автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Узбек халк топишмокларининг лексик-семантик хусусиятлари

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Абдуллаев, Жуманазар Худойбердиевич
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Узбек халк топишмокларининг лексик-семантик хусусиятлари'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбек халк топишмокларининг лексик-семантик хусусиятлари"

РГ6 о

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ 2 О ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

Кулёзма ^уну^ида УДК 398.6(575.1)809.437.5

АБДУЛЛАЕВ Жуманазар Худойбердиевич

Узбек халц топишащларининг

лексик-семантик хусусиятлари

10.02.02—Узбек тили

Филология фанларн ноизоди нлмий даражасини олиш учун тацдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТА

ТОШКЕНТ—1994

Тадккк,от Низомий номидаги Тошкеит давлат педагогика института узбек тилшунослнги кафедрасида бажарилган.

Илмий р а х б а р

Россия Федерацияси халц таълими академиясннинг мухбир аъзосн, филология фанлари доктори, профессор М. АСДАРОВА

Расмин оппонентлар

Узбекистон Республикаси Фанлар академиясннинг академиги, филология фанлари доктори, профессор Ш. ШОАБДУРА^МОНОВ филология фанлари номзодн, доцент С. ТУРСУНОВ

Етакчи илмий муассаса — Тошкент давлат университета.

Химоя 1594 кил . . ойинш.-г .'У . . куни соат

./•/ . .да Узбекистан Республикаси Фанлар академиясннинг Тилшунослик института ^узуридаги Д 015.31.21 ра^амли доктор-лик илмий даражасини бериш учуй диссертация ^имояси буйича ихтисослаштирилган кенгаш . йигилишида утказилади. (700170, Тошкент шазди, И. Муминов кучаси, 9-уй).

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-миясиинпг Асосий кутубхонасида (Тошкент ша^ри, И. МуминоЕ кучаси, 13-уй) танишиш мумкин.

Автореферат 1984 йил ойининг Р^. ^ . куни

жунатилди.

Ихтисослаштирилган кенгаш илмий котиби,

филология фанлари доктори: / > э. УМАРО

ТАдодаш* ТЛГМ ТАВСШ

?.1адзуш}нг долзарблигд. Маьлумни, халц орзнк'и кяоди асарларп-» авайлаб-аораш, урганио ва келажак азлодларга етказаш давлат ^амиятидаги кшдир, Чукки о^а-боболарадаздан долган бу мук.еддао эроода бпздвн аБавл утган неча-неча ежлодларвакг бепибо ыаъкввий з мзденай бойлаклари мукэсоачлаэган буяиб, бу .бойллклорсаз узбек шишииг маьнввий *а8тшш ва' ункнг ривоглии тасаввур калаб 63 л -

"Халк.шшг моънсвий ругана мус?а>г<ег.!лащ-ва рйвожлантириш Уз..-касгонда давлат ва камиятнинг эиг музда вазафасадар"*« ^уота -ллигймизнянг муста^амланяши ва барчарор булата маънавияН сосала ане шу бош везифанипг чаадай бзкаралашага боРЛин. Республа -миз президенти И. Каримовкант кзк.орида'гк айарзда иустацнл Узбе -' отоняиш? Уз иотицлол ва тараккаёт й?лвдагя-бар цато'р "-'зафаЛар торвда йжтииоий ва ыаънавий сохада куйЗДзгкларга .эыиоор бериш. зашшги- таъкидланади: "... мэънэзият ва ахло^яЗликна цайта гака. Халкларнанг мяденай керооига э^тиегкорлок билан ыуносабатда.. ниш. Коёб тарихий ёдгорликларна сок,лаш ва таъмиряаш, Узбек хол-яратгэн ва' квллий бойяик булган саиьат асарларини•кзлаб tonna. ' ..-Узбеккотонга кайтараш, цадимгн ва 'загюнавкй-мадавпй .бойлаклар- . , адабаёт ва оаньатни бшиш з^азда купайтараш. Халцнанг шллий -№Н2ятй ва узкга хослагина п^ода э?увча вооита 63 жт у.эбен tarn ривоялантйриш,- ,'бу талнанг давлат ыоцожша из чая ва г/мц !бгз чачариш" /21-б/Бо.тан, '"иаъневият уз'Зсшщининг тарихаш, гаг маданкяти.ва вазкфаларики чуг,ур. билпа за тувуййб.етиага су-.' •аадапша :вдратля кучга айлонадп"^,, . . '......'..-•„.

■Узбек халчиншгг ыадагшй керосларлдзн бара бултак халц орзени дата дойр ыанбзЯар за айкацса, тошшоцдар, ыаколлар ва u at ал-' . халцшаз саньати ва ыеданиятлаа» ушшт миллий Фклидегя турли.. раларки У зада сацлоб авлоддён азлодгз егказиб .берувчи вооитя.-кирдир, Мацол ва тоаишаоцлар тилаиазнинг адчикай кузгуса 63 -, уада .JaÖöK гшшнант.лезшк нурияаши, суз ва ибораларнипг ■ анзш кирралэри уз ифодасшм топтан. Бу жанрлар гшшда ^атто

а-р и м'о-в И. А« Узбекаотошшнг 'Jз дота^лол-ва тар'ак,-iss йУли. - Топкент: Узбекиотон, IS22, 70-бет.

ара м о в И. А. Курсауалгак мэкба* 71-бет. ' ' ■

щ'ндей еуз вэ иборалар цулленгаши/ будархозирги узбек адабий тилада ва шзвалардо деярди иаязтилмаЗД». ■ ■ . '■■

. ЕЗуни. алозда таъквдяза керакки, дашуноолкгшзэда халч орзв ки ияоди асарлзрининг тил хусуоиятлари е.ссарли даражада ургенилме ген, Ва>;Ьлакхи, узбек тилшуносдигикинг яетор долзарб муамадолври нинг. едаш халц орз.ёки икоди еаарларининг тял -хуоуоиятларини баI ча канрлар буйкча трмонпама чучур, бе-гвфсил урганишга боглот Бу орк.алк: .. . -.... . ..

- узбек .здвбий тили терихининг тулавдяли клмий мензарасини яратиш 'учун -.кулей шароиг турилади; -. - .. ...

... - узбек вдабий тили ва халк огзаки икрди гелинияг. узаро ну носабати ва таъ.сири маоедаоини ишлаб .чвдишга замин хозиряанади;

......таргосий грамматика, тарихий.лексикология, тарахий диалек

тологая маоалэларкни'урганиш учук кенг. имконият яраииади{

-..лурэгиуяоолж ва,уолубщунрсл>ада с^зларнинг маъяо хусуой.1 ларини» услубий вдрраларини аиицлазда кУаямча манба ва материал лар юзага колэдн*. . - ■■-

...... Халц тяли вдабий''тилнйкр 'бойиши учун битмао-тугадаао.хаэин

дир«'-Халп.р'еэеки ¡ияоди нвауналари эса халп зилвда яратяган.оан ет асарлари^ шу меънода улар халк (гилининг юксак формаси адообл

неди. . . : ... '...-.' . • :/.. '..-..... .....

• фольклор асарларя авд хуоуоиягларини" Хар томонлама ^цур У геийш мазкур аоарявршвг.мо^ияги, маэмунани, Уэига хоолигйни оч в а тушунивда мууда роль уйнайди. Буш, айницса, халч-'гогшш 'иоцлзр.'иша' лейсда-семантйк хусуоиятларини.урганша мксолида ани курит мумкшц Топишопларда ^йрам сузлар адабйй-Фйддагвдан фар«

ли ыаьногвазифада .цулланяша0531.1 .мумкин, ■' ............

.....Узбек халк гогшш.1о1и'2ранищ1 мл хуоускятларана ё-ратяшга. Се

ришвнгаа ишарда грпшшонларшщг ойрам сингактак' хусусиятлэри помкнатав'аспект урганнлгащ холос*. Тоняда.окларшшг яекоик-се

^ С о и 2 б о О'В-а Именное-сказуемое в,; узбекских народа» загадках. ЛКД. - Ташкент, 1934} А к ром о в' Т.-. Тошамоц-ларккнг баъви -синтектак-хуоуаиятлара /Д Зэбвк-талинйнг'декою ■сеаантс хусусадтдарк* Токкент, К76у • - 86 - 89-бетЛар; • I! у и л и о в С* -Узбек ■топашг.очларвнинг номинаыв аолекм-/ Уосаубллка ёа фвлйяот ол^шлеришца'' анъааавий илиий кояферэн.' ыатараоллара. « -Тоакв^т; Фан, 1920, 103-бех* /

мапткк томони зоа узбак тклвукослкгзда деярла ypr-аимаган. 1

Заьлумкв, <5ир твзвадега за sypsz тизкмдагк т^лларши.'г бкр~ бирига япявшггя ударшнг сюггакткк г,уралхп:да нуранса,':узага хос 'фархуги хусускятларя эса уларяянг лексцкасзда .яэдол.кузга гааяа-*-поди. ffiy яи^атдай 'чэралганда, топиахо^чарпй лекскк-сеаашхк sa -чатдан- тодал ч?илша узбек тггЕунослйгкшшг энг-долзарб масзлала-

ридан биридир. - . . ' ........ .. .

Тв^ккк.отгг/кг мекоада узбек халц топишоцларикянс лэкокх-се-маятик хусусяятлорини ёратиг, тошетокдз сузларнииг тфхланаши, . функционал• меънолара, уолубкй хусусияхларидега узкга .хослжларни анщлаздпр. By ыечсадга эрагаш учу:; тадэдот олдогс. куйздагй £2-'ЖЁШШР КуЙалган: .......

I/ халч-топаяяоцларк леасжвсзни з^лледа доирасига кура таэршд чиляш; ■■-..-

2/ тогкгаюцлар тили лексвкгсква сегдакт*®' за хемах^ rypyjç-— ларга аяраткв, иазкур гурухларн/.лг фллвнва хусуовдтларг, семан-тик вэ услубай царраларинд ёраткз;

Э/ хозирги узбек, адзбий тшшдэ «уда нам цулланедкган айрим сУз ва суз'формад'арйкинг узига ;:ос хомонларана бвлгалаш, таздил ^илиш,

таойЕфлаш; ... ' ■ ......

4/ халк тошимонларя лвксЕкасааи кошта халд гиллга» здазирги . узбек эдабкй хшта лехсак натламларига муносабатяга кура таавирлат ва илмяй умуклштиркы; ' ' ' • ...

5/ турял лекзик-секзктж гуру^лар, куп-маыюли сузлар» апто- ■ пим ва.сккош.:ларнжг $лдат;ак» кзьио-ваз'и^аларшш ёрцхии,. таз ~ сифлаш; • * . . . '. •

. 6/ хошдаоцлгрда учрзйдаган каш исмларанинг оегаантак-сга -œoxiffi хусусиятлзрина у'ргагаш; . ..•••. ..,,. ..■

. 7/ тотжоклзрка. зозолшехв вв яздрак дзнозетга муносабахага • typa турларга вжрахай, сузларшшг ана щу турлор доираоэдаги се -18нтж-ои1лиотик узига хослаклзрикд ёрлтла. .

■ Тадкако? макбец.Узбек топашдаара тушго«и* ва тадцицотчд ... омонэдап езкб олингзн sa;,!к уч :.;кнгдйл орхак топишмоч ва топиа-

оч ворааахларвдар. .................

■ Тадк.яко1,Ш:нг ггетодрлоу?? асосц. Узбеклстоннанг дзвлах тала аадцаги.^онун, кумхурвдх президенты И. А. Карамознанг миллкй хал

Топишонлар. Тузувчи ва накрга Тайёрлоачл 3. }{уовакоза» - Тоа~ кент: Fa$yp Рулом номидаги адзбиёх ва сааьах наараёхи, 1981*

ва ыхуглиа маданиятнинг ривошгащиг куллара адпдзг-и фикрлари, пу -' нингдак., -парк доюгаещнгуто$а:г'>крдарЕшшг saz хавддага фикрдари в q гающла дашдкю'с, ^ольклораукосларнанг гадацогларадага ялмий царажгара дассергацсяна ёзадда умумай мегодологак асос булла. . .-Тадацотда лексай-сеааккк, юиагс:,. семактак-сталасмк I85f* егл каби лингвисте; »а .лингвостклистак гидгодяао *азда баён чилиа, тевсифлаш, таснафлаш,. чае calí таздвл..каба укуиаЗ .мвтоддардан.фой -даланилди. Sapyp уршиарда хисоблаа, чгз:,шда тасвкрлаа усуллари^ га хам мурожеат чйииэдя. Тадачот лекоикологик ва функционал ас -

пекгда ornó борозди. ■ , .....- ...............

1;а^;и1>отнмнг ялм'/Л янгчшта. Згбек хвлп тогошлоадаранинг лексак-семантак хуоусиятлзра текшкрпш объекта ск£атада барикчи карта мехсус ург.аяадмоэда. Иида узбек жишшочлеов тилюшяг ¿'зига хоо лекакк-сакантш: хусусаятлзси, с^зларнкиг чУляааапк, фунх&ю -нал• «аънолорадаги уз ara хослакяари: xositpra узбек адабай гелада деярла. учрамайдиган суз, 'суг фор.мйларлвнг йгЕжудлкги;' суз форыаоя ив узгартиркб чуллаш; суздарцаяг бар гачтнянг узкда исчаёчлема . -елочедорлик аазаятида булг.а;:; куе;а ыаъкодз чулдангак суз,.ифода-да тугрк, coa, деиотаткв ы&ькокакг фаолгашгап чолда булава,- бу кант натиаасида куща ааьноаанг сезалмай-балаямай кативи; яшрин. доиогатларяинг- туряи делотатлар ёрдамада образлаштаршговд натиха» оада хасид булэдпган обрсздз свношадия у>одксасиг. гопашкочда атонг ли отлар, кист исилерзккнг уаумаП> турдоа, мав^уй У.аъко каоб этики, топякдючнанг ыаъао- иуадарп.«аок.ца товуш томоад ósvtaa хам Узкге хоо роль узнапа; гопашояда с^зларклнг ешк -в'а яашрзн ыаъно хуоу-сиятиго зга-будаша воба маоадапар изохлэб-бераядя».

"й^чу.у.од/гин?. яезапуД Уабу- тйдачогДй бээгг чаланга;

бир'чатор «жшй хулйсалар узбзк талининг тарадй лзксачологияса ва даелоктодогаяоа, укунак, узбек тшш гзраха геищишуш, Узбек и дшшиг лурат состава, ушит гуряв гзркибай «асмлари - лэксик»-се-«антс туругргараваг у а::га хоо ркгожяакя® ва бойаш хусусаятларшад, куш1>1гдск, узбаа (фольклора бошк.а хэарларй' твлкяи Ургакквда ордам бораша. вубхаоиэдир. ......... .

- Тядкп^отпаяг "гкпл::^ пхпмгятя. Тадк^котда Узбек тящ топяшйо! дара тахага одц бой иагеркрл гачлоагай .ва тсдал нклйяга«» Бу аш дан узбек s'ua иеогка лугетака оузаеда, халч оязша иаода асарда раяцяг дуротша-. хайёр^аада, уртв ва олей коктоблар учуй дпрслш • авр» т^ллашалор ярахазда, суюютдзк, «аксуп кура учун т&ляежа

тарзида фоадэлаизо иуккхн. • , ■ ,

Тадаодзт.чгтг жоргздагепаз* Тодаикотнинг есосий мазмуни Уабеки-'стон ОА Талиукосякк янскггумде /1939/, Нязомий номвдагк ТДПЙда -/1930/, Рафур комздзгв ГДГда /1332, 1993/ ужазвлган влазй-назарий 'ан^уааялзрда Уд'-лгак .маърузялзрда к^ддаяангая. Диссэргэ -Ц1М кадзук бр/лча "У^бек ткли ва адаблёти" куряаля хазда "Адабий-керос" илшй асарлер ту плакала, Узбекистан *А •Тхлздунослдк кнсга -тута тоаошдан гайёрлонган ва наар иилхнгая ёш олнмлзр. в а .Казомай нокидаги ХДПЙ тилиунболарапинг алаиа тупламлэрида уч аау.ола ва' уч . • тезис эълон чклангап. .' - - -

Лаиюиотиинг тузклта». £1ссергащм "Суз. бота", ."йи- • '

рва", щеки боб, "Хулоса" ва эдаб::ё?лер руйхатидан аборат булиб, 114 савдэки ташкл чиладк. - _

ТАДУ^ОШ^НГ АСОСИЙ % ........

бопк"да мяязукднг. додзарблаги асослаяадя; гадккцотнняг ¿ацеад ва Еазлфалар::, :.;етодологлк асом 'ва' изтодлэри,. маябзлари, лй.!яй юдеомзж, зоркгланпши в а тузилкоп ха^пда чискйча кейлуаот бэ~ . задали*. "КирйЕ"да хал?, топдтаочларшпяг узага хоо- тоаонлара, аанр.... ;ебиам, таь£и*а хусусида мулохаза .юрзтидадя; ту'ркологпяда, цу нумг ;адан, узбек.адлвуаослагзда халг, толстадЁяаранаяг- зал хусускятлари- ! ;и урганкв. Ьоросида к,Г!лпкгчя ккдвр кузатклкб, ааззукгнг клала 2Р -■анилкш-дарагаси евздядяадк» ... • .■•■'■ •

Еирднчя боб -. "Узбек халу, уопишонларякинг лекеак хусускятла-и"да Узбек хал;; ходлжокларйшпгг лекедк .гаскибн - хащ..топк!Иоч »» аряда цакяаЗ сузлзр ^ляанганя,' 'улар сз захатларг/бнлац. х.арак-зрланшая, сеаантпя-теаакас гурухлорп урггнпладк. • .

•Боб беш'булп:.*.дан х'борвт. Врвнча фляада халг,..тшиэиочлгра лак-чкаси пстгьмол допрзс^гз кура Узбек хаи? топпиарЕ-р! -

йсйкасггшкг ъуяяязт, кшг истзъ".олга опд сузяарц2р.?я!Г кстешоя суа-г зр: куп ^олларда ^опяско« изьно кукдаркжаекданг асоскни гадай ди. ^асалая; О/в, г-'-п, стю£, 03/йут/; ¡>; огтд;и, ^зш-.ч^да

!пгзн к он/! топкшок.нинг тор бир млнтаца додросидан чк^пб халг', 'аенда кент таркалиада мухна лясонйЗ ,омил хясоблзнадд. .

Хашц топишо^ларлда шундай сузлар к^лленгажи, улар.хозиргн бек адабяй тплвда деярли утзра,мэйда. Уларнл уч гурухга булка мкин: I/ кадимй суэлзр; 2/ ладанка сузлар; 3/ тояйаао^тврдз-на цулланган сузлар. *

" - à -

Халц тош:шог^ларк 1?ечо1глердир'ога-бобол0рямиз ишлагган, де »г кин даврлар уткнк бклеи аота-секян истеъмолдан чиг,иб кетган кадк}-

с?злар оакланиб-долган нодир тарихяй манбедир. Масалаа: Бир ои; чаиэд, оламга гатик /Ой/: оец - цвдиада ёгочдан кядвкган . вдашв впадай .еташгаа*» Абдзд бува ррярдкрг орзн-бурнк муррждир /Пахта/; Абдал - азиз2j аэляёлар, худога яккнлэргиаъколаркш, apir - тоза, тиниц* каъноларана бкддяргаи кадимМ сузДир. . .

Халк топищогдерзда к,у ллакгэн лозкрги у.эбак адабкй ти^эда./ деярли учраиайжиган (#зларнякг куачхшгги лахтазий сУзлардид. Куза-тиилэржди? курсатдяки, халк торищокларида к,епчсж ладаогга .ОВД • тил Еооиталсра кисбзтан кенг кфодэланган. Масалан: 2ар буйида жал-бирок /Сиргs/; яалбкрок - едабай твдагя иаьнодоии бэрг, япроч? -Еарда жантац.ооувли /Смрга/: яантак - адабий тилдсга фокаткк га -рианти яиток, осувли - адабий талдега грашгатак иакли ociaran. Ла^жазий сузлар халк топшзмокдариккщ' му:до тарккбкй нисэдвдр» Уларнк ну маънодаги адаблй варианта сдмаагираш ярамойдп топик«-моц аашгтдаа аакруи оулади, >;еи иазнунан, да бадкий вдаздан зарар куради» Киосланг: Он Утов, орзк оутоь /Тухум/ - Ок утов, орэи битиб кетган, огзи йук,. ' V

.. Х&як гопшшоклера таяще щу'вдай сУэдар да учрзйдкки, удар .. топкшок тукиш караёнида, зюпкоаок.изнг .уз кчвда яра?нлэди /яоала-ди/ 33.3 кУлланишя айки тошпмоклзр докраои билан чегараланган бу -лад;;. нсъпода уларш: ^опл^о^ларда^коЧ.улланган суздар дейиш. ыумкик. Топкшоплерда бувдей оузлеракнг 'иски'мши .кулланада; маъ~ 'ноли оузлар; маънооиз /осемантдх/ сУзлар. Бирикчи гипдаги суздар ыавкуд суздарга у ока бу хиддагп кугошлалар кушкш орчала. здаоил • килинада.- Пйгиенг учун улар неьио англатдо. ёки маънога. ишора килнш хуоусилгага oro буладп: Уй олдкда Штюшок, кузгянаои ял-ткроч-/Еак,а/:- йУртпллои яаярин денотатиянг айтувчи томонвдан syкалган' одйтдйгвдон боачэча коми буллб, йурт /куртмок гиаьносидаги/ феъли-га - кллон ц/<ш»!чаоинп ^?шивдан г?ооил булган. Иаьноли сузлар ном

^ Кошрарай М. Девову-луроткт туре. Уч хомлик. I т. - Toia-кеат: j's ССР QA кайр, I860, SS-бет. ... ..

^ Топакао^йр. • Тузувчи за кокрга тай8ряовчи-3. Хусаинова. — Тоа;ент: Ttv/P Рулоа номидага Адабиёт ва оа!гьат натркёти, Iva:, •• ¡¿5-1~6ет.

с ... .

HísobC асоряера - Тожанх: ?&£ур Рулон воаздега Ада-

бкё? ве ойкьег яасраёта, IS72« - 2Ï-63T»

4 Нагокй аоаряерй :cjper¿, S5-Ceï.

спфятяда тададкп суз по сзряа-зершаг баддярузча оузлзрдав У скб •гаодан озаюрга яплк гур^д;;. Деиех, улзрда гг&сол /образ/ аломатп хкг ozgazzrvm cj злзр.:-;а:.; бунгса: иоботсдар: ■ ЗУиаД

?»sxja, тУ5-;а2 гигцдп нпЗ тагадэ

ялхлразу^ таггдз а*р.пялдозук, гегиде тзкглдо;; /Со--;,

г.ох:,. г.у.з, бурун, о?[;з/: "ллхирозун" - куз^пирх^илдовук," - буру:-;, "тсцилдэк" - орпз. »'занослз сузлор «аыэга Jçav.', пи;сол ело.махлгя. Ксг/. эга б/етаЗда, лзк::к улзр дота позхж-усяубяК зезкдзлзр баг.;а. .-рада. Маселек: ¿2SSSS. ШШ23> Дзр^лор ^оопядз, <<г»р душ курдж: Панотк орвдсакза /Бзлг.д/; «opa гсрдг.н, тур г изгардан, са::тспз опгарддн '/Эчкя, скгзр, zc ел::::;;/.

'■'. !!;;::;:нчн булгада лгксжьсп леясзк лах;:з;.:лар

'буйзча тсвскфлакзд;:. Узбек хоп^огдореда-асосая хурх дзкояк г,ат;и« сузлар:;.;уллгно;;::: :/ у:.:у:.:хур:-.::;; суглср; 2/ ^орс-хспслсча у'злягаа оузлар;.5/ .узджс сузлпр; 4/ 'jzCzv.xa с, .isp» Цуии-

ск хергзтерлкка,.яалч "сп;::::.;о:;Лзр:; :.;Ехк::да русчз~0а2кзл:.;ллсл оуз-лгр доярл:: учрскСд::,. ?с;стг, хсл:х;:зор, ' хзлг^о::, тхр:кхор bd .. кгбллор :::гсоб:;:г;'::::; ;yc4¿-£»¡jK£ffiuaüWí оуз-

лордан пборах. Еу::;:::г езбпб:;:::: ;::зпр габлзгдаа «иггра лозиа.

X?"; соппгдэ>у:арг,дг. сузлорлг.лг купч^ллгл у:<:у;.;хур ^

■ккйдйр. Бу, ,б:;р 'Х-с:.'.опдп:?,. ::гл:; ::ул-ш;л:;г;;ш:лг уз -

бек хил:; хур::::Л еткгр рг_-&с::дзп xxj: са^охкда еж—

роязб чдараосдап ячто слд::п лрзхплгзн:; 2а яккззпждан, .у^'азурвкЗ. •• сузле? узбек хпл:: зп хоза^ор;:, лугах сос?г,в::;;о зооскй урка £У~ wras бплзя язог^зпгд::. Хатг, тол;:^..:з:;.:йр;:др дзярд^ барча оуз хур -К71.:лсрпгэ До:;р у:.:у;.:хх?-::::; лузллр -у ллллзд;,', ' [г.езлзп: /¡¿^рга"^ ШЩШ, ÎSSUE-liSaS /лгка/- fog 122. j&a¿x2Z£lj03LJ52SS /2лак/;

lísLáost ичргя.ач; •• ■ -

Хол;-; :w'.'j:í.'HX.':.:; ^орс—зрзбчз узл^^з

гсрнпгс ?£СС£р;:5;х;: узбек бут/жс;! с.шглб xraii,. уздааасли-

с;: сез::л;,!а^;1гал, у:,!у:.;ху:лу;;£рл;; ;сонг потеря сузлардир» Барок ■ здабай хллдан Улороч ¡сотрет,. рззл нар-

за-^одпеаларш'нг ко«ккз ¿орс--хсх:х:ча ьа ерабча узлаа -

!злар ^ллбпзд;;» ыос?ле:;: ^орс-хожча УсУьлар: пугл... isp-snp п—о:/,, кутгрз;; дзез:.:, оглр /11р/; зрзбчз Усуэ~ :ар: Узовдан. ялтир-клтгр, Sicts борга: /:.'уз/. .

îfesî xon;:B;.;oï^rrp::A3 узбзкчз.^злзр yaars ;ос'Ур:;н хуходи»^/-уезн, узетса -'Ш, -л:;, -с:;з, -г::%' пУ^кхад&н :-;oo;yi

' т 10 - -

булган уабвхча чузлар фаод чУлланада.'Мэсалэн: уонлидац тоядиз дурайди, йоясиэдая конла дурайди /Тухум, товуч/. Еир чулауда ел-Л'лргич. бар к?лиида еулдиргич /Камчи, юган/.

Учанча булаэдахелч топашыочлара лексакаоа ва коми халч тали лексакаоанлйг узаро Ухшаш ва фарнли томонлара куроаталада, Хвдч -ОРзака икодв асаряара, хуоусан, х&чч тогошмочларп тали хар тоаоп-лама, шу ¡кумладан, лексик кихатдан конли хьщ талига ячанлаги би-лан характерланада, Еоили халч талада купроч чедцай оУэ таплери аялаталоа, халч топашочлари талада хам шукга моканд з^олатаа ку-эатаа мумкин. Барок бу улар уртасада хеч чевдай фарн йУЧ дегани ■ амао. Халч топашочларвда сузларяаяг семакткк-стиластах хусусляг-лара жокла халч таладагадан фарк, адлиша у,т, иумкак. :-.'исол учун чуйадага холла Фотма, Зухра и см л ара хоуж халч талада щундай асы-ли вгкзак чкзлар маъносида Йаоллашада, топашмовда эоа улар шакли--гагана каша асма булаб, аслзда гопилвкщ лозам булган предмет/чай-ча/ чанотларакан? образла-метафоркк уранбооарадвр:_фотма-Зухра урашада, ыеросики булапздя Дайча/,

Туртанчи булимда халч топаш.;оклара лекоакаоя шгкл ва маъно ; ыуносабата ва маъно мивдорага кура тавсафлайеда. ТопашоЧ кузда тутилген «азмунна скач, тущунарла, бевосата Учаладаган налаб э'ыао, аксапча, турлиуеуллар, образлар вооатаоада атайин япирин холат- , да, бялвосата - образла. ваыдшгачай фикрлвш орчала учаладаган калаб ифодалайга вяталадй. Шуняаг учуй халч топишмочларида фпкрна анач, туиунарна, Сутул иозиклаги 'бвлан беригзда нУд келувча одат-дага сааонкмларга Караганда обрезлц^/.чатнкй/' сашпвмларга катте. -. ахтиёж тугилада. Буядай онзбяимлар бар предметна мзълум бар тоион-дан тасвирлгщга чараталган,- дз'ярла бал хил ширин - кучаа ыаьно*а ore булган образла атаУалардар» Образла йаиошшлор бар предает туграсада турлп тоаашочлар туцивда кемг ва чулай имкоюшт 6sрада. Мвсалан; Ер тагвда ёгаи У.дйащ - Ер тагада У?ла ^амчя - Ер та-гада ёгаа хадкд - Ер тагида )$л ,г ев тон /Илон/.

Хат; топашмочлорзда асл аитошмар чем, Hatuali аатонамлар >;ач аенг афоделШ1ган4 Уас&яаа* есл онтонимлар: Кахта-качш; бли урточ, уюиоа булср'туимон /Бей бзр«оч/} Kyuiyaa ташчвра, кечаси av.tcpa /эеж/ ; магний -оатошшяар! Уста vr.xm, кта тоа» тоешшг ича ЛШ /Ьерон/| Уртвдо.2§ВШЙйЗ* Уттизвда rfmima чавПг

х S Ф а м о 8- Л* И.•' С«шшот®а худохватаашоа рзча* M.t

дай /Одам: бола-гаги, йигитяиги', кексалигн/.* Беягилаягак.сузлар .. ачча^япк ва шрвнлтс .семоларига /кейанги Декц топтмоцнинг бирак-часада/ ва "пачкана" - "каттаихамда "дозах, нпмяон, закф", - зур, бацувват, кучга тулган" оемаларага /оунгги . топашовдэ/ кура зид маънолвдир. • . . '.■'".:,.

, Хгугк топишоНларидв куп маъноля сузлар двоя «фллзнада» Хусу-оан, боя маъноларида одам аъзолари комакк бплдкрувча поласемантик оузлар топишоцлар яали учуя нахоятда тшхвкдир. Маоалан! Боикмда~' ГЦ бошяана, цаиьцаровда гулхова /Телпак/; ^озиц богата пор'тураао /Тухум/; ]&нинг балаи.деоалар, бомии кесмай есвлар /Бали«/; Бо£3 ок, чо.ти '«ора /Лоаия/; Нора вдмрон, кУзрд юмрон /«Зуйук/; ?зи •бйтта, к?зи мйягта /Элак/, Шуаиса характерлшш, зикр этялган куп , •маьноля сузлар халц топикао^лерида купаяча аквцловчпсаз Ш вахо. .г <5нрл;кдзги эгзлик формасада 5$ллакадя. Буядай >;олларда полас-з:.',антик. сузларнииг конкрет кайся М8ъвоон файллашеётгаая аш.. к?зга . ташланлб тур.\шйди0.-Буля .билиа •учун..ызятп№ фяирлси зарур- булада» Маоалян! Узя,бятта,. Далласа иккита, оёгя' олтатв, 7^'ки бати а /Эшяк минган одам/, Топеемопниягмазмуяини сузларканг .куп мзъколилага . аоосвдагана изохлаи мумкш. Калла су за бу ерда ^аядайдир боакача, яоквълу» бгго ^рйвонпийг келлгоя тасятслагшгх з:.;зс, бал:;;: зссхкляг •ва'.одаиианг. бошани билдирадо* Иаэкур суз куя. «аънолиляга туфаЗлп йувдаи ишои рУй бзргэн» Оёц сузинанг маъно'хусусаятп турраоада ■ 5?ам шундэй дэйии иумккн. Демж-пояисемантак' суэларда бар ва»>Т1Шзг узида пкки ааъно типа да казврда туталгая булава иумкап. Яка шу~ яяся да борки^ луп 'маъиоли суз халд тоштаадчлврала бутуклай ягсга - узига хос метафория. маъно да куллангая булкш /Мзсалаи:. Узя бг.г-та, тали ¡/.аягта /Дарахт/: бу ерда "тали шшгта"' кфодаск дарахт • япроадэранинг образка - метарорж ураябосарадирД ,-бу >;ол баьзап -г курсатилган тппдога .куя каъпола сузлар ашйуювчп одпб келган ша ~ роктда хам /Бу холда улар анац маънола да булада; Масалак: Козгщ ¿.ОМШЭ Чор тур:,',8а /Тухум// содир булкшк куьз:ин< Насалая: Кязлар -хояяйяг бда^д^ к.азял бахмая «сада /Яолёнязгоддок/. ' - •

. Бешанча булзада хешг топпшьклугари локсжпсашш? се;.;актж-Х"3-.мэтлк тасяяфя беракадт Халц тояшачмугара лекош<асяяянг ассармта «оддпй нэрса-ходясалар бялйн Оорлик сузлардкр.. Дастлсб уларни инки г:атта.гуру«га.вяраташ мугжан:.!« Лнкг, предаог - обьекглар но5«га -ра. II.. Белги хусусипт бклдарувчи сузлар. Бирянча гуруз; геасагз зулш'пдя: I* Бутуя яоаларя. 2. ^исм яомлара» Хат; -хогашокдарада

уч хил бутун яомларя п?яданади: l/'мгхсус ном - аточли отлар: У ёада утдя,' курдингкя, бу ёвда.утди, курдяитиг?.Унг бетядз холи бор ■Курбоябекна.г.у рднвтма? Дуёк/; 2/ sane, гоифа, гурух номларк: бу-тун номларгкияг кулчалагя ау хкпга ояддкр. Уларкпяг асооийлари-куКядагклар:' е/ esxo яс:/лзра: ^омом кегиб бораётяр, кулчаоа вдлиб бораётар /Туякаиг изп/{ б/ хайвоя номларк: Си.опгяр тураб кетди, ijopa сигар ётаб чолдя /Нор, ер/; э/ яарранда - «уи яогглари: Одана тойук. хяргден сочар /Beiтис/; г/ дарахт.-- У.сяулж яомлари; Ура, агсоои тпУт?.? /Орйз, сокод-муйяов/; г/уй-рузгор бувмлари комларк:. Качкана кого?!, винтила налов /£кгоц/. S/ углумяй номлар: Кпйамлар-дон енгаз, тузсаз, ха^онлярдан мглсиз /Кафан,. ход -

во;;.тар, бзлпк/. Халч тоаасмслучсрада, хуоусан, одаа, хейзоя, пар-раяда-îçyE за дграхт часмлзрдкк баддзрувча сузлар бсол цулланади. Мзсалак: Орзи ?'иг;и к?п /Аррд/; Бодоу. кгбк яттрорп. солланадя 6V20PH /Шафтолк/. * .■ -

Халч тогадао:;яер?.да ко-гхрвт срадкетларканг турла-туман бел-га-хусусияги, хосоасаяа йядарувча сузлзрдзя удуала фойдаланклэ-дц, касглан: Соляцан цщтит, о£ /Бурдой/; Ç2SOS pSSÖ»

ЛШКЛМКЗа /Ёптак нон/; ШВЗДЬ теш MS, ича зира-

чак '/Бодрииг/ кеба... ■ -.

Домж, хал; готйк>1улервда деярдз .берча турдага жоаяв за кон-сиз нароэ-ходаоалар балан бог.дак буту к аоиларк ва на ом комара Хавда белга-хусусаят, -хоооа бялдируьча сузлар чудланадя. .. ■

^якшчк боб - "Хглч гоюшво^еойдаги оузлэряяаг хемантк:- . отилястяк хусусая?лара"да халц гопяидюцларвда сузларкккг функционал ыэъяоларя ва услубай хусусаятлара ёратплада. Боб олти булка-, доя ибера?. Досглабкп уч булазде вокедихка ss гавобга■мунооабаги- » га кура уч турга булкнгаи тошдаюнмрнаЕг сеаактик-стилистик ху~ суеия-глара урганаладя. '

Бпракча булахда pea.: мазмунда рамзий юпакопларнанг. сеаав- ■ TiK-CTUKiiCTiiK хусускяулара тугряекда факр аратялади. Реал ыазауа-ли ремзий ïoaKEMoiyîap Еочелякка нксбагаа рйал, Хаётиа ыазыунга -зга булаб, оддиЛ. гая-тасаардак- фарц к&шайда, кавоб - -яшаран да-цотйтго шобаг;ак аса улар доаа обрезля-рамзай афода хисобланадв. MacatsH! Кук косааа syaiapaau /Сс-\;ок/. Еу гур гоюшмонларда гаага доар дв«о?е!газ ыаъно фволлаагаи х-здда мавзуд булади. Еуккяг .. «стдкаоадо тояишак ыоьао «уадаракаоп ¡опора даражеда'иав^м була-^ - гаага «оар ыаько sexupnra яклрдягак буяадя. сузлар шсвё«лааа

елокэдор' вазаятда булвди-гапга дойр кгдлю сатхада уаияяиг одатда^-ги маьноск - декотатияи бйлдорса, образли-мзте|оркя ифодага дояр яшярян маьяо сятхада яавобгз ало^ядор семаатикт-сталасткк уьуккцш баяаради, Демак, одций гагьтасвардзя фарк клшлзЗдигсн топаийок, ларда иЗодалвнган хеётий лозха аслада ясаран деяотэтнанг бе лги- . хусусиятйни обрззли, яшкрик пфодаловчи тасварая »¿ода буляб.улар* даги сузлор ха'д оддкй суз sríac, балки образдир ёки образлк ифода-ианг бар компонзитидир,

йгкинчй булямда поре ал меадукяи ра«зиЯ тогшшидаряшш се -кентик-стилистик хусусаятлара ёритялада. Еу.турдзги топиииоцлзр водолдакв нисбатан гаЗратабиаилагп, хаёти2, реал мазмунга зга эмаслкги <$ялан хорттврданадв. Лекин а;::« ыу холат 'топишоу.яаиг . исько аундаризасияя туаунисга ёрдек береди, .оуздоршшг к.аИся каь*-иода ги'ллоягзкаш! хурсатаб турув-ш «уда iry¡',?c хасоблзяади. 2зс&-лая:. KaHota й?к. учет» оЗрй кочздя /Ёааол, булут/. Топаз -мовда "цокота í-ук" ва "оёри Щц" уомпопентлзрк arar, кгъноли бу -лаб, койапгк -сузлорпакг кучна каънода цуллояг.зяана куреатиб ту - „ рабди. Чунка данотк аароа куа -бядеи борлнц учла, оёга йуц napea ода:.! ёки хайвоа балан богдип ночиш хусусаятиго зга булмайди, Бяяобарии, топишотда КУ^ бжяшн 6орлщ учга.экг>с, умумвк, фозода. щэзка? -чалил, одам бплан борляц цочиа .эмас, маьдум тоаонга наша, .узогдзшиа назарда гутилаяпта» .Деаая, .бунда;! .тошшкоедарда .. сурря, одатдзги маънода чулланган суэлер хан, х?чма ааьпода -тягая суздар хам -мазнул 'буладк» Еариши'хшг сузлар зояптоцгатр. шик иашыш кошюяенгщга, дасшга хал о^здар образли к'омлоиеятк-:а тёзкил кияэди. Зу.эоа су. турдагя топлп^эилар Лцпнчн гурдага оякваояларга аиобатан бар муича знак аоиао кундарвз&ш булашани. урсатадя, Лсппя агорешг.мазиунла. гошткиугарнант ушаоя хам щупай хусусиггтга эга. эаао..;.5асалая: Урз, уранит1 вздраронл- щ^ра, ?рапияг щорврора булок! вудокнанг »норарся-1 чароч, чирокяииг . ^орирори чалам, ^влаанянг юкорярори чаягол /Орнз, муйдов, бурун, 1з, з{оэ, .сочД Еу. хил порвал ¡дазмунлм рамзий тояягемонлар аслиде . 'ракяаб образля тузилма б^лаб.уларда йняк, маънолк компонент аав--д булг.!аГж:. СУзларкияг >;п.чыаоя кутаа маьнода образ ёки .образли. ¡одашшг бяр компонента си-фатида куллангап буладя, топишо« маь-мукдарикася анац.булмайди»

Хзлц Tonasí-ioígiapii гогашяза лоза-м булган. яшярия деяотатлор -яг аЗрим бзлга-хуоуояятй туррпс;щаги aicct маьлумотки, бааосата

куккни ифодалаган булиши кам мужик, Масзлан* Дум-думалок, i;op каби ок /Дул/, Учинчи булимда шувдай топишмокларнинг оемантик-стилистик хуоусиятлари баён этилади, . .

Туртинчи.булимда хплц топишокларида аник продает номлари -.. н;шг семантик-отилистик хусуоиятлари урганилади. Халк топишмоклаг рида аник предает номлари акоарият кучна маьнода, кущшча муста т кал колда ёки аншугавчи /эпитет/,ёки изохловчд билан бирГа образ-ли метафора сифатида кУлланэди, Декин бунда одатдаги мунтеэешшк.* ннсбиЛ баркарорлик йук» Бар предает коми бир кзча яширин денотат-нинг ёки бир неча продает номи бир яширин деяотетшшг образди ата-маси булиб келаверади* Баъзан'бир топишовдз шки предмет ном я -нияг бир яширин декотатнин!' обраэла атачаои булиб келиш холаглари Хам кузэтилади. Масалаш Бухородян келган..дук, кулга бориб чук /Чойдаш, -офтоба/.; Кицдиотовдан калган д?к. буйки ола, кузи кук /Лайлак/j Калта бобом лой те пар /Чакич/ { Кзлта бобом томдан у тин ташлаКди /Устарэ/; Томд|) турган пкаагим. буйни узун зшзгим /Лай-. . лак/. Шуниои характерлыш, ешщ предает номлари купинчэ Кий номлари Силен бирга У вига хоо обраали тузшша косил килган холда . .. . КУлланади. Бу ерда бир предает тузшшшкнпнг бошка предает тузили-ш оркаля образлэштиршшш, бир предавгнкнг бошка ыатериалда кай-та -шеланиши оодир булади, Масалаи: Бир датхт< бир дарахтда ун пшш Ж!2Ш( У» ккки.шохада ?ттиз ffltPOK» каряпрокнинг 'бир jjpjg ко -ра5 бир ep¡¡ ок /йил, ун икки ой, уттиз кун» кеча ва куедуз/* Аник прздоет ноиларшшнг образли.тузилма косил килиш бир м&ьно майдо-¡ш атрофида уювувчи ота-ояа-бола /урил,.л-;из/ с;?зларлнинг куллана-вш учун кем хосднр* ¡Ласслан: Отдси эгри-бугри» ояаса ёйма чалпак, бол acq ширин-шакар /Ток: занги, барги, меваси/. Конкрет upe. ¿дет ноиларишшг сеиантж-отилистш хусусиитларвдаги узига хослкклар .. уларнииг айни кайси гурукга оид нарса-кбдисаларшшг образли ата -маси булаб келмшда кал кузга ташканади. • . ..

- Бзшаичи булшда халк топпшыокларщш киш псмяарпшшг ceMaifc-тик-стшшстик хусуоиятлари ёрцтилади. Халк топитаокларининг узк-га хоо семактик-сгилистак; хусуоиятлари, айникоа, кшш номлари шшг куляашшя, функщюиел маьнолари, услубий хуоуоиятларзда як-? Кол.кузга ташлапади. Бу; acocan, куйвдагиларда Уз ифодасиии той-гаи: , . , '• . . .....

I. Киши исмлари халц тошшиоклари гшшда конкрет шахе тушун-часи билан боглик ыаыюда доярли кУллашайдо, улар тошшиокда

шаклига курагяяа ато!рш от - киви ясздцяр,

- 2, Каш.асмлари халц топашокларяда бутуялай узига хос иаь -но-<§уикцяяда-яшрил деяотатларяанг одатдагядан боицача, образля агаиаоа сяфатада хуллаяада. Бунда акки фарцла холат кузагяладя: а/ мотавлаягая холат; б/ мотизланмаган холат.,.

.. «!от;шлаяган холзтда кит асклара яшрян дзнотатларяанг бел -га-хуоуснята /кеяг мааноде/дан келдб чацяб таялангак ва «уллангзн булада, Щуникг учу я улар яшя£ я декотатларнанг аарим белги-хусу..-саятига ишора цалаш хусусаятигз эга булади, Барок бу турдоа от -ларяянг ишора хусусяятларидан фарц циледа. Бунда исм учуя аоос булгая сузларшшг. асл.ыаъколара, исшшкг цуйилаш'маънолараА мухам роль Уйяайда. Уааалая? Эрта катер кечда келар ЛаЯаяау,

турля-туиая апекдан йариб келар Лайлихон /Сягир/; 5отмэ-Зухрд уришадя, керосина будкиада ДайчиД Щукаои характврлики, каша аоклара товуш киёфася билая хам мотавлакгая булиии мужая. Буядай холларда улар яаарак деяотатларяанг товуш тойона балан бо?лак .... белга-хуаусаятларага ишора чилада. Уасалан: Зув борада Зулайхд. -зув келадя ^улаДхд. турли-туман апакдан тугмалайди Зулзйхо /АряД Цизил гулякнг тагвда ^азларгул оцам етибда Дирговул/! Казларгу-д;

¡Лозашла'шаган холатда киша, исмяара .сбф уолубий максадлардах-гасвкрга Узига х0слкк,,ббраэлилйк,0хангдарлкк бахш этащ /кофая, зллитерашш ,ритм/, диккатяа чалратиш, чаякаштираи учун кУллакада. Ласалан: Элоион'скамнинг зкка ули алакййиб келаётир» тулаган боя-шш? турт ули тубалашкб..келаётар /Отнияг цудоря, оёклараД Осмону »оман, «улла Дбдурахкод, беустахон /Бурга/, ..

.Олтяячи буламда хаяк тоаиишокларйДа-бвлгн--хусусият /кеяг аъяода/ балдарувчд сУзларканг кулланяш, семантгас-стилястик ху.-уаиятяара ёраталада» Белга-хусусият билдярувчя оузлар халц.то -ашаокларвда*. а/ яширкя денотат белга-хусусаятанинг бавооата-ифо-* аса буляб- калада: Опяок'.ушз, ю»алоккиявг.хаммашшг' кузага яхкш г-!ШЗ /'Ганга пул/; б/ яшаран денотат белги-хусусаятанннг топашмок-з рзал.афодалаягак прздаетга борлангаяхолдаги ёки сузниыг ку.ч -

з аеыюсв. аоосадаги афодаоя булиб келеди: $у> ерга дард УРУР, хул шая аШДйй,..0Риз бился те радар /Ёзув/. К£к куйлекка руза ёйдш«' |скон ва зддузлар/;,з/ соф уолубий мапоадлардв «улланади:.Сочи -

Б е г м я т о-з 9. Ляггопошмиаа узбекского языка. ЛСД. ~ Ташаент» 1965» Г8-бет,

6эип 1J2B какпир, бели боялкч шум кемпир /Супурги/« СУнггя ход кам кузаталади. Демак, белги-хусусият бклдарувчи сузлар чаздай уоудда К7ллэяг8я -(^лиЕйдаи чатън назар, куп чолларда лиаран декотатга алопадор болга-хусусаят /квит каънода/панг бевосята ёка билвосит«/ топнюсочда ифоделаягян .аниг, денотатга борлангая хо'лдага/, рузнянг куча s маькоси асосадяги яфодаса Х'юоблаяадк...Еунинг учун тояашоч зсявобкяя топазда эътпбор бпранча галда белгн-хуоуояят баддирувчи сузларга чараталлиа лозам*

ТЩЩ)Т КУЙИДАША ХУЛОСАЛАИАДЙ s

Î. Халч топиамочлари тала тил тазамининг барча даражзси djiia-

ча поила халг, тиляГа-ячашшгк балан хараатерланада. Щу-билан барго, халч топашмочларн:

- "онли халч тали бойлпслпрэдан узагз кераклк. даражада фой -дплвняоп, уларнл уз иачсаднзазлфалзркге буйсундаранал, шуаг.а муво-фетч мрзда чуллааа; . • •

- ";онлн халч тялккаяг кеълум босцкгддз кшлатшшб, кейанги боочпчжпррда пстеъкслдая чачаб кетгся сузлар аа с$з фор.'.аларпа сачлаб келаётганк; ' . .

- топигмочканг Уз ичяда хоскл чалангая.ясама тал восаталара-га эга экзклига..бвлак конла халч тилкдаи хам, фолъклорнанг бои'ча пакрлара, хусуссп," мзчол ва кэталлар тклядек чага'фарчланадитан, тил хусусиятлерага хам эгадар. .

2. Халч тотамочлорп гвл тар;тхя,- яуоусандэрихай кор|оло№1, торихий лекспкологая, дпглектологня ва отякологня учук мухам булган лиооний двлажгар1 свтдонаб чолгак тарихкй канба сафатцца, ай -ничса,•чамматлпдир.

3. Лаздавкй сузлар халч топкиког,лэра семантфс-стшшотик мук-доражасияинг мухам горкибпй. чксвдда?. Ударна бошча суз балан де -ярла алмаатяриб бул;.<айда, Тогогакирюраз ёзаб олаэда асдияхяк тула сачлаб.чолаига чатьий рпоя дедов лозам. '

. . . 4._Халч топашмочязрйда чУлланаша жанр хусуояяти ва поэтак талаб бялан-изохлаяадигаи тоаашиоч тУчяш ясарайнада xogíui чяланган пирчядцовуч, талаймон, г.алоймон, тачвлдоч кеба яоаыа сузлар.. хам.чулланада. Уларни топаимочканг узага xog сузлара дейаш мум -кая.

5, Халч топаиадчлервда умумтурккй сузлар боача дакояк чат ламларга оад оузлардэн чар кахатдап уотун турада. Русча-байкал ~

милал сузлар узбек..хал^ топишмоцларпда деярли нуллаШайди.

б. Антонимлар, к?п мвъноли сузлар ва обррзяа синоншлар хьл:; топишмсиугари талинанг асосиЯ лексик-сеыантик хусусиятларидир. Антонимлар халц топиимочларининг «иска, ж.ю кенг чамров, тэьсарчан булшвда мухкм роль уйнайди. куп маанола сузлэр халк топашоцла -рада амаяда'чегаралашдаган ыоыга хусускятларага згадяр. Образли .. оинонимдар бир предает туррисадз турли топишмочлар тУчазда битмао-тугашас манбадир, . .

-7.Халч тапашмочларида моддий олам узияанг роя? ранг^-бараяг-лиги, турфа хил куриниша билан зко этгая. Щушнш учуй халд тояииь мочларида аяян предает ноилари ва шувдаЯ предметларяяиг бзлги-ху~ оуойяткня/Ьенг маънода/ балдирувчи сузлар нихоятда йекг афодалая -гаи, . -- . . .

. 3. сузлар халч тошшочларада уч турля: а/ реал мазну или рамзий топишочлар; б/ яореал иазг/унла раазай топигаочлар; в/ бел-га-хусуоиятнинг бззосита кдодасл булган ашп-; топишмочлар доараои-да куллаяадя.-. Бунда сузлар ккка^ёчлама;. одэтдага, анач иаьноси-/денояати/гз ва яшарян денотат /жзвоб/га алочадор вазаятда була « да» Еу алочадорлйкнпнг характера оузларяинг «айои турдага топаш * мочларда чУлланишага боглш?.. Анач маънода сузлар халк топашмочла-г рада ку&шча коккретликдак холи, уМукий* мавхум маъколи еузга ай*-яанади. Анид ярздматларна харахтердовчи сузлар аслада яиярин де ~ нотат билан борляч белги-хусусиятии балдаради*

. • 9. Халч-Тояишочлара кузда туталган'мвзмун ёки фикрни илом Зорича ихчвм,. Таьаарчан,-одатдагадан богача, узага хос, яширан 1фодалашгз интилада..Увдаги образлияик ^ам шунга хизкат иилади, ^ билзй воцелиедаги лзрсо-ходасаларнй.чиёсан .зягяаш, -хис зташ, рганишга кенг шякон яратадй. МаитинЕй, обрезлв-поэтвк тафаккур >ивока учун эяг иулай ва куда восита булпб хизмат'чилада»

тщщот ишш1 ешш эълон кшшнган М А И О Л А Л А Р :

1. Халч топпшочлара лексикаси.. "?збек тиля за здабиётк" Зкомаси, 1990, 6-соя, 54 - 55~саздо$алар. , . •

2. Халц топишоцларяда хозирги.узбек, талида цуллаямайдиган.-'злар.,."Адаблй мерос" илыий аоарлар туилами, 1990, 4/54/-сон,

1 - 62-оахифалар.

3. Хгш; тояишоклервда киши исмлеря // Республика ёш фило -лог олимларининг аньанавий-илмий конференция«! матеркаллари. -Тошкент: Фан, 1990, 102 - 103-оаэ?нфалар.

4. Ха/п; топишмодоарвда лексик актониилар // Тилиунослик муаммолари» Низомяй ноыидагя ТДПЯ'тющуносларинийг илмий асар ~ лари ту пламя. I кктоб. - Тошкент, 1392, 1X7 - 120-оазсифалар. •..

5. Топлимодлардэ кумакчи отларнпнг семантик-сийгактик ха -рактеристйкася // Тилшуяосликка ояд тедкщотлар. Еумхуряяг ёш . тялшуноолариняяг анъанавйй клмий конференцняои мотериаллари /17 чицищ/. - Тоиасент, 1932, 46 - 43~са>;ифалар. . ..

6. Х-элц топишмо^лари лексшсасинянг конлп халн тилнга муно -сабатига кура тавоифи // Уэбек тйлшунослигига оид тадйщотлар. .. Жумхурият 6в1.тилауяооларинпяг..анъанавий -шший конференциям мате риалларя. - Тошкепт, 1993, • 102 - 104-оаздафалар.

;

- 19 -

РЕЗЮМЕ

Диссертация Абдуллаеэа "угданазэрэ Худайбердаевича поозя'лена еша неизученной проблеме узбекского языкознания' - исследованию лексико-семантических особенностей узбекских народных загадок.

Работа состоят из предисловия» введения, двух глаз, заключения, списка использованной литературы.

Во-введения освешаются история научного изучения загадок и степень изученности выбранной :еш,

Первая глава исследования называется "Лексические особенноста узбекских народных загадок". В ней определяются я характеризуются лексический состав загадок, з частности, роль и место широко упо-требителыих слоз в языке и в смысловом содержании загадок; слова, встречавшиеся в загадках, но почти полностью вышедшие из употребления в современном узбекском языке, их виды и типы; выявляется к какому лексическому пласту относятся слова загадок, ах масштабы а характерные черти; Йзапмоотношеняя лексика загадок л еивого народного языка; типы и вида синонимов и антонимов.з загадках, особэняо-сга ах употребления; место многозначных слоз а загадках, особенности их значений; семантяко-тематвческие группы лексики загадок.

Вторая глава,- "Семантико-оталяатаческае особенности слоз в.. народных-загадках" -посвяшена изучена» лексики загадок как семая-тпко-стилистического компонента художественного текста, присущего устному народному творчеству. S глазе весть разделов. В первых трех освегосг-тся секвптико-стилистические особенности загадок, разделенное на тря-вида по отношению к скрытому денотату и к действитель -ста с В после дувших разделах донкой главы исследуются фушдаояаль -auä значения и стала отаческае функиии, 'обозначающие названия кояк-ротшх предметов, имена аддёй, качеств. Одной кз ввкшх особенностей глаз» является то, что. наряду с освеианасм соааитмко-отпли -стачзских особенностей слов, здесь уделяется зиииание раскратш содслояого содеручная загадок. С этой точка зрзяия названия конкретно предметов в загадках б основном уяотребдявтоя в качестве обгазно-мзтофоряческях терминов окрнтых 'денотатов, »следствии чего тзряюз свои конкретные значения, абстрагируются йяй гш становятся синонимичными к словам, обозначавшим качество предмета. А слова,' обозначающие качество, хотя а в большинстве случаев употреблены как определения реальных денотатов, на сетом деле, яеляззтся определениями скрытых денотатов.

В заключенк-; обобщены результаты исследования.

EiUmnary

The given work by Jumanazar iiudaiberdievich. ¿.bdullaev con-aernc unknown branches of folk riddles and their Lexico-semantic properties. The reeearch work, includes the introductory part, two chapters conclusion and List of used Literature. The introductory part' considérés the origin of riddles, determines how they are investigated profoundly*

The X chapter is named "The lexic properties of Uzbek folk riddles". It reveals the lexical structure of riddles, especially wide usage of riddle words und their meaning and main1role in sense contents, the types of- words which were used in old riddlee but are not proper for today'e Uzbek literature) This chapter deals with the words in riddles and their belonging to this.or ■ that of part of lexicology and their distinctive properties, the relation between the lexics of riddles and the. collogual. The types and meanings of an tony ¡noue and synonymous words in riddles.' The usage of polysenantic words and sense properties (cbanga-bility). This chapter also de&Xs v.ith the lexics of riddles and' their semantic subject groups. '• •

The IX chapter is titled "The seaanticostylietio properties of words in folk riddlee" in this chapter the lexics o£-riddles reveal by indépendant genre which is proper to oral folk creative work and as a seinahticostylistic components of. literary text, The chapter contains six parts.

The revealing of words in the following three ports devido into three types by their contextual cleanings, And the'rest parte deal with names of concret subjects, the names of men, the properties of words which gives distinctive features of nen.

The main .property of the. chapter is not only to reveal seaah tico-stylistic properties of words. But to present the sense contents of riddles. j?rom this point of view the names of concrete objects are hidden and used as raetaphore. Froa lexico-seaantic point of view the names of concrete objecte are associated with the abstract objects close in meaning. The abjectivee define qualities of concrete objects and reveal contextual meaning as well.

. ' The results of research are generalized in the conclusion.