знямелая' i пад.

У пазаструктурнай фразеалапчнай анташм1чнасщ сэнсава супрацьпастауляюцца дзве устойл1выя адз1нк1: даваць рады 'спрауляцца з KiM-, чым-н., адольваць каго-, што-н.' - не даваць рады 'не спрауляцца з им-, чым-н., не адольваць каго-, што-н.'; дау Бог 'прыйшлося, давялося (пазнаць, сустрэцца, убачыцца i пин.)' - не даУ Бог не прыйшлося, не давялося...'; той свет 'замагшьны свет' - гэты свет 'навакольная рэча1снасць, зямное жыццё'.

У межах пазаструктурнай анташм1чнасщ разглядаюцца фразеалапзмы гэты свет 'зямное жыццё' — той свет 'замагшьны свет'. У мове казак адзначаюцца факты энантыясеми [энантыясем1я - здольнасць выразу выражаць супрацьлеглыя значэнн! без змянення сваей формы] названых адзшак: гэты свет = 'зямное жыццё' i 'замаплъны свет'; той свет = 'замапльны свет' i 'зямное жыццё', - што тлумачыцца асабл1васцялй жанру казм, фантастычнасцю казачнага сюжэта, кал1 repoi казк1 адносна легка могуць пераступаць мяжу пам1ж адным i друпм светам, пам1ж гэтым светам i тым.

Фактычны матэрыял анал1зуецца таксама у супастауленн1 выкарыстання фразеалапзмау з кампанентам свет у мове творау Я. Коласа.

Пазаструктурная фразеалапчная анташм1чнасць праяуляецца не у межах структуры аднаго фразеалапзма (пры спалучэнн! у адным цэлым сэнсава супрацьлеглых кампанентау), а пры умове палярызацьй значэння некальюх (звычайна дзвюх) устойл1вых адзшак. Адзначаны тып фразеалапзмау падзяляецца на дзве падгрупы: аднаструктурныя i рознаструктурныя устойл!выя адз!нк1. У беларуск1х народных казках адзначаюцца прыклады ужывання аднаструктурных фразеалапзмау-антон1мау: хоць вока выкаль - хоць голи зб1рай; не па доупм часе - па немалым часе.

У раздзеле таксама анагнзуюцца кантэкстуальныя фразеалапзмы-анто1имы.

Друг1 раздзел "Варыянтнасць i фразеалапзмы-варыянты" прысвечаны анал13у з'явы варыянтнасщ у фразеалогй i Ужыванню фразеалапзмау-варыянтау у мове Ka3Ki.

Праблему суадносш усто&ивасщ I варыянтнасщ (= ня^стошивасщ) трэба разумець дыялектычна. Супрацьпастауленне гэтых дзвюх уласщвасцей фразеалапзма (устоймвасщ - няустошнвасщ) - гэта праяуленне узаемадзеянт тоеснасщ 1 адрознення.

У раздзеле ашсваюцца слоуна-кампанентныя (бал в!едаюпь (знаюнь"): няма за што рук залажыць (зацяньУ). фанетычныя 1 акцэнтныя (якъ мога Гзмога. мага): хоць (хань) гаць гащ). марфалапчныя (дух (духП выперло: на гуоркае яблыко (горю яблыкУ). словаутваральныя (шха (л!ханька) з вам1 /табою/), сштакачныя ("давай Богъ ноги — давай. Божэ. ноги: ломинь руки — руки ломиць), канструктыуна-колькасныя (подъ небо — подъ самое небо: у свет — у белы свет) 1 камбшаваныя (напрыклад, фанетычныя, марфалапчныя I сштакачныя варыянты: Адзин кажэ - шкуру з жывого садраць (Серж., СРБ-П, с. 90)', ...А будзешъ обо мне недбаць, - зъ живого скуру сдзяру (Шэйн, с. 288), Нема у их литасци - з жывого шкуру дзеруць (Серж., СРБ-П, с. 149) 1 Няма у IX л'ггасщ — з жывога скуру дзяруць (БФ, с. 418))2. Значная частка раздзела прысвечана ашсанню фразеалапзмау, у яюх спалучаецца некалыа разнавщнасцей варыянтнасцк летчная 1 фанетычная; лекычная 1 марфалапчная; лекачная I сштатчная; лекс1чная 1 канструктыуна-колькасная; лексемная, марфалапчная 1 сшташчная; лекачная, марфалапчная \ канструктыуна-колькасная; фанетычная 1 канструктыуна-колькасная; фанетычная, марфалапчная \ сштакачная; сштакачная 5 канструктыуна-колькасная.

У трэцш раздзеле "Сшашм1чнасць 1 фразеалапзмы-сшошмы" разглядаюцца сшашм!чныя рады, што складаюць бшарныя 1 мнагачленныя аднаструктурныя (без духу, без душы: выщскаць сои. драць скуру. смактаць кроу, цягнуць жылы'). рознаструктурныя (як у ваду апушчаны. як пад зямлёй: аж нос гбащца, аж за вушам! трашчыць. за абедзве шчакр. падобнаструктурныя (ездзщь на карку /чьим/, садзшна на карак /камуА I змешаныя (аднаструктурныя 1 рознаструктурныя: куды вочы глядзянь. куды ноп нясуць. у свет: аднаструктурныя I падобнаструктурныя: душа у душу, у згодзе ды у ладзе. у згодзе да у ласцы: рознаструктурныя 1 падобнаструктурныя: след ветрам замяло, след прастыу. толыа я го 1 бачылП фразеалапзмы.

Фразеалапзмы-сшоншы анашзуюцца таксама з ушкам сэнсавых разыходжанняу, экспрэЫуна-ацэначнай афарбоуи, функцыянальна-стылявой прыиалежнасф, спалучальных магчымасцей I этымал алчных вобразау.

Частотнасць ужывання ciнaнiмiчныx радоу фразеалапзмау адлюстравана у таблщы:

1 Серж., СРБ-П - Сержпутоусю А.К. Кази i апавяданш беларусау з Слуцкага павета. - JI., 1926. -252 с.

2 БФ - Беларуси фальклор. Хрэстаыатыя / Склгш К.П. Кабащшкау, A.C. Jlic, A.C. Фядоак, I.K. Цшчанка; Нав. рэд. праф. М.Р. Ларчанка. - выд. 2-е, дал. - Мн.: Выш. школа, 1977. - 839 с.

\КФ 2 3 4 5 6 7

А 12 2 1

Р 6 1

П 11

АР 2 1

АП 3 1 1

РП 1 2

дзе СФ - структура фразеалапзмау-сшошмау: А - аднаструктурныя, Р -рознаструктурныя, П — падобнаструктурныя, АР - аднаструктурныя 1 рознаструктурныя, АП - аднаструктурныя I падобнаструктурныя, РП -рознаструктурныя 1 падобнаструктурныя; КФ - колькасць фразеалапзмау, яюя уваходзяць у сшашм1чны рад.

Дадзеныя таблщы сведчаць, што часцей за ^сё сшашм1чныя рады фразеалапзмау беларускай народнай казш складаюць аднаструктурныя (27, 27 %) 1 падобнаструктурныя (25 %) двухчленныя фразеалапчныя адзппа.

У чацвёртым раздзеле "Мнагазначнасць 1 мнагазначныя фразеалапзмы" разглядаюцца найбольш тыповыя спуацьи ужывання мнагазначных фразеалапзмау у беларускай народнай казцы: у (белы, божы) свет ¡сщ (пайсщ), ехапь (з'ехаць): як мага: даваць (даць) рады: садзщца на карак; як (бы) кроу з малаком: хлеб-соль: з усяе сшы: злулшь шкуру (сем шкур): хоць вока выкаль.

У пятым раздзеле "Амашминасць I фразеалапзмы-амошмы" вызначаюцца дзве пары фразеалапзмау-амошмау, яюя маюць аднолькавыя щ падобныя спалучальныя магчымасщ, але адрозшваюцца значэнням1: хоць рэпу сей (так, у казцы "Мужык 1 пан" фразеалапзм хоць рэпу сей ужываецца са значэннем 'чыста, гладка' 1 спалучаецца са словам двор: "I вшыстэк двор зпалшсен?" "Увесь, пане: чысто, гладко, хоць р^пу с-Ьй" (Серж., СРБ-П, с. 86). На наш погляд, выраз можна л!чыць амипмам да другога значэння мнагазначнага фразеалапзма хоць рэпу сей 'вельм! брудна (у вушах)': - Калг вушы памыу, хай прыходзщь у школу. А то иекаторыя заяуляюща, а у вушах хоць рэпу сей, — настаунЫ гиырока услихнууся, паказаушы здаровыя белыя зубы. Леванов1ч. У тва\х вушах хоць рэпу сей. Юрчанка (ФСБМ, т. 2, с. 329))3 I на чьм свет стащь ('вельм1 моцна, нястрымна' ужываецца са словам! крычацъ, лаяцца, клясщ зневажаць $ пад.: Пойдзе дождж, га Петро бежыць да крычыцъ, лаетца, на чом св-Ьт стшць (Серж.. СРБ-П, с. 16), Давай Алёкса зневажаць стражника на чом св-Ьт стаиць ("Тамсама. с.37), Бычок цавай юдацца туды-сюды, а Юля бегае за ¡м, кляпе на чым свет стащь (БНК, с.

' ФСБМ - Лепешау 1.Я. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы: У 2 т. Т. 1. А-Л. - Ми.: ВелЭн,1993. - 590 е.; Т. 2. М-Я. - Мн.: БелЭн, 1993. - 607 с.

95)4 i 'велы® праудзша' клясца: Той не в-Ьрыць, але ена клинетца на чом св'Ьт стаиць. што прауда (Шэйн, 69))5.

Шосты раздзел "Апазщыя i УАМ тэматычнай групы са значэннем асобы" прысвечаны разгляду ацэначных устошнвых адзшак тэматычнай групы са значэннем асобы, што ашсваюць чалавека (= казачнага героя), яго ф!з!чныя i псшчныя асабл!васщ, стан i дзеянш.

Анал1зуюцца наступныя падгрупы гэтай тэматычнай групы: а) знешнасць, узрост чалавека (героя), асабл1васщ яго паводзшау ("красная дзеука, у саку, старая карзшаУ. б) рысы характару чалавека (героя) (у гэтай падгрупе вылучаюцца фразеалапзмы, яия перадаюць пэуныя рысы характару героя праз якасна-характарыстычныя дзеянш - напляваць у вочы. не здымаць шапачку. - прычым большасць фразеалапзмау утрьвшвае адмоуную ацэнку - ездзшь на карку. CKaJiiub зубы); в) разумовыя здольнасщ чалавека (героя) (дурны, бы варона. на язык бойки лёт на язык); г) пс1Х1Чны стан чалавека (героя) (чудь жыу. як пад зямлёю (хадзщь)); д) матэрыяльнае становшча чалавека (героя) (голы, як б!зун).

У сёмым раздзеле "Спалучальнасць фразеалапзмау" разглядаюдца спалучальныя уласщвасщ фразеалапзмау у беларускай казцы.

Значнае месца у раздзеле адводзщца анашзу устошивых адзшак з адносна свабодным, валентна абмежаваным i канструктыуна абмежаваным фразеалапчным значэннем.

Адносна свабоднае значэнне уласц!ва фразеалапзмам i назоун!кавага, i прыслоунага, i выкл!чшкавага, i мадальнага, але, у першую чаргу, дзеяслоунага характару (зн1кадь з вачэй. налажьщь на сябе рукО.

Фразеалапзмы з валентна абмежаваным значэннем маюць акружэнне з аднаго слова (не бачыць як CBaix вушэй) або з двух i больш тоесных у сэнсавых аднос1нах слоу (eciji, nepifi за абедзве шчаю). а таксама гэта мнагазначныя фразеалапзмы, як!я у кожным CBaiM значэнн1 спалучаюцца са словам! пэунай тэматычнай групы (бегчы, спяшаща, уцякацъ як мага i рабщь што-н. як мага).

Фразеалапзмы з канструктыуна абмежаваным значэннем звязваюцца са словам! часцей за усё сувяззю дзеяслоунага юравання (зводз!ць у грэх (кого). пгукаць хлеба (кому)).

Другая глава "Апазщыя i фармальна-сэнсавыя аднос1Ны УАМ у беларускай народнай казцы" складаецца з чатырох раздзелау.

У першым "Устойл1васць — няустойл1васць структуры УАМ" разглядаецца пытанне павелйэння структуры фразеалапзмау за кошт шшых слоу: 1) яюя граматычна не звязаны з кампанентам! фразеалапзма; 2) як1я маюць граматычную

4 БНК - Беларуси» народный казк1: Для дашкол. узросту / Апрац. А. Якшов1ча; Уклад. М.А. Казбярук; Мает. B.I. Валынец. -Мн.: Юнацтва, 1990. -302 с.

5Шэйн - Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения СевероЗападного края. Т. 2. - Спб.: Тип. Акад. наук, 1893. - 715 с.

i семантычную сувязь з фразеалапзмам; 3) якш утвараюць адно семантычнае i граматычнае цэлае з фразеалапчнай адзшкай.

Анал1з фактычнага матэрыялу паказау, што структура фразеалапчных адзшак апошняй групы можа пашьфацца за кошт увядзення у фразеалапзм азначэння-прыметнжа (Што рабщь, сама не знае, стала кала дуба, pvici 6ienviie ламае (Серж., КА, с. 175)6, аднародных членау да аднаго з кампанентау фразеалапзма або да усяго выразу ( - Дзякуй табе за хлеб-соль, ночлег i навуку (БФ (70), с. 305)7), паясняльных слоу (слоу-тлумачэнняу) да усяго фразеалапзма (Ляжиць коза, вокомъ ня змигнець. сцяражецъ (Шэйн, с. 23)), слоу свободного ужывання, яюя пашыраюць фон рэашзацьн устошпвай адзшы у пэунай моунай сггуацьи (3 батрака стараецца сем шкур злупщь i яшчэ глядзщь, щ няма восьмой (БФ (70), с. 332)).

Ppyzi раздзел "Ьштцытнасць - эксплщытнасць" прысвечаны анал1зу ужывання у мове казю фразеалапзмау, у яюх адзначаецца скарачэнне або павел1чэнне колькасц1 кампанентау.

Пры анал!зе матэрыялу выявшася паралельнае ужыванне фразеалапчных адз1нак з поунай i скарочанай структурай (як на дражджах - як цеста на дражджах). Скарачаюцца i двухкампанентныя устойл1выя адз!нк1 (адным духам духам; даць ходу —» ходу).

Што да апошняга фразеалапзма, то у мове беларускага фалыслору наз1раецца паралельнае ужыванне фразеалапчнай адзшш даць ходу i элшсаванай - ходу са значэннем 'к1дацца науцёк1, 1мкл1ва уДякаЦь': Поломау Сынятка устЬ дзв'Ьнаццаць лопать и крукоу зал'Ьзныхъ, а гусьли усё-таки достау, сЬу на свойго конёчка и дау ходу (Шэйн, с. 78); Сказау так адным духам ды ходу назад (БНК, с. 24).

У "Тлумачальным слоун1ку беларускай мовы" адз1нка ходу тлумачыцца у асобным слоу!икавым артыкуле: Ходу, прысл. Разм. Науцёкк Дзещ К1нул1ся ходу (у знач. вык.). Я ходу у зямлянку, яна побач была. А медзведзяня малое шусь м1ж ног са мною разам. Карамазау [211, т. 5, кн. 2, с. 208]. Недакладнасць у вызначэнш сэнсавага статуса адз1нк1 ходу прывяла да недакладнага афармлення слоун1кавага артыкула, бо кампанент ходу мае фразеалапчна звязанае значэнне i не замацавауся у мове як адз1нка самастойная. Кантэксты праявЫ С1туацыйную семантыку эл1псаваных кампанентау, што атрымаш такое афармленне толью у пэунай мауленчай С1туацьп.

Разглядаюцца таксама прыклады эл1псаваных фразеалапчных адзшак з тауталапчнай структурай (хоць вадою разл1вай —► хоць разл1вай; юпн кл1на выганяе —> щцнюднам).

6 Серж., КА - Сержпутовский А.К. Сказки и рассказы белорусов-полешуков. - Спб., 1911. - 188 с.

7 БФ (70) - Беларуси фальклор: Хрэстаматыя / Склад. К.П. Кабашнжау, A.C. Jlic, A.C. Фядос1к, I.K. Щшчанка; Пад рэд. П.Ф. Глебкь - Мн.: Выш. школа, 1970. - 654 с.

Адзначаецца прыклад эл1птычнага скарачэння фразеалапчнай адепт са змяненнем значэння фразеалапзма: даиъ бярозавай кашы 'страву (даць)' —> бярозавая каша 'розп або дубец, рэмень I пад.'.

Скарачэнне структуры адбываецца 1 у ¡мен! героя усходнеславянсюх казак: Сам з кокаць, барада з локаць —> Сам з кокаць.

Фразеалапзмы голад не цётка. шукай ветру у пол1 традыцыйна л!чаць "абломкамГ прыказак (адбываецца ¡мшпцыраванне прыказак). Але анатз матэрыялу паказвае на ¡снаванне варыянтау прыказак I дае падставы для сцвярджэння адваротнага працэсу - эксплщытнасщ - утварэння прыказак ад фразеалапзмау.

У трэцш разделе "УАМ з адзнакай супрацьлегласщ у структуры сюжэта кази" разглядаюцца устошпвыя стэрэатыпныя формулы з адзнакай супрацьлегласщ (зачын - сярэдз!нныя формулы - канцоука), што характарызуюць I вылучаюць беларускую народную казку сярод шшых славянсюх казак.

Таксама у раздзеле анал1зуецца ужыванне традыцыйных казачных формул у творах мастацкай лггаратуры - у В. Душна-Марцшкев1ча I А. Мщкев1ча. Параунанне кантэкстау В. Душна-Марцшкев1ча \ А. Мщкев1ча можа засведчыць функцыянальнае раздзяленне гэтых формул у абодвух аутарау 1 адметнасць аутарскага выражэння 1 раскрыцця творчай задумы. У В. Дунша-Марцшкев1ча яна - ва узбагачэнш мовы, у ажыуленш сэнсавай ём1стасц1 твора; у А. Мщкев1ча яна - у акрэсленш беларускага нацыянальнага грунту твора, у рамантызаванай, але I рэал1стычнай, шмат у чым падкрэслена традыцыйнай атмасферы, у якой адбываецца дзеянне.

У чащёртым раздзеле "Сэнсавая супрацьлегласць у прыказках (прымауках)" падаецца семантычная клас!ф1кацыя прыказак 1 прымавак з антан!м1чньш значэннем. У клаафжацьп прадстаулены наступныя групы: жыццё — смерцъ, свой — чужы, старасць — маладосць, дабро — зло, пан — мужык (хам), п 'яны — цвярозы, ста — смеласцъ, дарога — дом, дзверы — акно, сэрца — галава, хата — гумно, гаспадар — гаспадыня.

Трэцяя глава "Апаз1цыя 1 культуралапчны змест УАМ" прысвечана анашзу УАМ з адзнакай супрацьлегласщ з улжам этнакультурных асабл1васцей 1 складаецца з чатырох раздзелау.

У першым раздзеле "Апазщыйнасць УАМ сэнсавага поля "дабро - зло" анатзуюцца устошпвыя адз1ни з кампанентам! бог I чорт\ супастауляюцца беларускш УАМ з русюм1 i польсюм!.

Фактычны матэрыял паказау, што пераноснае значэнне адзшак бог (усё станоучае, годнае, высокае, светлае I т. п., што ёсць у чалавеку I для чалавека) 1 чорт (усё адмоунае, заганнае, дрэннае, цёмнае 1 т.п.) ужо не заусёды такое выразна акрэсленае, як таге вымагае сама сэнсавая сутнасць гэтых паняццяу. Друкаваныя 1 рукап1сныя крын1цы па дзщячай народнай творчасц! маюць багаты матэрыял, яю дазваляе зрабщь вывад пра паступовае збл1жэнне сэнсавых палёу, пазначаных адз1нкам! бог, чорт. Прыказю, прымауш, фразеалапзмы, устойл1выя

параунанш у канкрэтных жыццёвых (моуных) атуацыях скарыстоуваюода 1 са значэннем супрацьлегласщ, 1 са значэннем збл1жэння, прьлшрэння.

У другт раздзеле "Апазщыйнасць УАМ сэнсавага поля "чалавек - прырода" разглядаюцца устойЛ1выя адзита з кампаненташ-назвам! жывёл 1 раслш, што ужываюцца у беларускай народнай казцы.

Шмат яюя рысы чалавечых паводзш I характару адлюстроуваюцца ва устойл1вых выразах аншальнага паходжання.

Так, у народных уяуленнях крумкач, варона - нячыстыя I злосныя птушш, ягах стварыу д'ябал, адсюль 5 колер пер'я - чорны: Варона колью не мыецца. усё адно чорная; чорны. як груган Сяк крумкач). Яе драпежнасць 1 крыважэрнасць таксама фксуецца у народных параунаннях: пазляталкя. як груганы на пакорм: наляцела, як крукоу (груганоу). Вывучаючы народныя прыкметы 1 паверЧ, звязаныя з розным! бакам1 жыцця селянша, вядомы даследчык М.Ф. Сумцоу пюау: "Характерны непрыемны 1 прыкры крык крумкача стварае адчуванне чагосьщ зласл1вага. Чорны колер нараджае асацыяцьп з чымсын змрочным, нячыстым. Кемл1васць крумкачоу, ¡х схшьнасць да зладзейства таксама мапи даць повад для некаторых павер'яу. Прывычка есщ падла, трупы стварала уражанне аб тым, што крумкач адчувае бл1зкую спажыву 1 сва!м крыкам прадракае нябожчыка 1 адсюль ¡дэя аб сувяз1 крумкача з думкам! памерлых, з замагшьным светам"8.

У беларусих казках на першы план выстауляюцца адмоуныя якасщ 1 характарыстьпа гэтай птупш, што, вщаць, 5 стала падставай для утварэння устойл1вага параунання дурны, бы варона: Жыу саб1е адзш мужык да таю дурны, бы варона (Серж., КА, с. 52).

А у народных уяуленнях пра рыбу знаходзяць адлюстраванне так ¡я характэрныя прыкметы, як немата 1 сувязь з воднай стьшяй: маучыць, як рыба; маучыць. як сом: прапау. як рыба без вады: хаукае. як рыба у прыдуху; звыкся з бядою. як рыба з вадою: збрыдау. ж гншая рыба; б'ецца. як рыба аб лёд: Слепщаю баба л1езе у вочы, лаецца, крычыць, юдаецца бщца, але тчого не памагае. - маучыць Ной, бы рыба (Серж., КА, с. 62).

Змеепадобную рыбу - уюноу — адносяць да гадау, л!чаць ¡х паганым1 1 нячыстымк вяртлявы. як уюн: выкручваецца. як уюн; сл1зм, як уюн; Круцщца пан, як вьюн на гарачой скаварадз'Ь... (Серж., СРБ-П, с. 105). Рухавасць -здольнасць круцщца, вярцецца - паказчык сувяз! з нячыстай сшай. У кшзе "Прымх1 I забабоны беларусау-палешукоу" А. Сержпутоусю адзначае: "Кажуць, што Бог дау чалавеку У гаршчочку насенне усялякаго ппоса, гадау да тое пляп, што нас есь, да й вялеу укшуць у ваду, як чалавек нёс, дак чорт падмов1у яго развязаць горшчык да паглядзець, што там такое. Чалавек развязау, а аттуль папаузла й паляцела усялякая пошкудзь. Хаць Бог абярнуу таго чалавека у бусла да вялеу яму зб!раць гадау да жаб, але ён ужэ тчого не парадз!у, бо гнюс !

8 Сумцов Н.Ф. Ворон в народной словесности // Русская литература и фольклор (вторая половила XIX в.).-Л., 1982.-С.51.

усялякая пошкудзь разышлася па усяму свету. От з тае пары чорт i камандуе гэтаю пошкудзью да й насьшае яе на людзей да й на жыуёло" .

Сярод устошнвых адзшак, якш узыходзяць да раслтнага свету, у раздзеле разглядаюцца выразы з кампаненташ дуб i aciHa.

Згодна народным i рэл1гшным вераванням, дуб у беларусау - святое дрэва, нябесныя вароты, жыллё багоу, эмблема Хрыста. Адсюль i адзшю з кампанентам дуб, маюць толью станоучую адзнаку: будзь здаровы. як дуб: вялЫ, як дуб: здаравенны Сздаровы). як дуб: здаровы. як дуб скарбовы; хлопец як дуб: Быу адзш мужык да там здаровы як дуб: hî якое лко к яму не прыставало, Hi якая хвароба не магла падстушцца (Серж., КА, с. 141).

Наадварот, асша у народных уяуленнях - адмоуна адзначанае, праклятае дрэва. Семантыка устошнвых параунанняу дрыжыць. як aciHa: дрыжыць. як асшавае лкце: калощцца. як асша: трасецца. як асшавы nicT матывуецца такой асабл1васцю aciHbi, як дрыжанне люця наваг пры цЬим надворЧ. Адмоуныя адносшы да асшы звязаны у народнай свядомасщ з легендами У адных з ix гаворыцца, пгго асша — адзшае дрэва, якое не выканала сваю працу пасля стварэння богам свету, у адрозненне ад ycix раслш i жывёл. Найбольш папулярныя матьтроую пракляцця асшы звязаны з псторыяй Хрыста. Асша адзшая з дрэу, якая не прызнала Icyca падчас яго з^ёкау у Еппет; у час хроснага шляху Хрыста асша не схшлася перад iM i не дрыжала ад жалю i спачування; дубцы, яюм1 6mi Icyca, i крыж, на яим яго расшш, был1 ас1навым1; на асше удав1уся Юда. Наш продак верыу ва уздзеянне на гэтае дрэва "нячыстай сшы". "Больш позняе беларускае паданне "Пра бярозу i aciHy" па-свойму "асэнсоувае" прыродную асабл!васць дрэва. Яно зазначае: бяроза - асша - гэта няверная жонка i яе палюбоушк. Жонка разам з каханкам забша свайго мужа, за што бог ператварыу яе у бярозу i тая штогод абл1ваецца слязам1 (сок пускае) за свой учынак. "Палюбоушк жа астауся асшаю, якая увесь час трасецца ад страху дрыжачай лютвою" - падводзщь вышк паданне 10. Таму пра таго, 'хто вельм1 калоцщца (часцей ад страху)', гавораць дрыжыць. як aciHa: Спужалюя багачы, усюсеньку нуочку перакалац1л1ся бы aciHa (Серж.. КА, с. 80); Той каа: "усе добрае, паночку," - а сам дрыжыць. бы aciHa (Серж., СРБ-П, с. 83); Пячецца той няборака у печы, а етыя два стояць, да и колоцицца, якь осины (Шэйн, с. 152).

3 негатыуным1 аднос1нам1 да дрэва звязаны i звьгчай заб1вання асшавага кала калдунам, ведзьмакам. Адз1н з выпадкау такога "рытуалу" апкваецца у казцы "Ведзьмак": "Скарэй пахавал1 Шчыпара i думал!, што тут ему канцы. Але только ось прышла ноч, глядзяць, аж ён устау з дамав1ны да i ходзщь па падоканью. Спалохал^са людз! ешчэ гарэй, баятца й з хаты высунутца. Недзель дзве хадз1у Hi4binap i моо хадз^у бы й больш, каб людз1 не дагадал1са прыбщь его acinaBbiM калом. PacKanaui сны магшу, адкрываюць дамав!ну, бачаць, аж Шчыпар лежыць

9 Сержпутоусм А.К. Прымх1 i забабоны беларусау-палешукоу / Прадм. У.К. Касько; Мает. В.Р. Мшгеанка. - Мн.: Ушверйтэцкае, 1998. - С. 59.

10КрукЯ. Сшволжа беларускай народнай культуры. - 2-е выд., стэр.-Мн.: Ураджай, 2001.-С. 294.

мордаю уткнуушыса у землю. От ены й прыгваздавал1 его асшавым калом, а вочы засыпал! прыскам, каб шчого не бачыу. От только з тае пары ужэ больш не пашоу Шчыпар палохаць добрых людзей" (Серж., СРБ-П, 1999, с. 71)11.

У трэцш раздзеле "Апазщыйнасць УАМ сэнсавага поля "мужчына -жанчына" разглядаюцца УАМ (фразеалапзмы, прыказк!, прымаум) з кампанентам! хлопец, мужчыны, дзед i дзяучына, жанчына, баба у беларускай мове у параунанш з рускай i украшскай мовамь

Жанчына ва усходнеславянскай традыцыйнай культуры, з аднаго боку, -прадаужальнща роду, першакрынща усяго жывога, з другога, — «мвал грахоунасщ, зла, яна ставщца побач з нячыстай сшай: руск. - Баба да бес - один у них вес; Куда черт не поспеет, туда бабу пошлёт (ПРН, с. 309)12; укр- Баба, що чорт - одна сатана: Де дщько сам не Bflie, туди бабу пошле (УППП, с. 299)13. У беларусшх народных казках толью жанчына можа перах1трыць чорта: Хацеу ужо чорт гануць гэтых людзей да icni спакушаць друпх, але вось раз чуе, што людз1 кажуць: дзе чорт не йме. там бабу пашле (Серж., СРБ-П, с. 67-68); Xi6a ты забыуся, што баба i чорта перахггруе ГГамсама, с. 68).

Ва уяуленнях нашых продкау (з пункту погляду мужчын) жанчына - гэта icTOTa зачастую непаунацэнная у ¡нтэлектуальным i эмацыянальным плане: бел. -У жанчыны волас доуп. да вум каротш (Серж., КА, с. 158); "А што, - думае, - у бабы волас доуп. а розум каротю, - можа быць, прауда" (Шэйн, с. 137); руск. -Волос долог, да ум короток: Перекати-поле- бабий ум (ПРН, с. 307); укр. -Недаром кажуть: що у жшст волос довгий. та розум короткий: Бущм Бог ж1нкам волосся довге дае за те. шо розум укоротив чимало (УППП, с. 285); яна гаворыць многа i не заусёды да месца: бел. - .. .Але ж кажуць, што на бабсюя язык1 прыняз1 няма (Серж., КА, с. 153); Ведаеш, што бабу б'юць за язык (Серж., СРБ-П, с. 45); руск. - Волос долог, а язык длинней (у бабы) (ПРН, с.307); Бабский язык, куда не завались, достанет (Тамсама. с. 308); укр. - В баби язик, як лопата (УППП, с. 46), От язичок у тих жшочак: Hi дать. Hi взять, як у сорок (Тамсама, с. 298).

I нарэшце, у шмат яюх устойлшых выслоуях канстатуецца думка, што жанчына не чалавек: Курица не птица, а баба не человек (ПРН, с. 308); Я думал, идут двое, ан мужик с бабой (Тамсама).

У ricTopbii шдаеурапейцау вядома сярэдневяковая спрэчка, кал! адзщ з ешскапау на Маконсюм саборы (585 г.) адкрыу дыскусно пра тое, щ можна жанчыну называць словам homo (чалавек)14.

Ва украшскай мове слова чоловж -гэта мужчына, мужык.

Магчыма, уся справа у слове. Навукоуцы да сённяшняга дня не могуць даць

"Серж., КА, 1999 - Сержпутоусю А.К. Кази 1 апавядаши беларусау-иалешукоу. - Мн.: Уи1верс1тэцкае, 1999. - 191 с.

12ПРН- Пословицы русского народа: Сборник В. Даля. В 2-х т. Т. I. — М.: Худож. лит., 1989. -430 с

13УППП - Украшсью присл1в'я, приказки та порхвняння з лтературних пам'яток / Упоряд. М.М. Пазяк. - Ки1'в: Наукова думка, 2001. - 3 82 с.

14Маслова В.А. Преданья старины глубокой в зеркале языка. - Мн.: Пейто, 1997. - С. 75.

адназначны адказ: што абазначае слова чалавек. Слушны погляд выказвае Колеса^ У.В. у працы "Мир человека в Древней Руси". Ён прыходзщь да высновы, што "старое слово человек обозначает 'тот, кто имеет полную силу', т.е. взрослый, муж, важный для жизни рода член коллектива"13. Менавгга такое значэнне утрьашвае слова чалавек i у сучаснай украшскай мове.

Але усё ж таю народная мудрасць сцвярджае, што мужчына без жанчыны не можа абысщся: Гаспадар без гаспадыт не чалавек. а паучалавека ("Серж.. КА, с. 27); Вядома, гаспадар без бабы не гаспадар. а ггустога двара затычка (Тамсама, с. 58). Жанчына складае з мужчынам адно цэлае: Муж — голова, жена - душа (ПРН, с. 326); Что гусь без воды, то мужик без жены (Тамсама, с. 329); Жшка без мужа -то солома без колосся (УШ111, с. 304); Чоловш i жона - одна сатана (Тамсама, с. 310).

Чацвёрты раздзел "Апаз1цыя i м!фалагемы" прадстаулены двума падраздзелам1.

У першьш разглядаецца м1фалагема жывая вада - мёртвая вада у беларускай мове на фоне рускай i польскай. Прыводзяцца погляды розных даследчыкау (А.М. Афанасьева, У.Я. Пропа, В.М. Маюенга, А. Багданов1ча, У. Конана) наконт узшкнення м1фа пра жывую i мёртвую ваду.

Анал1зуючы беларусюя народныя чарадзейныя казю, мы за$таажьии ужыванне толью устошпвай формулы жывая вада: Двякуе пчала да й кажэ - за тое, што ты (Каваль) мене выратавау з беды, хадз'Ьм, я пакажу табНз; крьшицу з жывою вадою (Серж., СРБ-П, с. 158).

Але У тэкстах беларусюх казак зафксавана адзшка гаючая вада: гаючая вада выконвае такую ж функцьпо, як у русюм фальклоры - мёртвая - ад яе ужывання "сращивается плоть".

У другш падраздзеле "Белы свет - красная дзеука - чорны вол" анашзуюцца адзшю, якк мы фармальна аб'яднал! па колеравай прьпсмеце, хоць менав1та "колеравае" пераасэнсаванне датычыцца сучаснага успРЬ1ма1[11Я значэння фразеалаг1змау белы свет i чорны вол.

У Заключэшп прыводзяцца асноуныя вывады праведзенага даследавання:

I. УАМ з адзнакай супрацьлегласщ, з аднаго боку, адметна характарызуюць мову беларускай народнай казю, з другога, — уяуляюць сабой асобную катэгорыю лекс1ка-фразеалаг!чнай с1стэмы [7; 12].

II. Сэнсава-астэмныя аднос!ны УАМ беларускай народнай казю праяуляюцца праз наступныя апазщьп: унутраная (антан!м1чнасць - варыянтнасць - сшан1м1чнасць - мнагазначнасць - амашм1чнасць — тэматычная група асобы) -знешняя (спалучальнасць) [9].

1. У мове беларускай народнай казю на аснове структурна-граматычнай аргашзацьп устойшвых адз1нак размяжоуваецца унутрыструктурная i пазаструктурная фразеалапчная антан1м1чнасць [2; 9].

15Колесов В.В. Мир человека в Древней Руси / ЛГУ им. А.А. Жданава.. -1986.-С. 146.

Л.: Изд-во ЛГУ,

A. У межах пазаструктурнай моунай анташм!чнасщ наз1раецца з'ява энантыясемп (гэты свет = 1 'зямное жыццё', 1 'замагшьны свет'; той свет = 1 'зямное жыццё', I 'замагшьны свет'). Сэнсавае сумяшчэнне тлумачыцца асабл1васцям! жанру казю, фантастычнасцю казачнага сюжэта [2; 9; 15].

B. Сэнсавая анташм1чнасць фразеалапчных адзшак мае у кантэксце больш шырокае праяуленне: фразеалапчная адзшка не проста супрацьпастауляецца ¡ншаму фразеалапзму, слову, свабоднаму словазлучэнню Ц1 кантэксту у цэлым, але 1 сэнсава-граматычна афармляе кантэкст [2; 7].

2. З'ява варыянтнасщ разглядаецца у сувяз1 з асэнсаваннем праблемы устойл!васщ у фразеалоги: супрацьпастауленне дзвюх уласщвасцей фразеалапзма (устошпвасщ - няустошпвасщ) - гэта праяуленне тоеснасщ 1 адрознення.

A. У мове казак выдзяляюцца слоуна-кампанентныя, фанетычныя 1 акцэнтныя, марфалапчныя, словаутваральныя, сштакачныя 1 камбшаваныя варыянты фразеалапчных адзшак [9].

B. Асабл1ва пашырана у мове казак камбшаваная (лекачная 1 фанетычная; лекычная 1 марфалапчная; лекшчная 1 сштакычная; лекачная I канструктыуна-колькасная; лекачная, марфалапчная 1 с1нтакс!чная; лекачная, марфалапчная I канструктыуна-колькасная; фанетычная I канструктыуна-колькасная; фанетычная, марфалапчная I сштаюпчная; антакачная 1 канструктыуна-колькасная) варыянтнасць.

3. Слнашм1чныя рады фразеалапзмау складаюць аднаструктурныя, рознаструктурныя 1 падобнаструктурныя устойл1выя адзшю.

Часцей за усё сшашм1чныя рады фразеалапзмау беларускай народнай казю складаюць падобнаструктурныя 1 рознаструктурныя двухчленный фразеалапчныя адзшю.

4. Фразеалогп беларускай народнай казю характэрная пол1сем!я. Сярод моуных паказчыкау фразеалапчнай мнагазначнасщ выдзяляюцца сумяшчэнне у семантычнай структуры выразау анташм!чных значэнняу ("у ("белы, божы) свет ¡сц1, ехаць 1 пад.), значэнне слоу-суправаджальшкау ("як мага), характар аб'ектнага акружэння (даваць Сдаць) рады), абмежаваныя сшашшя Гяк кроу з малаком) 1 анташм1я (з усяе алы).

5. Амашм1я — абмежаваная з'ява у фразеалогп. У тэкстах беларускай народнай казю наз1раецца ужыванне дзвюх пар фразеалапзмау-амошмау: хоць рэпу сей I на чым свет стать.

Названыя фразеалапзмы маюць аднолькавыя спалучальныя магчымасщ, але адрозшваюцца значэннямк

6. Пэунае месца у характарыстыцы сэнсава-сктэмных адносш УАМ беларусюх народных казак належыць фразеалапзмам тэматычнай групы асобы, яюя ашсваюць казачнага героя з улжам яго ф1з!чных 1 пс1х1чных асабл1васцей, стану 1 дзеянняу (знешнасць - рысы характару - разумовыя здольнасщ - пс1х1чны стан - матэрыяльнае станов!шча) [5].

А. Самую значную падгрупу складаюць фразеалапзмы, ягая ашсваюць рысы характару чалавека, прычым большасць фразеалапзмау утрымшвае адмоуную ацэнку [5].

7. У мове казак з улжам лексжа-граматычнай спалучальнасщ 1 сштагматычных адносш пам1ж фразеалапмаш 1 словам! выдзяляюцца адносна свабоднае, валентна абмежаванае I канструктыуна-колькаснае фразеалапчныя значэнш.

III. Фармальна-сэнсавыя адносшы УАМ праяуляюцца праз анал!з апазщый устойлшасць - няустошпвасць структуры, ¡мплщытнасць - эксплщытнасць.

1. Пашырэнне структуры фразеалапчных адзшак адбываехща за кошт шшых слоу, прычым значнае месца належыць трупе фразеалапзмау, у структуру яюх уваходзяць словы-кампаненты, яш утвараюць адно семантычнае 1 граматычнае цэлае з фразеалапчнай адзшкай. Словы-кампаненты звычайна выконваюць фушсцыю тлумачэння, удакладнення пастаянных кампанентау фразеалапчнай адзшю або усяго фразеалапчнага выразу [1].

2. Працэсы 1мплщытнасщ - эксплщытнасщ абумоулены тым, пгго фразеалапчныя адзшш характарызуюцда адносшадп апазщыйнасщ пам!ж формай I зместам, складаным узаемадзеяннем пам1ж словам 1 фразеалапзмам I уласщвасцям! чалавечага мыслення.

Скарачэнне структуры фразеалапчных адзшак разглядаецца у пэуных выпадках як праяуленне прынцыпу моунай эканомп (як на дражджах як песта на дражджах: ш душы <— ш жывой душы) [6].

А. У некаторых выпадках эл1птычнае скарачэнне фразеалапчнай адзшш адбываецца са змяненнем значэння фразеалапзма (даць бярозавай кашы —> бярозавая каша) [6].

3. Фармальна-сэнсавыя адносшы супрацьлегласщ праяуляюцца у структуры сюжэта казю (зачын - сярэдзшныя формулы - канцоука). Апазщыйнасць абумоулена 1х сштакйчнай аргашзацыяй, кампанентным складам, нацыянальна-культурнай семантьпсай [9; 11; 12; 17].

А. Анал1з ужывання стэрэатыпных формул у мастацкай лггаратуры XIX -пачатку XX ст.ст. гаворыць пра значную арыентацыю шсьменшкау (В. Дунш-Марцшкев1ч, А. М1цкев1ч) на фальклорныя традыцьп [10].

4. У мове беларусых народных казак ужываюцца прыказш (прымауш) з анташм!чным значэннем, сярод яшх можна выдзелщь наступныя сэнсавыя групы: жыццё — смерць, свой — чужы, дабро — зло, старасцъ — маладосцъ, ста -смеласцъ.

IV. Анал1з ужывання у народнай казцы УАМ з улжам культуралапчнага зместу сведчыць пра 1х ушверсальную гнуткасць 1 сэнсавую дарэчнасць.

1. Апазщыйнасць УАМ сэнсавага поля "дабро - зло" праяуляецца праз супастауленне адзшак з кампанентам1 бог - чорт. Прычым пэуныя выпади ужывання УАМ з адзначаньши кампанентам1 сведчаць пра ¡х сэнсавае "аб'яднанне", "злщцё": шмат яшя выразы з кампанентам1 бог - чорт маюць

аднолысавую семантыку, а адрозшваюцца толь к i стыл1стычнай афарбоукай [9; 13].

2. У беларускай народнай традыцьп тльная увага надавалася прыродзе як жывой з'яве. 3 улжам гэтага у беларускай казцы бытуе пэуная колькасць УАМ тэматычнай групы "прырода", дзе традыцыйна вылучаюцца адзшга з кампанентакп жывёлы -раслшы [14].

3. Анагиз ужывання у казках лифалагемы жывая вада - мёртвая вада дазваляе зрабщь вывад пра наяунасць у гэтым выпадку фармальнай, але не сэнсавай апазщыйнасщ [8].

4. Зыходныя значэнш эштэтау белы, красны, чорны ва УАМ белы дзень -красная дзеука - чорны вол - гэта не колераабазначэнне. Хоць пераасэнсаванне значэнняу (белы (+), чорны (-)) цесна звязана з уяуленнялп нашых продкау пра колеры [3].

Асноуныя палажэнш i вынш дысертацыйнага даследавання бьин апублкаваны у наступных артыкулах i матэрыялах навуковых канферэнцый:

Артыкулы:

1. Стаиксв1ч JI. Адносшы апазщыйнасщ i структура устойл1вых адзшак: апаз^цыя устойл1васдь - няустойшвасць структуры // Studia Russica, XIX. - Budapest, 2001.-С. 131-133.

2. Станкев1Ч Л. Анташм1чнасць у фразеалогй i фразеалапзмы-антошмы (устойл1выя адзшю у кантэксце беларускай казю) // Беларуская мова i лгаратура. - 1998 - № I. - С. 115-120.

3. Станкев1ч JI. Пра белы свет, красную дзеуку i чорнага вала // Studia Russica, XX. - Budapest, 2003. - С. 430-433.

4. Ста»кев1ч JI. Сэнсавае поле супрацьлегласщ i моуны кантэкст // Studia Russica, XVI. - Budapest, 1997. - С. 206-210.

5. Станкев1ч JI. Устошпвыя адзшю тэматычнай групы са значэннем асобы. На матэрыяле беларускай народнай кази (www.btk.elte.hu/eastslav/a47.rtf ). -С. 333-336 // Köszöntö könyv Hollos Attila 70. születesnapjära. Szerkesztettek (рэдкалепя): ABONYI Reka, JANURIK Szabolcs es Zoltän Andräs. Budapest: ELTE, 2003. — 392 р. (Толью Internet: http://www.btk.elte.hu/eastslav/Tartalom.html').

6. Станкев1ч JI. Фармальна-сэнсавая апазщыйнасць i змест устошпвых адзшак MOBbi//Hungaro-Baltoslavica2000.-Будапешт, 2000.-С. 121-123.

7. Станкевш Л.Ф. Тэкставая i пазатэкставая апазщыйнасць устошпвых адзшак мовы (да пытання вывучэння асабл1васцей мовы беларускай казы) // Веснш БрДУ. - Брэст, 2004. - №. - у друку.

Матэрыялы навуковых канферэнцый:

8. Stankewicz L. Miфaлaгeмa жывая i мёртвая вада у славянсюм моуным кантэксце // Dziedzictwo przeszlosci zwi^zköw jqzykowych, literackich i kulturowych polsko-balto-wschodnioslowianskich / Pod red. naukow^

Jana Franciszka Nosowicza. - Т. IV. - Kultura i literatura. - Biaíystok, 2000. -C. 258-260.

9. CraHKeBÍ4 JI. Устойшвыя адзши мовы. На матэрыяле беларускай i польскай казн // Польска-беларусия моуныя, лггаратурныя, пстарычныя i культурный сувяз! / Пад рэд. М. Кандрацюка: Матэрыялы VII М1жнароднай навук. канф. "Шлях да узаемнасвд", Беласток, 16-18 лшеня 1999г. -Беласток, 2000. - С. 9198.

10.Станкев1ч Л.Ф. Беларуси народна-паэтычны кантэкст i мова творау А. Мщкев1ча // Вечныя праблемы i вобразы у творчасщ А. Мщкев1ча: Зборшк матэрыялау Шжнароднай навукова-тэарэтычнай канферэнцьи "Асоба i

, творчасць А. Мщкев1ча у кантэксце сусветнай лггаратуры", 11-12 сакавка 1998 г., Брэст / Брэсцю дзяржауны ундверспэт. — Брэст, 1998. —С. 241-247.

11 .Станкев1ч Л.Ф. Мова беларускай казн у ацэнках айчыннай крытый // Зборнк матэрыялау навуковай канферэнцьп "Сучасныя праблемы беларусш", прысвечанай У. А. Калесшку, 16-17 снежня 1999г. - Брэст: БрДУ ¡мя А.С. Пущина, 2000. - С. 148-151.

12.Станкев1ч Л.Ф. Паняцце супрацьлегласщ У дэрывацыйнай с1стэме мовы И Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Материалы VI Международнай научной конференции, 28-29 мая 1998г., Гродно / В 2-х ч. -Гродно, 1998. - Ч. I. - С. 40-43.

13.Станкев1ч Л.Ф. Сэнсавае поле дабра i зла у народнай творчасщ Беларускага Палесся // Праблемы адукацьп, навук!, культуры Беларускага Палесся: Матэрыялы м1жнароднай навуковай канферэнцьи, 22-23 л!стапада 1996 г., Мазыр / Мазырси дзярж. пед. шстытут: У 2-х ч. - Мазыр, 1996. - Ч. П. -С. 115-117.

14.Станкев1ч Л.Ф. Сэнсавае поле "чалавек-прырода" ва устойл1вых адз1нках мовы // Жыццём слугуючы Айчыне: Матэрыялы навуковай канферэнцьи да 80-х угодкау прафесара Фёдара Янкоускага, 19-20 лютапада 1998 г., Брэст / Брэсци дзяржауны ynÍBepcÍT3T ¡мя А.С. Пущина. - Брэст, 1999. - С.122-124.

15.Станкев1ч Л.Ф. Устойл1выя адз!ни сэнсавага поля супрацьлегласц1 у мове творау Якуба Коласа // Каласав1ны: Матэрыялы навуковай канферэнцьи да 115-й гадавшы з дня нараджэння Якуба Коласа, 3-5 л!стапада 1997 г., Míhck / Дзяржауны лггаратурна-мемарыяльны музей Я. Коласа. - Мн., 1998. - С. 166169.

16.Станкев1ч Л.Ф. Устойшвыя адз1ни у кантэксце беларускай казй // Беларуская мова у другой палове XX стагоддзя: Матэрыялы М1жнароднай навуковай канферэнцьп, 22-24 кастрычнка 1997 г., Míhck / Белдзяржушверсггэт, НАНБ. -Мн., 1998.-С. 147-150.

17.Станкев1ч Л.Ф., Ajmxhobíh М.М. Этн1чнае у змесце устошнвых aдзiнaк беларускай мовы: арэальны аспект // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы

развщця заходняга рэпёна Беларуси Матэрыялы м1жнароднай навукова-практычнай канферэнцьи, 22-24 красавйса 1998 г., Брэст / Брэсцю дзяржауны ушверсггэт: У 2-х ч. - Брэст, 1998. - 4.1. - С. 182-187.

РЭЗЮМЕ

Станкев1ч Ларыса Фёдарауна

Устойлшыя адзшю иовы у кангэксце беларускай казга (адносшы

апазщыннасщ)

Ключавыя словы: устойтвыя адзшю мовы (УAM), фразеалапчная адзшка, прыказка (прымаука), устошпвае параунанне, усто&твыя стэрэатышшя формулы, апазщыя, апазщыйнасць, сэнсава-скяэмныя адноаны, фармальна-сэнсавыя адноаны, культур ал алчны змест, амб1валентнасць, бшарнасць, энантыясем1я, мфалагема.

Аб'ектам дысертацыннага даследавання з'явЫся УАМ у кантэксце беларускай казю. Прадметам даследавання - адносшы апаз1цыйнасщ УАМ.

Асноунай иэтай дысертацьн з'яуляецца сэнсава-структурны анатз адносш апаз!цыйнасщ УАМ у кантэксце беларускай казю.

Асноуныя метады. Анал1з ужывання УАМ з адзнакай супрацьлегласщ у кантэксце беларускай казю праводз1уся на аснове anicaribnara i параунальнага метадау. У дысертацьп выкарыстаны элементы колькаснага падопку i этымалапчнага анатзу.

Навуковая нав!зна. Дысертацыя з'яуляецца першым у беларускай фразеалогп комплексным даследаваннем такой семантычна-структурнай катэгорьп, як апазщыйнасць, якая анатзуецца на матэрыяле УАМ беларусюх казак. У рабоце упершыню на шыроюм фактычным матэрыяле анашзуюцца апазщыйныя адноаны УАМ беларускай казю: сэнсава-сктэмныя, фармальна-сэнсавыя i культуралапчныя.

Практичная значнасць даследавання. Вынш даследавання могуць бьщь выкарыстаны пры падрыхто^цы абагульняльных тэарэтычных прац па мове казю, мове фальклору, нашсанш навучальных дапаможшкау па фальклорнай фразеалогп i лшгвакультуралогп, пры распрацоуцы спецкурсау i спецсемшарау па вывучэнш мовы казю, у прыватнасщ, асабл1васцей ужывання УАМ, пры нашсанш курсавых i дыпломных прац.

РЕЗЮМЕ

Станкевич Лариса Федоровна

Устойчивые единицы языка в контексте белорусской сказки (отношения

оппозиционности)

Ключевые слова: устойчивые единицы языка, фразеологическая единица, поговорка (пословица), устойчивое сравнение, устойчивые стереотипные формулы, оппозиция, оппозиционность, системно-смысловые отношения, формально-смысловые отношения, культурологическое содержание, амбивалентность, бинарность, энантиосемия, мифологема.

Объектом диссертационного исследования явились устойчивые единицы языка в контексте белорусской сказки. Предметом исследования — отношения оппозиционности устойчивых единиц языка.

. Основной целью диссертации является семантико-структурный анализ отношений оппозиционности устойчивых единиц языка в контексте белорусской сказки.

Основные методы. Анализ употребления устойчивых единиц языка с признаком противоположности в контексте белорусской сказки проводился на основе описательного и сравнительного методов. В диссертации использованы элементы количественного подсчета и этимологического анализа.

Научная новизна. Диссертация является первым в белорусской фразеологии комплексным исследованием такой семантико-структурной категории, как оппозиционность, которая анализируется на материале белорусских сказок. В работе впервые на широком фактическом материале анализируются оппозиционные отношения устойчивых единиц языка белорусской сказки: семантико-системные, формально-семантические и культурологические.

Практическая значимость исследования. Результаты исследования могут быть использованы при подготовке обобщающих теоретических работ по языку сказки, языку фольклора, написанию учебных пособий по фольклорной фразеологии и лингвокультурологии, при разработке спецкурсов и спецсеминаров по изучению языка сказки, в частности, особенностей употребления устойчивых единиц языка, при написании курсовых и дипломных работ.

SUMMARY

Stankevich Larisa Fedorovna

Language set expressions in the Byelorussian fairy-tale context (relation of

opposition)

Key words: set expressions, phraseological (idiomatic) unit, proverbial saying (proverb), set idiomatic comparison, set stereotype models, opposition, semantic and systematic relations, cultural context, ambivalence, binarity, enantiosemia, mythology.

The object of dissertation research is set expressions of the language in Byelorussian fairy-tale. The subject of the research — relation of set expressions opposition.

The main aim of dissertation is structural and semantic analysis of relation of set expressions opposition in the Byelorussian fairy-tale context.

The main methods. The analysis of set expressions usage with the mark of contract has been carried out on the basis of descriptive and comparative methods. The elements of quantitative calculation and etymological have been used in dissertation.

Scientific novelty. The dissertation is the first complex research in Byelorussian phraseology of such a semantic and structural category-opposition, which analyzed on the basis of Byelorussian fairy-tales. For the first time in dissertation relations of set expressions opposition in Byelorussian fairy-tales: semantic and systematic, formal and semantic, cultural have been analyzed on the basis of practical material.

Practical significance of research. The results of research may be used in preparation of theoretical works based on the fairy-tale language, the language of folklore; in writing manuals on folklore phraseology and linguacultural studies, in working-up seminars and special courses on the study of fairy-tale language, in writing course papers and diploma works.