автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Узбек тилидаги грамматик категорияларнинг узаро муносабати (Утимли-утимсизлик, даража ва келишик категориялари мисолида)

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Султонсаидова, Саодат
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Узбек тилидаги грамматик категорияларнинг узаро муносабати (Утимли-утимсизлик, даража ва келишик категориялари мисолида)'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбек тилидаги грамматик категорияларнинг узаро муносабати (Утимли-утимсизлик, даража ва келишик категориялари мисолида)"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

^улёзма ^у^уцида УДК 809.437.5—5

СУЛТОНСАИДОВА Саодат

УЗБЕК ТИЛИДАГИ ГРАММАТИК

КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ УЗАРО МУНОСАБАТИ

(Упшли-утимсизлик, даража ва келишик категориялари мисолида)

10.02.02 — Узбек тили

Г Б ОД

А! Д И Г

5

Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациянинг

АВТОРЕФЕРАТИ

тошкснт — 1994

Тадцицот Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика ин титути умумин тилшунослик кафедрасида бажарилган.

Филология фанлари доктора, профессор Ш. РАХМАТУЛЛАЕЕ

УзР ФА мухбир аъзоси, филология фанлари доктори, профессор А. П. ^ОЖИЕВ Филология фанлари доктори, профессор М. М. МИРТОЖИЕи Филология фанлари доктори, профессор А. НУРМОНОВ

Ет а к ч и илмий м у а с с а с а: Бухоро давлат университет

ТошДУ ^узурндаги Д 067.02.31 ра^амли докторлнк илмий дар, жасини олиш учун диссертация ^имояси буйича ихтисослашгг илмий кенгаш йигилишида утказнлади (700095, Тошкент ш., Т; лабалар ша^арчаси).

Диссертация билаи Тошкент давлат унверситетининг илм! кутубхонасида танншиш мумкин (Тошкент ш., Талабалар ша^а часи).

И л м и й консультант:

Расмий оппоиеитлар:

куни соат

тилди.

Автореферат 1994 йил . 9 е!

жуй

Ихтнсослашгаи Кенгаш илмий котиби, филология фанлари доктори, профессор

Е. Т. ТОЖИ1

тлдтдашшг УМУШЙ тлвоим

Мавзушшг долзарбдиги. ФеТьл даражолари катогорвдсн тилшу-нослиндаги виг1 муракиаб муаммолпрдан биридир. Бу категорий-нинг туркий тнлларда урганилишига багшланган махсус анжуман-лар ташкил бтилгян, 1957 йилда УФада булгш шший, анжуманнинг стенох^ашасидан мйълум булдшси, туркий тйлларда дар'ажа като-гориясининг мавзкувлиги шубх,а остига олкнган.

Узбек тилшунослипта х,ам бу муаммога багишлангай аичагина ■ ишлар мавжуд. Уларда плохдаа олинган дар&жа^йюта ёки барчп феъл дарожаларшш цакраб олгал хрлда imvui таг^ил амалга оши-рилгаи. Амио даража категориясиншг босща грамматик категория-лар, хусусал, утимли-утт.юиэлик ва келииик категориялари би-лан узаро муносабатшш иамоён этищ махсус твддяк;от объекта cit-фатида олин'маган, Мазкур грамматик катего^шларшдаг #заро ало-цадорлигшш систем тилкуносляк нудтш? ¿¡аааридан ^ргенкш хозир-ги эашн тилиунослиги олдидаги долэарб му'аммолардан биридир, чунки тил таравдиётгаинг бугуигм бост^пида тил фактларини бкр система ёкй унилг занжирлари сифатйда тах,яил эт-дш^ бизкшг J3 олдш.шзга д^йган муаммонинг ечикида хам кфодаоини Топади.

Тащадот максади ва вазисТшаш ^уйидагй маоалаларии х,ал дилшши тадозо зтади:

I. Уттяи-3?тимсизлик буйича умутшшуношшда баён ^йлйнган фикрларни ^рганщ ва бу категоркянкнг х,али очялмагая toMoü-ларши таддид эгид.. '

3, Бу категорияга хос мукт х^сусиятларни ткл ва,-нут^ боСфМЙ-'

да урганиб чидиш. . .

3. Шу асосда уншг келквик каТегорияси бялай аяоя0ДО|иШ1'йнй нашён этиш. .

i. "тимли-утшсизлик билвл sapasa категорйяларининг мвхаййа-мини диёслаш ор*;али уларнияг мсшштйнй ач1ш1 ва улар ора-сидаги муносабатни курсатиб берюл.

. Н е ъ м а т о в jí,. Г. fyaíixa (даиш стра^егилои isa ^збек /■• синхрония тилшунослипгн;шг ваз-ифаиври (ти^л панутц диффя-ренциацйлсй), Узбек тйлй ва адабиётй - 1987, 3— coiu

5, Бу кккала Категориянинг узаро одосабатинп ащщдаш ®араё?щ-да уларнинг калкшик категариясл бплан ало^адор булишши лс-■ ботлан:. ■

6.,Мана шундай сколем ай^иил асосу-да узбек тилидаги фаъл дара-• жаДарши дайта таониф *;щшц, ■

Тад^кког метода ва усуллари.&у тадащотда, энг аввало,сио-тем та^ч/л году ynrzачид/. Грчи билая диёслда, зиддаш -(оппозиция), С'--0-:-"^ -v /л r&j адцгг/атих таздел, тавсифлаш, тас-Нифлаш, усу-/ а]- (iоШПИЕДР

T«' ^ *_' г о ут / ,Уыбу диссертация узбек тилидаги

граммат1/* . а.г ¿¿..р ал.ж,адорлигини тадощ этишга

багиллангл-н „гстлз' * к, ду? "унда бирккчи марта .бир. <гурку1л, яьни'феъл "7>ку»ч v.n - j -i / и'5'-/?;;;лйизлик ва дара$а,турли туркуз-.*, льни t'fi;- tu "yrryiaji. дойрасодаги - утвди-утим-сизлик дара^'^ Рс> кол, v. ^^сп/яларщвдг'узаро муносабати ■ отаб берилди; $ттхх ва уткиоиз- феълларшщг тил ва нутц сатх,-ларидаги бсищэр'тз а г,> та>г"/л отпади. Ну угимли-утимсиз-лкк категорлге ~ ил г K-.tjmx ran rojmcit 'билам муное&батини намоён'отшга зляб кзади; даража ва.утюда-у т-шсизлик катего-рияларуацьг усларгга •»ос i }л1"ьи/.як гшйугаш* уларкинг ыол,ия-ти х,ададаги &Яр:пд ноамаушкларни &кщ^а»?яргаага ва бу катего- . ркяларнинг узаро муносаДатйни • урганетйГа имкон беради; утим-'ли-у^ймсйзлик га даража'категоридларииинг.келишик категория«-! бклан узаро ёлоц'адЬр вканлйга анидлзкиб, тавеиф этилди па феъл даражалари еис?емасши i\ai;T& таснифяаш .асослари тацдим цили-ниб, цар öiip даражанингдаражалар 'слстеыасмдаги урни белгилан-да.

Тадкикоткинг" кааадай ахамтати.' У^бу тадощо? утимли-утш-сиэлйк, даража ва хелшик категорияларишшг уэаро алоцадорля-. гини намойн 8тйш ор^алк бу категориялар доирасидагй купгича звддйятлй масалаларнинг х£л атияиаига ёрдам берада; ундаги клмий хулооалар узбек тили грамматинаси: б^йича майжуд булган фактларии бойит!&1га.ва категоршглараро муносабатларни тад-W втиш' сох;асйда шги йуналианииг шакллшиниига x^icca ^шади.

б • ^ ' - ■ Тядщщотнинг амалий ахадаяти иундакк, у туркий /гидлар, хуоу-сан узбек тилишшг нозаркй гра/А'.атккаларинк яратюэда м&нба си-фат ида хиэмат цнлиш мудаш; олкй юртларшгнг фитология • факультетларида Учитиладиган "Ураиргя узбек адабий тили" фани-нинг "феъл" туркуми кавзуси ^тилавтгвяда .увдан. ^?йимча материал тарзида фойдалании муйкин; филология факультетлери талаба-лари ва малака оширш факультетлари ткиглоёчилйри; учук махсуо -куро сифатвда уцилизт куь&ии; диссертация ау х-здагк ялмий тадацо? иаларкни бажарийда узк-га хос; - йуриг^ар к^роатети мумюда. «

Тадкдкотя.;;нг М'зтодологкк асоолай;'.« \Мазкур изкйнг методйло-п?к асосл катеряалисткк диалектшсадлр, 5у -изни ёзизда'.биз -дна---лектп<-?и;;тг укушйяяк ва. хусускйлкк, аабс.б. на, окибат,' имхОйгят . ва всиелш;, валя ва маз^и бирдхг», кох7Л?: та ^даса/; анйушк ва ^архууллк кяби катвгорияяаркга асосл£нДкк.: ЙааариЙ туаунча— лерни ¡кайллаиткрсада ва улу^аатаркзаа..А.Гуязюя, Ш,Рах?.:атул~ ласв, А.дожйев, д.Пеъуд?ов, М.л'лртс:к;:ев, ■ Л.-Г^фмоков,- З.Фози-лов, О.Фер.заус, ХД^убоза, й.Дьломока,' С.Махдат^уйов к&бй ояям-ларн^н? фккз'ларг. мзтодологкк ассс цаяйб олггнди. ..•

Тадута.'.'тккт.г мб^ул.^таг.■ Диссертанта .гошз'уск Нкзомий.кома-даг'4 -Тохкек?- дагла? шлзгсг/ка якститути 'у^той- тялшуносдяк • • ка-редраскн::кг *. ^^и; - :-,ого?; ?г„"сЛогг.яси 2.акуль—

тетипжг кекгаотда гасгл^ламгпн, Т;-ддж-;от !;-рг.фкжаск меткур " гнстатутнкнг умум;" "гд'д'гоолг.ч, ткд упэолигк, з^озсщ тиля

ва адабн&т::, узбек за Уцигев: услубкбти:кафедра-

лари х^'/да хспкенг д-авлг.т -и"эр." ^^гг^гт ?збзк тг* дслзат .. кафедряскякпр тсд "я ¿гд-чглчб, у: *ояга т . ия отияди'.

Тядкикотяикг есги^тучуии. Кжкнг гаоечй ;/чзмунк ?,5- босма гобок у,ал?.х*:а мл г"-' »?> "ч ва упографкя-

;а ?з ифод,-•чгш? >. "\ • л"- :, т.да;"-;:г Н,т"зо!Я1й '

кжхдаг'и- То:::т*.ект ; я^.чг -г п-> :г*сг"Т"?*г "Д'^Гс-сор-^детуэ- •

г " г. ;'\"г>-".'Ларина - 1594 йг^лл-^-а : .......".гр:- п у -г-.г удгда

¡еспублггка узбек :• - - *' ■ - -л-^-л^-'д ■ — - 1990, ■арии - 1553}, рус " : -д- л:- .'.'5 -у.ш:"лтс. гзгда-.акгак республлге, , . - -.> . -,л '.Го»;- 15.'92)

мухркана. етвдща, 1994 йилда Торсецт дадлр урииероитети филология факультету ярофзсрор-^ртуивдерининг 1ш.щ1Н1вдарий анжума-нвдаыаъруза ^илщши, Бунда» тдадари,диссертация Тощкент давдат университет« филология фгшультеткнинг 1У курс талабрларига ва Ниаомий' иоыядаги Тошкецт давлат педагогов. институт кошидаги республика педагогика институздар^ у^пуьчилари налакасини оши~ рищ курсида узбек тияк бу№а мупиассксдирга мах с ус кура си$а-ткда укад», ■.."■'■■'

Тад^ш^оттанг тузщщи ва умут.м|{ кджми. Тадандот суз боми, Kiipißii, уч боб, хулеса ва файдададилгай ацабиётлар руйхатидан иборат, Ущумйй щтщ §54 caxjBjamt ташкил втади.

TiUl№KOTHWir АСОСИЙ 1ЩЩ ' Ишшщг Cj>3 йоши цМсмида тадащзт мавзусшишг долзарблиги, унииг мацсад ва вазкфалари, илмий янгшшги,илмий ва амалнй ах,млияти, матодологкк асорлари, методи ва усулллри, жорийла-ндаи fia 1уэилшаи х.адида цисцача маглудат берилади. . Кирши цксмида феълга xoq категориллардан бирИ - утиши-утим-сизликнинг мох^яти очиб depimraHi Бу категория адида турлича фякрлар мавжуд,Бу категория феъл туркумйГа кос. Демак.у йорфоло-гик cüTKfiu урганклкки керак.Авдо унииг да jx {»логик курсаткичи ,,ь:ав*.уд вмао.Шуиинг учуй ^тйн'Ш-утймсизлйк Маъноси феъл асоеи-1Гнщ1г,.ремантинаси билан белгиланеди.Бу хусусшт феъл м$одалаг£щ Х&ракврпшг объектга булган муно'оабатини кУроатади.Бу эса син-такт im сатхда шшоён оулади. Maua шуидай алоМатлар утимли-утим-сизликнинг ^айси батхда ургшшиши адида муашо тугдиради. Умушй тклшунослиВДа бу масалага турлича муносабатлар билдирнл-ган.Роман-герман тилшунослиги вакилларидан бири С.А.Шубик XIX аср Неыис тилшунослигвда феъл даражалари муаммосининг таодид йтилишинй умушаытириб, немис тилшуносларидан Й.МеШшр.И.Аде-лунг » И,Гейзе,К,Беккер,Я. Гримм,Й.Керейн,Э.Бауэр,Г.Вундерлйх, jl«ЗютТерлки, Г»Паул каби олимлар утиши-угкмсизлшши даража категорией билай бир бутуи система сифатйда гшщин цилгадликларши кУрсатгаи^.

1.Щ у б и к С.А; Разработка зшюговой проблематика в немецеком языкознании XIX века//Грамматические концепции в языкознании XIX века.- JIrp.: 1985 - С,224.

Н.А.Рубанова sea 70 - ta лл ар да инглиз гили буйича о<шб борилгал илмий-тзддидот ишларнда утшшт категорияси бощарув тушунча-си билан чамбйрчас боглщ булса-да, лексик томондел изо^анга-шши таъкидааЕдн. Олша утш/уго-утдасиз фзъляарш! лекекк-ееман-• гик ва синтактшс оатвда таздлл щшиа гоясшш. илгари су ради1,..

Кавказ ткяшунослпги вакилларидан б при И.О. Гоцад за XIX ácp кавказ тилшунослигидаги грамматик концепцкгаш таж/шл дилер екан, утимли-утимсизлкк категорияекга <$лгаи мунооабатнц хрц курсатиб утадд. Маълум буладики, феълга хос булгад бу хрдиса рлустацил категория енфатида- азфатилмайди. Акмо/утимяи-.утммега-лйкиинг синтактик сйтада намойн булизак мпсоллар та^чила асосл-да курсатилада^,

Туркий тилшунослик вакилларидан бяри, бошцкрд тг»ли 1'раглматк-касшшнг таддидотчисн 11.К,-Дмитриев' утймш^зза У'глкскз феьялар ■ категорияегашг грамматик акао, семаитак родней екаштегкнк ай-тхй, óyiirá сабаб дилиб, бу категория учун махсус афрдке мав.туд еиаслкотш курсатса3, бошдкрд тшпшилг боаца таздедотчяся &,й.£вдшев бу фглфкя рад этзди ва у.тиьии-$тимскзлик "фег-лшшг яексиамграшатик категоркяси" деб атаЙдкЧ Татар .тилиншг тзд-т^щотчкеи К.З.Змниатуяйаа у^тик-утимеизликни.. лексик-семантш; категория деса5, 'цорадзлног, тилкшшг таодзщргткси Н.Л.Баскаков

У б а к о в а И.Л,0 группах переходных глаголов, управлявших .предлога по в современном английском язике ,1(аранг: АН СССР, Институт язнкознадия.Лингвистические исследования 1953 г. ■"Синтаксический анализ предложения",- М.:Г583 -г- C.I63-I62. •

2. Г с ц а д з е И, 0.Основные грамматические концепции а кал- ; казском языкознании XIX вей&У/Гракматические шЩшщшн в языкознания XIX ззека—■ Лгр»: 1985 - С.236.

3, Д м к т р и е в II,' К.- Грамматика башкирского. яэп'ка - ЬЬ-Д.: 1948 - С.ICO. Бу яна караиг: Д я а и а о в а В, И. Залоги й'кушкеком языке, АИД - Баку: 1970 - С,4;

4. G л д а ш е в А. А. Категория 'переходности - непереходности //Грамматика современного башкирского .литературного язика,

М,: 1981 - С.242.

5, 3 й н н а т у л л н a lt, 3* Залоги глаголов в. соврэмешом

татарском литературном языке - Казань г IS59 -С.53.

"т^гри дараяа (прямой залог)" ущда в a угтшз феъллард&ч KdopaT" деб. ^тимлн-утюизлшши алохдаа категория сифатида азфатмайдя^. ,

. Узбек тштунослигииинг Якрин намояндаларидан. бир^А.држиев "узбек тклида "сешштик категория", "оемвитик-сгатактик категория" ёки грашатик категория" деб каргшши мушот: булган "^тимли-утимсизлкк катйгориясийу^" дейдм2. Албатта, буидай ^арашда асос бор. Буидай фикр фаъл туркай шрфологияшшг объект:: зкаллкгиден кел::б чидкан. Маълуши, 1лорфологияпинг х,ар бир объекта узкга хоо курсаткичларга era, Феълга хос ка-тегориялардан булшли-булкшсизлкк О шакл ва -ыа курсаткичи-нннг зидланшкга асосланади. Одатда шахе - сон, замон кате-горадои, даража ва майл категоржшаришшг х,ам узига хоо кур-саткичлари буладк. Шундай булгач, утиьипь-утйкекзликкшг бойца категориялар каби к^роаткичга ога омаслигк уни морфологии категория бйас, деган фйкрнннг ïymummira олиб келади, Âiss.n тилда ясовчиларсйз ифодаланадкган морфологик категориялар х,ам Ьтвйуд, Бу категор;гяларга яое грамматик ыаьиолар морфема билан кфодалагаласлйги »/умкки. Мас&лак, рус тилида сон категорияекга хос грамматик м&ъкошшг суиилвтип (человек-- люди).xiiTott. Л?шд тйлларнда редупликация ёрдашдй (ешмолдуз, син-скн - мдуз-лар, бхай-дуст, dxaJi-Охай - г^стлар) 1фэдаланишн булга млсол .булади.

Рус тилщукослигшпшг вмийзларидш! dtîpïi И.Т.МилослаЕ кий курс&ткичлари иаьжуд булгг^('категорияларнй суз узгартувчя, i.ia:tcyc курсаткичлари оулмаганларни классификоцияловчи морфологии категориялар деб изо>-яаПди. Олкм шундай дейди! "Муайяи морфолошс категорияларнииг фа^&т ашщ маздосига -кура фарц-ланадиган сузфор.магшр цаторшт ташкад ета олмайдигад катего-• гкядар класс»спш;шяов*т морфологик категориялар дй&вдця.

1. Баскак о в П.. А. Каракалпакский язык, фоиетйка и морфология. Часть первая,{части речи .и словообразование)

И.; 1952 - С«334. . .

2. X о я и е в А. Феъл - Т.! 1973 - вз-бет.

Утр х.64 дачои бир лексеманшг сузйормаларшй царама^царшя дуя олмайди"*,.Бу фккрдан келиб чицадаки, руо тилидаги конли - жснсизлкк категорияси лекегле - ооманткк категория окал, .

Утиши - у-гшеиэлик категорипои х,ам шупга ухиаб кетадн, Бу категорш феьлларшшг семантикасл ва сикгоктик кпхатдал тушум келшингидагн с<?з б план боглйна олиши йки боглпна олто-лкги били! белгнланадн. Утимли-уткдаизлшам клаосификадяялов-чи категорнялар сираоига киритиш мумкин, чунки феъллардагя бу хусусият уларни гурухдарга булш у тун асоо булкб хлзмат Кйлади. Бу категоршнппг мох,ияти soft ееу.'лнтж-х^рашакпуитр, . чункк ут№.ик-ут1шскзлкк маъиоси феъл- денсеманшг семантика-■ендан келиб чицоди: o¿, бор, айт, Оз. кайл лексемалардан улар üj-oлрлailíütríih хрракат маъноск бйлви бярга, объект маьноси мавдудлиги олглашшгб туради; бу ыштштга -жюфтдан кфодала-«ади, яыш юцорвдагк типдаги лексемалар :т/анк сурогига жавой булувчи cjteiui талаб Дйлади: ол (ашланй; ), бетэ (нимани?) .деДЬ-гард и. пНт Снимали?) Галик ва х,, Бунда» тащари, х,ар дандай лкнгвисткк х;одиса задлояишга асослелгаик кабк 'Jкеллп-уткалик JiKKii томонлшла зидладишга эга: "утшлл'/, фоъл ■$• тушум келшигвдагк сузформа"сй "ут шопз фе$>л - тушум келшэигидаги сузфэрма"скга царама-дарап цуйгогадя. Иасалши ramyjjQDMO^ - ■

каби. •

1^грк.узбек 'питу1юслкгидаги. 8нъанавий фнкрлардан маьлум-:ш, дарака лсовчяларидон узлик-ва маяхул даража аффнкслари ?T)wwii фоьлни утимсизга, орттирма оффикслари эса угимсиз 'фшь. lapiut утимлнга аРлаитирадк. Джо уткшй-утимсязлйкнгаг феъл ;емаятнкасидаи келиб чидшц, yiuair механизма харакат ва ойъ-~ ' ¡кг муносабпткни билдлрлш, даража ясалишиштг аса утиши-, 'тщ.-сизликка асослаишя з^вда Дараха механизм«, яъкй субъект; ia объект мутюсабатиттг махоус феьл формалари ордалн ифода-аяшй x'J'i бу шски-категорййшнг шаскта му отопил, узиГй 5íoó, екш бири-бмрпга чачбарчас боглиц лннгвистйИ хддясалар акаи-игшш исботлайди* • ' "

. М п л о с л a i) с к и й 1. И. Ыоjvjmorдчеекпе.катогорггд сосреМеююго русского ленка - М,! ISQI - С.2В.,

..... .., iü Профессор Ш,Рах?л&'гуллаеЕшшг ''феъл фразеологии; бирликдарда объект категорией" ношей надоласиа ибора таркиблдаги феъялар гаорвда айткяган хусусиятлар кихатвдан изох^ангаи, Олт бу ма~ долада утюии-утимсизлккни асля еттакткк тхумтрй ora хрдиса сифатвда Таллин зтиб, унюгг бощарув билан алодедор зкшшнча® ьздеоллар асосдда иеботлаб бергая"*".

Утиши ва уткмеиз феьллар датншган конструкцияларни унесла-• ганда дам феъдга хос булгап 'утшыш-утимсголик категорияеиюшг семантт-грошатлк хрдиса "еканлиги якада ва.-ДОвд куршади. Маоалан: У китобни берди - У уйига катди.

С + 0 + д G - 0 + X,

Куриниб турибдаи, утшлпи феъл бевмок' дотядоггш синтактик конструкциянинг модели субъект -f обънкт -г харапат будиб.уткмли-лкк харакат ч- объект муносабатй .ордалн намоён булади: берди (нтанк?) китобни. Чтимою, феъл кеттц датнаиган койструкцяя-нинг модели субъект - объект -к харакатдвд. Утимсизлик тушум" келишигвдаги.сузнинг булмаслиги бклан ифодаланада. .■'.' •

Демак, утш,ии- утиг-юизликка едстадил категория с^фаткда да~ ралгаии маъдул. 'Х/ар дандай лингвиотик хрдисага.хос булган зкд-лаикш бу категорияга х#м хос,- чуйки "феъл лексекалар утимли-Утимсизликка кура бирортаси х;ам долмасдая азид ва системами тарзда j^apawa - дарщи гурух^ (разряд)га оулинади^. Фердинаит •■ де Соссюр айтган'идек, тшшшг бутун механизму белгилариинг да-, рама-дарш 1$йилшвдадир3.

Диссертадияяинг I бобк "Феъл лексемаларнкяг утимли-утимоаз-лиги-ва боидарув кмкониягй" дед-ношаиади» .Сингактик боглаяши--нкнг тущаркдан бкри боищарув ОУ-Чиб, уни соф сшггакткк хрдиса4

1. Р армату.ллае в'Ш.У; Феъл фразеология биряикларда

объект категорией,ТошДУ jubvM асарлари,'■ S68—•чйк.— Т.: .1954 - 159-бет. ■

2. I) л д а а е в A. A. Категория аерекодаосто-цеаврехомостх//

Гршдматака сов^еыешюго .башкирского литературного язхша -

3. Ф е р д а н в а т де С о с р. Курс общей лингвистики -м.: 1933 - '

К У ч к ó р т о е в !!. Суз маъноси ва унинг валентлиги -Т.1 1987 - 73-бет.

даб булмайди, чунки бощарувчи (хршш) ва боищарилувчи (тобо) сузларшшг семшкпш богладнш булмао окан, «штактмк богла-нишяинг булияи хдм мумкин вмас-, Э.Г.Гак хрм агар ккки богла-наётгад элементиинг Уртасида х,еч булмаганда бир умушй сема булмаоа, улар синтактик муносабатга кирша олмаслягини таъкид-лайди1. Гттиш феъл асосан тушум келишигвдагл сузни боидарадл, Утимсиз феъл тушум келниигидаги сузни бопщармайди, Агар утиши -ва утимсиз феъллар билан улар бошдарадиган булакдарни кошо-нентлаб тах^шл дилсшс, маьлум буладики, улар уртасида, яыш ' У тиши феъл билан у боглалаёгал булак ва утимсиз феьл билан у бо^ланаётга! булан орасида ут,аутлий сема бор булоагина, улар синтактик жихртдан муносабатга кирииади. Масалан, Ш{5 богланишидаги умушгй семалар "одамга коо" ва "гавданн бе-кйтиш"дир; у]\га ко.тез богланишидаги умушй сема "жой" ва шу ■тйрида, барча утиши ва утимсиз феъл.лексе'молариииг бошдарув ишзниятпни аиш^лаб чицка мумкин.

.Утиши ва утимскз' фе'ълларшдаг тилдаги ва нутцдгги >;олати • диёсланди» Тилдаги хрлатини урганша учуй ''Узбек тшшнкнг кзол;-лп лугати"дапг дараяса аффикслари олмаган содца фзъллар утш-ли-утшлсиэлик жих,атидан тахрил цилин'ди. Маълум булдики» лугаг-нинг х,ар шскала тошша 2220 та дарата аффиксяоиз содда феъл • булкб, уларишг 1012'таек (54,4 /.) утишш, 1208 таек (45,б/ ») утимсиздйр,

Ф'еълшшг уттмй-утимсизлигшд белгидашда воситасиэ тулдй-рувчи, ят.ни тушум нелишигкдагя суз музрм белги фсобледади.

1. Г а к В. Г. К проблеме семантической сга1тагнатщск//Проблеь'л структурной лиенвистихн - : 1971 - С.304. Оу хздда яла ' царанг! А п р е с я гг С. Д, Лексическая семантика <* Мл. 1974 - С. 14, 0 и у'с о в Р. лрзпрги узбек адабнй' тилидаШ урт! отларш!инг полис ег.шяси ва синоншлилоа. Кандидатлт: диссертация«! - Т.!- 1974 - 135 - бог* •

2, Узбек ТШ1Ш1Ю1Г изох^и лугати, 1-П том - М. ! !98Ь.йшц

Бу суз хдракйт тагепри остида калган, хрракат утган объектни

англатади, Демак, тулдирувчига цараб феьлнинг утиши ёки утны*-сизлигнни анкклаш мумккн, Агар тулдирувчи тулум келшшгида булса, у билан богланган феъл утиши, тущуы кеЛишигида булыа-са, уни боищарадиган фе1,л утимсиздщр, Бу тилга хос хусусият. Бундай 3£>латларда утимли-утимсиэлих категорнясшшг келшда категорияси билан муносабати намоён булади. Феъл лекееманинг узигшш утдали-утямсизлик категорияошш ифодалай олмайди» Масалан, ол, бер, ез, кв, кгтй каби феъл лексемалар айтшшши билан уларннкг маънолари тула ифодаланмайди. Ллбвтта, нишни > детан сурок бериладн ва шу суроада жавоб буладиган суз айгил-оагина, бу феълларнинг маъноси анзщдашавд. Демак,' утадии-утюл-сизлик категорияси келашик категорияси билак чшлбарчас боглан-гандагина мавкуд булади,- Келишик категорияси булнаса, утимли-утимсизлик категорияси х,ам цамоён булмайди. Мана шунда турли туркум - от ва феъл туркушари доирасидаги категориялараро муносабат юзагя ч;щеда.

Утмли феъллар ва боикарув. "^збек тилтодг кзох^и лугати"даги утишш ва утимсиэ феъл-лар мажбурпй намоён буладиган булаги нуктаи назардан урганиб Ч5ЩИЛДИ, Маълум булдики, "нимани" сурогига жавоб буладиган мажбурий реаллашадяган' булакка вга буладиган утишш феьллар куп сонли булиб, лугатдагк 1012та утимли феьлнинг 48,Г/.или (495 та) таикил этади. Колгани (51,9*/.) якка бошкарувлн ва цуш боищарувли утимли феьллардир. Лугатдагк утиши феълларии узига тобе булакларни бошкариш юлкониятига кура якка бовдарув-лн йа i^u бошдарувлига б^лиш/мушин^, Бундай фе.ъллар боглана-диган булаклар аталганлик2 хрди-сасига кура турли боглаништрни »УЖУДГД .'.«елтатеДй«.. Аталгаклик ховиоасига кУра адакат субъекти

1, Р а х, и а т у л л а е в Ш, У, Феъл фразеологик бирдикларда объект категорияси, ТошДУ илмий асарлари, 266-чик.- Т.: 1954- 169чЗет, ' '

2. Ра^матуллаевШ, У. Феъл, фразе ологик бирликларда даслашуъ. ТощДУ илкшй асарлари, 260-чщ.- Т.: 1965 - 145 -бет. *

ва о0ъекти"киши''ёки"нокиш11ни^ билдпради, Якиа бошка]рувли Утиши феъллар иккн гурухуа булинади:

1, Воситасиз тулдирувчиси фадат "нокши"ни билдирадиган феъл-лар: бажармод, варакламок, дудламоц, Зкшц. яяхззламок. иызоламок, киймоц, магкулламок, экмоц, к?згамок кайн.

2. Воситасиз -тулдирувчиси фацат "к1пли"ни билдирадиган феъллар: ардонламок, ачомламод, иззатлакок, Д?кламо^. мазах-дамок, шада^ушмоц, кистамои каби.

Курииадики, бундай феълларнинг маъноси тушум келишигядаги оуэ булсагина юзагя чидади: пичокни Уткирлакок, овкатнк д?з-гмюк. дадасшш ачомлаш^. кеаддонни иззатдамок кабк.

Куш бошцарувли уткмлл феълларни нечта конструкция' хрсвл цилншкга кура бир неча гурухра булка мум-зт:.

I-. Фадат битта конструкция хрскл диладигаи феъллар:- а) нл-"манн кимга", "нимани нимага", "кимни книга", "киши цаерга" суродларкга .жавоб буладиган мажбуркй камоён буладяган буланка, эга булади: веърнп он ara атамок, билетни депутатга брон-ламод, гулни гулга пайвзддламод, тутак ямиликка йуйшк.киз-ни йигитга никохламок. келгани уйга чарлаюк кабилар. Бундай феъллар х,ам тушум, \шл жуналкш келиалгидаги сузни бошца-ради; б) "нимани"кимцаи", "нимани нкмадан" суроцларига жавоб-буладиган мажбурий реаллашвдиган булакка эга феъллар; боласи-дан ун Угирмои. тазтадан мтши сутурмок кабя. Агар бирннчи хил мисолларда х,аракат таъсири остида цолувчн предметна билдирадиган суз тушум келишигкда, шу хдракатнкнг амалга ошиш-да восита булувчи предметня билдирадиган суз жуналкш келшк-^ гида будса", йккшчи хил «исолларда -х^ракат таъогри остэда , цолувчи,. предметни бшщирадагай суз тушуй"келйййгида( teutóaiin

1. Р а х; м а т у л л а е в Ш. У4#М' ара т ц у л'й .в С4 Утиши феълларда орттирма ва сийтакткк дуршов//£збвк Тйлй . лекслкологияси ва грамматикам масалалари, ТовЦЗУ- йямиЙ яшлар туолами, 561-сон - Т. 5 1978 - 64-бе?,

2. Р а я, м а т у л л а е в 111» 0т//£збек тиля хфашатшаси,

X днем - Т.: 1975-206-бет, ...

бшщирадигак суз чкдкз келдаигвде. булади, нотан "свдтактик ' ыулбсабатнииг ш-здщти »фносабатга кирюлтачи олементлардагц магноларнинг мохдяти билан ифодаланади" f • Учинчи хая феълдар борки, улар х,ам тушум келишигидаги, \т кушкчюш сузларгш бошдарадн: данакни болга билан чанмон, ерни газ билан Улчемок, боланн исирид бклаи аласламок. бола-ларни шблаг билан таъмталамок кабллар. Мисолларга эътибор оерклса, куршадшси, феъллар бошдаради-ган булаклар в Vviiuicíim, ёки иокшйш билдиради.

П. Икки хил конструкция хрсил диладиган феъллар дуйидаги суродларга жавоб буладиган мажбурий реаллашадиган булакка ara: а) "киши кимга", "нимани кимга"; укувчини ота-онасига ма^-тамок, китобни Удувчиларга мш^ташд| б) "кшни кшга'У'нша-ни ниыага"; белани болага таккослвшц. гулни гулга таддосла-шд, "нимани шшага", "нимани кимга": гуштйи мушукчага куз -кузлашд, дугирчоднк диачага куз - к.Узламод; г) "киши шшага", "нимани нитага": брлани йургакка урамок. нарсани догоз-га урамок кьби. ■

Икки. хил конструкция хрсил диладиган феъллар ичида ярм тушум, х,ам чидиш келишгидаги сузларни; хдм тушум, х,ам ной маъ-носини билдирвдиган жуналш келишгидаги сузларни (хрлларни) . бошдарадиган феъллар борг айирмэд , суроклагод, дширмод (ким-;нн кивдан ва нимани ниыацан) хщца cokmoij, суртмод< туюлод (нодани нимага ва нимани.даерга)j отмод, тупурмод (та-"ни "кимга ва нимани даерга) кабилар»-

Ш, Уч хил конструкция хрсил диладиган феъллар тушум ва sy-н&лйш млшшааркдагэ "адш". ва "нокиши"ни бщдирадигад суз-ларнинг турли комбинацияларини вудудга келгиради* Маоалан: еопрларни бкр-Днрига богладилар (кимнй книга),белбогни ашула-чкга богладн (шашм .шшга),' уэум новдасини сурига боглали

I» Б о ш ы о в о в М. Гап-булаклари маъноси систем дурилма сифатида// УТЛ ^ 1990 - ф-сон - 4Б-йет.

(нимани нимага){ куйлакни цпзига и#ляаллади (нимани кимга), . гулцогозни деворга мУлжаялади (нимани нимага) цизни углнга мулжаллади (киммп кимга) каби,

•ХУ. Турт хил конструкция хрснл диладкган феъллар багишла-мок ва кУшмокдир. Узикк фарзвндкга багшлади (киши кимга), шеърни онасига багишлади (лимит кимга), раомни Юбилейга багишлади (нимани нимага), узнни фанга багишлади. (кимни нимага) каби, ■

Утимсиэ феъллар ва бошкарув

■Утшсиз феъллар воситасяз тулдирувчини бсшкара олмаслнгк яихдтидш утиши феьл билан зидланиш муносабати х,осил к клади 5 xamw ojym - хати^келди,- rg* экди - гул^сди каби.

Утимсиз фоълларнинг кандай с}з билан боглака олиш ямкония-тини аНшушш ва шу оркали уткши феълдан фаркланадлгак хусу-•скятларни юзага чикаркш учун уларнкнг ткядаги хрлатк урганил-ди. "Узбек тклининг изохда лутати" буйича. йкгклган фактик ма-терпел т ах/тли шуни курсатдики, лугатдаги жамя ссчща феълнинг 45,6 фоизп утю«",сиз, цолгани утюлпидир. Утимсиз феъллар цандай .суз билан богланганига кура гурух^анди. Биргачм эиг катта гу-рухра факат эга билан богланадиган утимска феъллар ккрадя.' Булар х,ам иечта конструкция, хрскл килишйга кура гуру хд ар хр-. сил дилади.'

1. Битта конструкция хрскл к ил ад иг ял угимсиз феъллар. Улар-нинг маябурий намой! буладиган. булаги: a) "нж/.а" сурогйга жалоб буладк ва яутатдаги барча утимсиз феълларнкнг 38,9 фоизини ташкил втади: ачкмок. бкячилламок. иаърамоу.' сачтаамок.

рамок каби; б) "ким" сурогига жавоб булади ва 25,1 фойзни таш- 4 кил'0тали: алахсирамок, дркгилламок. нолю,:ок. Укскмок, хурста-мо^кабк» в) каер сурогйга жавоб булади. Бундай феъллар атягя учтаг кукаламзорлашиок. радиолшдмок, гумаилаамок каби. Учада гурухдагн феълларнкнг факультатив булаги "дачон", "яай хрлда",

"Шола ГУ*" с^роцларига жавоб булади ва х;ол вазифаскнн бааара-да.

2. Иккйта ва учта конструкция хрсил кйладягай феълларнинг маябурий Haf.ioëH буладигай булаги! а) "ким" ёки "ншиа" оурогига жааоб булздй ва 19*4 фоизни Ташкал этадйг адашмок.

ивимод, келмок, чукмок кабй$ б) "няма" ва "каер" с^рогкга

аавоб булади, Улар 5 тадког 'ёруглашмод. захламок. доронри- • лаш^оц', дуримоу , хувиллемод. Масалай: Евилган куйлак дури-ди -хрвли курвди хабк; в) "ким", "нима", "даер" суродларига кавоб булади: исимод, куркамладддод, узгармод. Масалаи: ?Ди-а-увчи Узгарди - об-хаво узгаоди - турар жой Узгарди. Курина-дики, бу учала гурухдаги уткмсиз феълларни бирлаштирадиган хусусияг уларннкг фадат эга билан "мажбургй богланиши булса, уларни 3 та гурух??а ажратадиган хусусият эга вазифасидаги оузнинг "киши","нокиши" оку. "жой" маъноларши англатншига кура фардланклкдир,. ■

Эга,восстали тулдирувчи ёки х.ол билан борланадиган Утнм-сиз феъллар.Бундай феълларни х;ам нечта конструкция храня дил» шига кура гурух^арга ажраткж мумкин: I. Битта конструкция хр-сил дилувчиларнинг ыажбурий налюён буладиган булаги дуиидаги оуродларга жавоб'булади: а) "юш кимга": ёлвормод. тегишмод, хумраймод каби; Б) "кем ншлага": эришмок, хонмок. улгурмск;

в) "ким киэдан"': ашамод, гумонсирамод. ийманмоу. ранжимод!

г) "ким нимздан": тонмод. хаклвмод каби; д) "кгал даерга" ва "нима даерга": йулашд ва оп:ок; е) "ким даерда": ёзламок. уунамзк. табадаяамод.' •

' Бу гурухдарга кирувчм феълларйкнг тулдирувчилари яс^налиш ва чидиш келишикларкдаги "киши" ва "нокиши"ии билдирадиган ,сузлар билан, хрл булаги зса жуналиш ва урин-пайт келишиги-даги "жой"маъносини англатадмган сузлар билан ифодалг'ади. БундаЙ феълларнинг факультатив булаги, асоран, сабаб холи бу-' лади.

2. Иккига конструкцил хроил диладиган феълларнинг мажбу-рий намоён буладиган булаклари дуйидаги саволл'арга жавоб булади! а) "ким кимга"ьаиккм ндаага"*» куникмок, -йУлидмок,дизик-мок; ' б)"кш кимга","нима кимга"! ёдмок.ёдшдирамод; в)"нима кимга","нима нкмага": хурмод! г)'"ким нимада" ва "ким Даерга"; ёябоаламокI кеупкшуДДтнамок} д) "Ким даерга", "Нйма даерг^'г бормод,жойлшаюд; е)"ккм кивдая'У'кш нимадая' ёлйимок. хавс^ватд, доникмок кабилар. Булардак ташдари, маж-бурий .намоёй оуладиган булаги куыакчили суз бклан ифодалана-дигай феъл янглишок булиб.у "ким ким хдада","ким нима х,адн1

сУроцларига жавоб буладиган'оузлар билан богланадиг Укдтуши Удувчиси хдадца янглидди - у концерт вш^ти хэдида янглиэдя каби.

йуэридагилардан куринадики, икки хил конструкция хром «ило-даган феъллар жуналиш, урин, чидш келииигидаги суэлар билан боглансагина, уларнинг маънолари аншугашадк.

3. Уч хкл конструкция хрсил эгадиган угжсяз феълларнинг мажбуряй ншлоён буладиган булаги цуйвдаги саволларга жавоб бу- . лади: а)"ким кимга','"кика нимага','"нима иимга? кчикмоц, аргашмощ

б)"ким кимга','"ким нимага','"нима н млата У тепю^.« Утаамод;

в)"ким ншладан'Г,килцаердан""к!ил даччадан? ршмо.к каби. •

4. Турт хил конструкция хрсил диладиган феъл учрамок булиб, у"ким киига','"ким нимага',"'нима нимага""нима кимга"суродларига жавоб буладиган сузлар билан боглангандагина маШосй внкцлаша-ди:. Ука акасига учреди ( ш хкмга). Хдйдовчк ™;.М вдцисасига ■учреди (ккм нимага) ,}фзичок; буркга учрадк'" (нима нимага) .Еурп овчига учради ("нима кимга") каби. .

5. Етти хил конструкция хрсил этадкган утиксиз феъл яквд-

л'ацшкдир. Ункнг маъноси куйвдаги богланишларда анидлаиади:'

Ота угрета ядинлаади ("кия кимга"). Аёл сигирга я^инлашди

("ккм нимага").' Муиук сичк;онга ядшлаади -("нима нимага"). Ит

агасига яцкндаади ("нима кшга"). Одам уйига ядинлзшди ("ким.

даерга). К?йлар яйловга ядинлаади (ню/л даерга) . Ей дирдда

якиклаиди ("нима цанчага").

Биз хщорида куриб чщден уткмсиз феълларнинг. барчаси якка

боищарувли булкб, бит.та тулдирувчв ёки битта хрл билан боглан-

гандаё^ уларнинг маъноси анизутадк. Утдасиз феъллар кчида дуй

боицарувлилари учрамади. Вахрланкя, уткили феълларнинг анчаги- ,"'

наси дуй бошцарувлкдар. Утккскз феълларнинг статистикасн хщо-

да маълумот берадиган дсадвал диссертацияда келтирилган. • •

П. БОБ. Феъл лексемалавнинг Утимюе-Утимсизлик ва боагкарув

имконкятпнинг нуткда намоён будили.

Утю/ди ва утимсиз феълларга хос булган грамматик хусусилт- .

нинг нугцда намоён булши А.Кахдорнинг "Синчалак" Повести бу-

Йича тупланган фактик материал асосида куриб чидилдл. Асарда

10535 та феъл ишлатилган булиб, унинг 8855 таси (в4У.) даража

аффиксини олмаган. Даража аффлксисиз'феълларнинг .53,1 фоизй

уткмли, 46,9 фоизи утимсиэдир. Бундан куринадики, нутеда уз?ямли (феъллар куп, уткмснзлар кам ишлатилади, ^'илда аса, бунинг оксидир, яъни "Узбек тклкншгг иэозуш лугати"да дара-ка аффикси■ олдаган содда феълларнинг 54,4 фоизи утимснз, 45;6 фоизи утимладир.

"Синчалак" повестидаги утиши феъллар тулдирувчиншг аталганлиги, яъни ушшг "киши" ёки "кокиши"ни билдириш жи-х,атидан гурухданди. Эк г аавало, дкка боащарувли утимяи феъллар , оунгра кУш бошцарувли утишш феъллариииг иуткий хусу-сиятлари изох^анди.

Маълутлки,утш.!ли-уг1шсизл1ш аслида феьл лексеманинг тушум келкшигидаги сузни боящара олишн ёки боащара олмаслигига кура белгкланадк, Нутцда утиши феъллар, тушум келишгидан талщари, чикии, жунадиш келшигвдаги ва нумакчили сузлар билан х,ам богланши мумккн. Маълум булдики, утиши феъллар-нккг энг куп кисми ншэях оурогига жавоб буладиган суз билан, яъни "нокиши"ни билдирадиган тулдирувчи билон богланади. Бундай феъллар асардаги барча утимли феълларнинг 63,б фоизи-ни ташкил бтада: Синчалак деган кушни биласизгд (208). Ижронк текшкрш, Зулфикоров масаласшш таз дан текшириб, 'чора курла., (164).

Утиши феълларникг кимни- сурогйга жавоб буладиган суз билан богланиши 7,2 фоизни ташкил втади,- каерни сурогйга жавоб буладиган суз билан богланадиган хрлатмга атиги 4 та мксол учради: I. Эшонни (киши ) юборинг ...(174). 2.Сайда Кабкнетни (каерни )' кулфлаб, бода чивди (187).

Бу мисолларнинг бмринчисмда утюлли феъл богланадиган тулдирувчи "кшш"ни, иккинчисида "нокиши"ни.билдирадиган суз билан ифодаланган. "Нокиши"ни англатадиган сУз'каерни сурогйга жавоб булади, Демак, бундай сузлар гарчи тушум келишиги аффиксини олган булса-да, уларда жой маъносини билдирадиган сема мавжуд; кабинет V хона, ода,тар утирадиган, хукжатлар сакланадиган, кичик Йипиишлар буладиган махе ус кой, Кулф-■памок феъли утимли булгаяи учун узи боидарадиган оузнинг тушум келишгида булшини талаб килади. Бундай богланишларда икки тошнлама алока вужудга келади, яг ¡¡и тушум келишигининг

аффжси шу кеяииивдаги сузндаг утиши феъд билан богланшк . лозимпигини курсатса, утимяи феъл аса, енг аввало, гушум келлшгидаги оу.зни талаб дилади. Ну - утихли фоъл билан ту-шум келишигвдаги сузнкнг богланиш табиатининг бир томони, холос. Унинг семактик томонкга хрм эътибор берта лозим. Ако . х,олда утиши феъл билан унга богланган сузнкнг табиатадаги хусусиятлар долкб кетади, хэмда бундай богланишлардаги грамматик за семангик марказларнинг мое келкаслик сабабларй очил-майдк*.

Маълумкк, бошдарувга киргаиаётган я;оким га тобе сузларда муштарак -сека булсагина, синтактик алода амалга ошаду. Деман, к'ул&дашк феъл лексемасвда кабинет от лексенасидати семалар-нинг бирортасига ухташ сема, булини керак. Кулфпамок феъл лек» семасида дуйкдагк семалар мавжуд: хонанх, дулф^бклан, берк№-•мод, кирмаслик учун. Эъткбор берилса, кабинет ва дудфламод лексемалорининг умудай семаси - ?рчна. Шу умумий-сема туфайли семанткк богленкш из <5ерган ва бошдарув вуж;гдга келган. Мнц-знчулни сугориа бошдарувида х^м худая шундай хусусиятлар • мавжуд. Мала шундай хрлатларда утнкян феъл боидараётган суз-ларнинг тулдирувчи ёки хрл эканлкгинм анидлаш"" дийин булкб долади. Бундай сузлар хрл дейалса, доллар тушум келмаиги кур- . саткичини олмайди. Тушум-хелишмги аффикся объектни бклднраг-диган сузларга кУсниади, бу сузлар оса тулдирувчи булади. Бундан ташдари, уткмли феъллар восктасиз тулдирувчи билан. богланади. Мирзач^ляи'ва кяпкнетнк тигащаги• сузлар тулдирув-Чи дейклеа, улар яой маьносини х,ам англатади ва -хрлнянг тушум Келишиги шаклидагй каерни сурогига- тавоб булади. А.М.Пешкгт-*- .

1. А рут у н о в а Н. Д.'Синтаксис//Общее языкозйанДе, внут-реняя структура языка - М.: 1972 - 285 - бет. .

2. У б а е в а ф. Хол ва тулдирувчини чегарадаш масаяаои,

ТошДУ илмий асарлари, ЗбЗ-ч-^д. - Т.:' 1970 - 84-8&-бет-

лар.

скдй Да^» МИДДОР каби маъноларни билдирадиган "винитель-ний йадеж"даги сузларни тугридан - тугри "винителышй времени" , "винительный места", "винительный количества" деб атайди*.

' 3. Г.Уракоин эса вадт маъносшш билдирадиган "тушум кели-шигидагк отлар пайт холи функцкясини батарада ва бундай кон-струкдздлар таркибида урин-пайт келшшгидаги суз булган кон-струкдиялар билан синоним булишини" дУрсатади; . Нуткда утимли фаъллар жуналиш келишигидаги суз билан дам богланади: X. Каландаров Тоыкентдан келгунча, унга гапирмабди (S29). 2» Мен сизга айтсам, одамнинг ёмони булмайди (196).

Бу миооллардан куринедкки, гапкрмок, айтмок феъллари гарчи утшта булиб, тилда киши- сурогига жавоб буладиган суз билан богланиши анид билиниб турган булса-да, нутдда улар китята сурогига жавоб буладиган суз билан боглаиган. Биринчи типдаги мисолда гапирмод феъликинг семантикаси тушум келииигидаги оуэнинг ишлатилишига тусдинлик дилади, чунки бу нутд феъли-шшг маэмуни конструкциядаги воситасиз тулдирувчшш (гапни) англатиб туради. Агар бундай тулдирувчи ишлатилса, фикрда ор-тидчалик вужудга келар эди. Иккинчи тип мисолда эса иккита фвъл бир тулдирувчи билан богланган. Улардан бири утимли, икккнчиои утимсиздир. Бу хам нутдий хусусият булиб, нутднинг йхчамлилкгини таъминловчи воситалардан бири булиб хизмат дилади,

Учйнчи тип мисолда айтмду феъли жуналиш келшигидаги суз билан богланшдда. ■ Агар шсолга еътибор дклинса, айтмод феъли тулдирувчи spraffl галли душма гапдаги бош гая таркибида келади. Бош гапнинг кесидадан кёлиб чщиб сааол берилгавда, тулдирувчи ергаш ran яхдатлигича нимаяи-сурогига жавоб булади. Демак, айтмод бош ran таркибида лфяалш келишигвдаги суз билан грамматик жих;атдан ва нимани сурогига жавоб буладиган эргаш ran бйЛан семайтик жих,атдан богланади.

Утимли феълдарнинг "нокиши"ни билдирадиган жуналиш келиши-гилаги сУзни бошкаришига фактик материалимизда атиги 6 та

1, В е ш к о в с к мй А. М, Русский синтаксис в научном освещение, Вдп. 7- М.{ 1956 - С. 294-295, 301-302, ¿04-305.

2. У р а к с и н 3, Г. Категория падекаУ/Грамматика совре-иэшюго башкирского литературного языка - М.: I9BI - С.139.

мисол учради. Масалан? У пешонасига ¡уущтладя (172). 1(аланда-

ров... тандидчининг цорнига муттламзкчи (289). Сайда бюро

номига ёзаётган мактубиш битирди (212). •

Бундай мисолларда муштламоц ва ёзмод феъллари фацат »уна-

ллш келшигидаги сузлор билан боглангаи, чушси конструкция- .

шшг цурилиши шуни тадбзо дилади. Бу Уркнда муштламод ва ёз-

моц феълидан англашлаётган х;аракат объект устида амаяга ошй- -

ётганлик мавносини эмас, объектга йуналганлик маъносиии ифо-

далайдн. Шунинг учун х,ам конструкцияга тушум келишигидаги суз-

нн киритиб булмайдй. »

Мана шу уринда минмоц феъли х,адида тухталиш жоиз деб уй-

лаймиз. Маълумки, минмод х,ам тушум, х,ам жуналиш келишигидаги

сузларни бошдаршя имкониятига era. Ашо кутдда унинг асосан

тушум келишигидаги сузни бошдариши маълум булдн. Виз туияа-

•ган фактик материалда míame, 10 та цуллаэдан 9 тасида белги-

ли ва белгисиз тушум келишигидаги оу-з билан богланган, бктта-

сида жуналш келишигидаги сузни боадарган. Масалан:; йуд.хотин

кшкнинг трактор мин ид ига царшиман (114). От мингзнмискз

•(121). Каландаров ... саманинк узи минди (122),... узи тойнл

минишкга умвд богладк (124). Секретаринг сени минкб олибдп

деб эиитдим (152)'. ... Менк мкнадиган одам боласк х,али тугил-

ган эмас (153).

Минмод феьлининг жуналиш келишигидаги сузни бошдаршпи,

бкзнингча, жонли нутвда хос хусускят булса ке.рак. Аслада мш-юц тушум келшигидаги сузни бошдарики керак, чунки бу феъл ифодалаган х,аракат' объектга дараб йунаямайди, балки объект ■ устида бажарилади: аввато у белгисиз тушум келишигидаги, бок-да хрлларда белгили тушум келишигидаги сузларни бошцаради. Тушум келишигидаги сузнггнг дачон белгили, дай хрлатда. белгнсйз ^улланишши Т.Иноятра узшкнг .кандвдатлик дассертациясида хрр • тгаонлама иэох^аб берган^. ■

Уркой; феълл гарчи тушум келишигидаги сузни бошцаришп лоэйм булсада, фактик материалимизда у жрналщ келшигидаги сузни .

I. И н о к i о в I. Дя. Основной и винительный падежи в современном узбекском литературном языке. ЛКД - Т.: Í973 - С.10-27; Р а х, м а т у л л а е в.Ш., Тушум келишиги//Узбек тиля грамматикаси. Морфология, I цисн - Т.: 1975 - 223 - 230 -бетлар.

бощарган, Мае алая: "Бу каллада илм йукм, - деди пешонасига ' шак~щак УРиб ... (177), КУлининг ОРкаси билан Нозимбекнинг юзига секкн урди (183).

. Бу мисолларда лфквлии келкшгвдаш сузнк тущум келишиги формаёида кУддаб булмайди, аммо утаюк феуи нуткда тушум кели-шигмдаги суз бнла,ч богланген хрл&тда-хщ учраии мумкин. Масалан, болади урди, хотинети^эди, итдаи урди, мушуршш.^урди деб иш~ латилшаи мумкин, Букдай хрлатларда зса тушум келишигвдаги суз-ни жуналгал келщиги шакляга айлантирнб булмайди. Мисолларни киёслашдак маълум булдики, умок феъли киии танаскнинг бирор «иемкни билдирадиган суз билая богланганда, мазкур суз жуна-яиш хелюиигада булади, чункн х,аракат тананинг маълум кисшга Л^налган.булади. ^иемни ифодалайдаган суз "нокиши"ни билдира-ди. Агар бу феъл■бутукни англатадиган сузлар билан богланса, шундай сузлар туоу?.: келишжгада булвдк, чунки бундай хрлатда феъл кфодалаган х;аракатдан вуналщ. бялан бирга объектни кам-раб олап маъноси хам англашилади. Бутунни англатадиган суз . Икияи"ни ва жонли предмета бклдиради, Демак, урмоу уткмли феълининг !гуаум ёхи жунадаш келишгидаги сузни боик&ришйда тулдирувчининг маъноси х,ам мух?ад роль уйнайди,

'Фактик материал тахдилидан маълум булдики, утиши феълнинг Чйкиш келияигидаги суз- бклан богланиши энг как учрайдиган х/>-Лат екан. ВуНдай феълларнинг "нокнии"ни билдирган тулдирувчи-ни бошкарганига 17 та, "зеиши^ни билдирган тулдарувчини -Зощар-' ганига 2 та мисол учради: I. Каландаров диёдада совуб к°лган чойдай бир~икки хУклади (322). У кулоч ёзиб Саидани кучодлади, юзидан, кузадал упди (164). 2. Хрр иккала кичик хотин вридан уутгалкни Казру ниёз кйлиб ... (262),

л Агар бкрикчк хил мисолларга эътибор берилоа/утимяи феъл-лардан англавдлйётган х,аракат объектнинг бирор кисми уотида бажарилади, яъни пиёладаги чой - чойнакдага чойдаи? бир дисш, юз, к£з - СаУДЕ^орГ£Шиз1ло»шг_бир цтш. Шундай хрлларда кисм-ни билдирадиган сузлар чикиш келкшигида булади ва "нокиши"ни англатади. .

Иккинчи хил мисолларда утиши феълдан англашилган х,аРакат~ нкнг чикиш нуктасшш билдирадиган суз чккиш келишигидадаф.

?з ..

Отлардаги чидш келшиги, acocan битта мяьиони - х/даш'атиянг ■ПЩИ1И нудтасмни кфодплаГщи1', Демпк, угимяк феъл бирор маиба-даи чиддан х,аракатни англатганда, иу манбапк бшщирадигвн. с$э чиднш келюнипзда булади ва "кншГпя билдиради. Куринади-ки, чидиш келшигвдаги тулдмру»чи "юге:и"ни хам, ■")1окнш«"ни билдирадиган суэ билан и^&далшшай к^мкш.' Утшли фкзъллнр объектни билдирадкгон еузларнн турли ер-дамчи сузлар ёрдамида бошдаркюи мужик. Мяна шундай доллар-да фег>д категориясининг ёрдамчи сузлар категориями билан-муносабати хам намоён булади. ¿тимли ^теъллпр тУгрисида, УЯ- -дида. х/щдя кумакчиларк ёрдаккда объектни билдирадиган сузлар .билан богланади. Масолал: I. Сайда бу хэдда куйис5—лишиб гапиргакдк ... (97) - Садда бунн куйиб-пкишб гапирганди. ?.. Сайда бюро составига Калакдаровшг киргкзкаслкк тугрисида •Уйяаганди. ...(196) - Сайда бюро соотавета Каландаровни кир-гкэшсликня уйлагячдк... 3. Савда ... клубш-шг вазйфалари, режалари хадвда узи дисдагкна с.Узлаб берди.(98) - Сайда клубни:!." юазифалари, режаларкик узи цисдагина с.Узлаб берди.

Бу шсолларни тах^ил даяишдан маълум булдгаси, Уйломод, га-тгрмок. с.Узламод углшя феьллари х,арнкат абъектннк билдирадиган сузларнг тУгрисида, хадда . х,аддда кумакчилари ёрда- • ккдн бошдаряди. Бу кукакчиларни—ни аффикс и билан алмяштн-рт мумкш. Аммо мазкур нутдкй вазиятлар кумакчилар булиштш тодозо отади. - - "

Агар мксоллардаги утиши феълдарнкнг ёрдамчилар воситасида боглангян тулдирувчиларига ¡эъгкбор берсак, ^лар <'кишя"йи xpa', "нок1т;и"ни x-ait биядщтй кумкгсн экан. 1 ■ .

К?ц боа^аруплд утиши фсъллар. Lily нарса длддатга сазовор-•ки, нутдда утшли феълларгптнг дуй утго.штаж хуоуоияги Ийдоят-да рапг-баранг, яънй угклли фзъллар шски хил келишяйни бошда-ради па ботдарувншг турли-тукая комбпнацкялариии Н^моёй эта-дд. Улар дуйздагилар:

I,- Хам тушу», хрм хуналил келятигадагк сузларнкяг бошдари-

лиш ^олагк; '

I. Р а X, м а т у л л а е в Iii. 0т//Узбек тили грачмаийшсй.

I дисм - Т.: 1975 - 206-бет.

. .. . 24 :

I. Нкманк кю.та яУрокларига жавоб булувчи супдарнюш брвда-рщишига 30 га. мисол учреди: Бу гадай оенга дайеи вшад айтди. (288). катталкгиггаи аъзоларингга (177),

ЭДриниб турибдкки, букдай душ утимлилщда тушум келаиигида-ги суз "нокиши"ни, яуналка келмлигидагй суа "кши"ни билдаради. Бундай хрлат нутдда -0НГ дуп учрайдк, Агар бундай боидарувдаги тулдирувчиларга эътибор берилса, адресат - шахски бдодиредиган сУз хукелиа ке.вявигида, иу сахс билая боглид булган, унга те-гдали султан предглетларак, тушунчаларни биддирадигак суз оса тушум Келшигида бУлади; умидини хоглшга богламок. меига ка-литнй бермод, созандаларга уйин мадомщш буюрмод, ора очкд булганини ска га айтмок. колхоз ни сизга тоширмод, гапни Саддама тУнкашд. уйни одамларга бермок Кабкяар, ■ 2. Нимзнк н;шага "с.Урбкларига жавоб булувчи суэларшшг боаь-дарздош ^олатага 29 та щсол .учради: Каландаров пешонастш ду-чогидаги ёстккка кУЙиб, ним колди (330). Кифоятхон ... бошиии руйжага буокаб ётди (317). .

Бундай хрдатда обьектни кФодалайдигак сузлардан бири тана агэосши бюгдирзди: б.Уйлига дунгйрод осыод, душгни огзи.га оол-мзд. ну1дн и дУлига бермок каби,

' '3. Кимнй йзмага сУрокларкга. жавоб буладиган сузларнйнг бондарили::! хрлаткга 23 та мисол учрадй! Умвда раисни Гбдефой-га чадирди (160).

. АГар ыисолларга зътйбор берилса', уишли- феълЛар боиаргая суэлар шахе йа уйинг касб-дорй бййая баглдд туауячадарни бт-дирадк: уяи, х,ашоыаинг х^лахйГа кфдяиУййМо^, шщ УДиизга ёэ-Козймб.екни йшга тортоок каби« •"■■' ■ * >

Бундай бйрйКШДйрДЙй Утимдй ^еШар жа^о" ■ ^"ноааис'!-ии бклдйрадгай 1?улдйруМйларйй ооадаргай. Бу тулдкрувчилар-дай бЗфорФасй б$Мшайй| утймлй фе-ШзарйкйГ Мавноеи анз^ ифода-лаймай Модадй. Декай( буйдай феШа]рйШШ бощарувда тушум йа ¿уиалйзй тШШЩА. кайбзфйй Вемоёй булув<1й будав см-фатНдй йктйрой ЙЙДЙ»: -Туаум ДелйШййаГМ сувний!1 рбьвктйй бйдШфШ м фШЙ* фзН&* УтюйДЙ феъа ^оМоиидей бошадр1шат абсолкЛ- Ашо тудуМ бйдай бир дй^брДа «уйещиш «еяйшипадаги фнШР хрм ут!»«и феъл тоыоййдай бо:вдарилиши «зод талаб хрдп-самр* ЬШАП 4еьД йй-^вракатййиг об'ЬеКтга бевосита утиб.унга

Я6 .

у т ,

таьсир цилишинигйиа лфадалаб долмасдял , балкк объектга й^Налгол ма-хдоакат ма%коокнк хам билдиради®, Утищк феьл семанти-каоидагк бундай кусусият ушшг Хуйм тушум, хрм «упълт кализя-гидаги сузларии бощарйшищ олиб келадн, Бунда« тащарк.утнм-ли феълга тоОо булгак тушум кадишигидаги оуа^инг ¡*укалш ке-, лишигидаги су а бклвн влмшчиб «уллакицн здвй (Зукдай сщтакткк алодаларнииг мохщтвда умумкйлю* мавжуд вкшюжия, къкиУтщ-ли феъл ^ тумум кедщтатаагм с?3 ва Утимяи йсъл к?калка лишигидаги суд модеяидаги синтактик алоцаларнинг семенник жл» х,атдан бяр-бири бнлан боглиц экшшшши курсатади. Бу-Л.Гуломол шуидай дойди; ''Утймля. феъддш англааялган ^аргкат-юшг объектам ва уиинг 'бажарилййида' штирох ^мган - ?:;оита булган. предаю тип ифодвлавда туоум. ва л^налт, ««тг^-птркамг' (л$нал)ш колшпиги фушсцияся^а «умаячили конструкция 'х^м ?$лла-"ймш муккгаО ошаша олпзв хрдиеаси тугилади ■ (бйр Сз ошейка бу-ладн, феълншг маъносида хрм у'згариш булада)« Буикнг сабаби чарлинг орасвдаги ички ядкндикдир''3. Утиши феьлларнкнг туцум ва жуналгал келшаикларидагй сузларни ■ бсмдарши хщида бошдача фякрлар х;ам бор. Н.П„Голубева щундай до Ид и: "Тушум ва лсуналкш келкшикларинй бошдариаг шундай феъллар-га хоскя, улар тугриобъектдан (прямого объекта) тайщарк I) ад-ресатшг ёкл 2) уринки, йуналишни, еки.З) сабабнй бклднришшл Назарда тутадилар (предрасполагают)4. »

1. Г у л о м о В.Феъл - Т.: 1954 - 53-бет. •

2. Д ж а о р а а В. Н» Залоги в кумыкском языке, АКД - Баку»: 1-970 - С. 4; Б у р о » о в"X. Илглкз ва ^'Збек тилларишшг диёсий грамматикаси,- Т.: 1973 - 1А1~6еЧ; Й л д а ш е я А,к. Категория пероходаости-непереходаюсг11//1^аммат!1Кй современного башкирского литературного языкй - — б;240*

3. Г у л о м о в А; Феъл* - 55-беТ.

4. Г о л у б е н а Н. Ц. Скатш«йческай сочетаемость ц«$кзход-Його туреШШго ВлаЬзла//ЙробЛеМ11 сёмай«й<й - 1974 - С. 225.

■• "¡Угри объектни бмлдирадиган суз немис тилида жуналиш, дарат-1$ич,"бош келишкнлардан бирида булади. ".Утиши феълшшг тугри обьектини билдирувчи су« тушум келшигидш боищакелишикларда булса, у силжиган, кучган юаюшарда (сдвинутые Форш) булади',' деган1 карашлар хдм мавжуд1-.

Узбек тилида. ^ам утиши феъл ифодалаган хдрокатнинг объект-лари жуналиш, чиции келишкларидпн биридаги суз бклан ифодала-ниши мумккц.Лекии тугри объект деб факат тушум келкшиги шакли-даги суэни айтиш лоаим, чунки утимли феълиинг семантикаси шуя-дай суз билая чамбарчас боглангаи булади, яъни утиши феълдан внглашилган хдракат уз объектини ч-ула к^мраб олади. Лвдйцатан Хам Замок, айтмок на билмок . олмок каби феъллар ифодалаган х,аракат маъносида шу х,аракат билшг узкий олоцадор булган объект маъноси хам гуё нурланиб туради: хатни взмок, жавобини айтмок ва адресни билмок. китобпи олшк каби. Икккнчи уринда бу феълларншг семантик майдонида икккламчи объектлар мавжуд-лиги намоёи була бошлайдя: хатни «эмок; кимга, жавобиш айтмоц кимга ва адрес-ни билмок кимдан (яаердан), китобни олшц кш-дан (каердан) каби. Легаш эъткбор дилинса, утиши феълнииг семаитикаси билад гуё цотизяб кеттандек -тушадиган объект -тушум келишигида булади. фракатнииг чщт иуцтсшт билдара-' дигая суз шщиш кслшигида, хдракат дуналган объектни билдн-рувчи суз жуналиш келшигида бУледи.

4. Нимага нимаки суро^арига жавбб булувчи сузларшш" бош-царилиш хрлатига 15 та мисол учрадт Сайда кулат. сандиеда калит солди (186).

Бундай бошкарклияда я^упатаи ва тушум калиыигидаги сузлар "нокиши"ни билдиради. Тугаум кешюигидаги суэларнинг аксария-ти белгисиздир: чунтагига вино солдат, ашикка калит солмок, нун'гагига г.иёх цуймок, ршкялг.рга вино. коньяк цуймоц каби. Бирикмаяардан куринедикк, «уиялии келишигидаги суз мчи буш ■ ■ объектни, белгисиз тушум к&яныигвдагм суз эса шундай бушлиеда

I. К и 0 а р д к и а С. М. Категория субъекта и объекта и теория галантности (на материале нецецского язика)//Кате-горил субъекта и объекта в языка» различных типов - Лгр.: 1982 - С.37.

лт .

тушши керше булгчш нарсанк 'билдаради, Демак, утиши- фвъл- . дан внглшиилгаи дврвкат объоктлари орасида мантидкй богла-иши, яъни объектларшшг бири иккинчкекгш тедоэо дилиши шарт булганда, душ утимдилин юэ береди ва бу турли комбинация-ларда ивмоён булади,

' Кимга штаани оуродларига жавдб булуэчи оуэларикнг бощ-дарилиш хрлатига 10 та кисол учради: Каландаров;, „Саидашшг соввндаларга уйин мадомини буюрганшщ эшктиб.,« (295).

б. Утимли феълнинг дам тулдирувчи, дам урин долинк боль* царили нутдда жуда актичдир. Бундай Дошкарудда. нкмаци даарга сУродларига лгавоб буладиган оузлар 33 та» димни уаерга оу~ родларига яавоб буладиган сузлар 10 та-кр. Засален: I, ... блокнотики столнинг тортмасига солдд (167). ,..ёстид-

ни эгарншг уст ига богладД (253). '2. ... мени х,ар йклй одам дуииб курортга юборади (177), ... Саидани даврага тортди (167), • Бирннчи тис мисолларда "ноким"ни билдкрадиган тулдирув-, чи ¿клан Уркн доли, гашшчи тип мксолларда "киши"ни бюгди-радигал тулдирувчи ва урин доли утимли феълнинг маъносини ре-аллаитнрувЧи мажбурий булаклар скфатвда датнаямодда. Демак, дуринадикй, утга.ии феълнинг мажбурий булаклари сифаткда фа- ' дат тулдирувчи зкас, дол ьту.х^пл роль уямайди. Чуики ми-соллардаги долди шиатмаслик утиши феъл каъносишшг анид Нёшён булмаслигига олиб келадя. Агар блм^тйщ^одщи^^»' '

бо£ладгг,- мей^юборди, Сшденя^тортдидеб бу бирикма-лар урия долксйз ишяатилса» беихпгёр даерга дегай сурод ~ шшг тугилишяга сабаб бу'ладй.

Уткши фсълларнкнг маъноларинй реаллйштдрувчн йажбурий. булате сифатиДа сайт доли, равна доли, миддор доли дат-Иашадк. ¡¿асолшй Сайда .., уига.зая кураатгшшш кабикетдал Ш^йи бйланод МПЙМ (159), КозшЗой бу гапяд жуДа.муййшб гайкрдя (827)» »,»■ пахтазшШ уд беш Шйбга 22§Ш (803)-*

В.. Хрм яуйум, .ирм чидш! делгййгйдагй с^еяардндр бошн&рй* ЛШ долатиг

I. Щцушдй.пгаядак оУроклардга павойбудштдан тудддрувЧштр-бойдар1Ш1Шяга 31 ¡га масол учрвдй! ♦ * * чамодошш

КУлщдан олсанг уласщнш ? (167). ... гаши нимадаи боылаши узоц уйлади (163).

¿.Нищая нимани суроцларига жавоб буладигац тулдируьчилар-нинг бошк&рилшнкга 14 та мисол учради: Раис я^шцш эрга теккан бир жувондаи турыушши суради (254). ,

Мисоллардан маълум булдикя, утимлн феълларнинг "нокши"-ни билдирадигаи тулдирувчиларни бощарши етакчи хрл окашш-ги ыураккаб бощарувли утимли феъллардан х,ам курпвди, Дис-сертацияда утимли феълларнинг нутдда цайси келишикдаги сузлар--ни бошкаршли ва кУлланудчанлиги тасвирланган жадвал берилган.

Нут^да sur куп кУлланадиган айрим утимли феъллар хрм мав-жудки, улapurai г бошкарувига хоо хуеусиятлар феъл категория-сииинг келишик категорияпари билан муиосабати хадидаги фикр-ларни янада тулдиради. Шундай феъллардан бири килмокдуф. Ву феъл нутада мустадил узи.белгшштушум келишигидаги суз билан куллаяишига худа оз мисол кундир (14 та). Ашо унинг о"т билан бирладшб кУшма феъл хрсил килиши учрайди (505 та). Килмок утимли, феъли от билан бирлашганда хрсил буладигал кУихма феъл--лар х,а>л утимли, х;ам утимсиз булишк мумкин. Фактик материали-мизда 280 та от +• цилмоц хрлатвдяги itfn»Aa феъл утиши булса, . 225 таси утшсиздир. Куркнадкки, бунда килмоу феъли бнри&ада-ган от коыпонентиинг каъноси ^ал цтуьчп роль уйнайди. Кишок :штирокида xocim булган цушиа- феълнинг от к.исми хафа, назар -писанд, тшкилотчи,' ташккл,' ¿рокада, хол,кабул, сазов- р. пс-goè,. банд, маабур, о lui î о, рад каби сузлардаи бири булса, кУшма феъл утишш (Зулада: хафа дилмок (киши), '-xjmj^nMpK, (ниманм), 1$абуЛ дшвдод (юшни ёки нимаки) каби. Бундай феъллар тушум келишгидаги сузни бопцарадя, Булга сабаб, урскл булган куш— ыа феълнинг табиатзднр. Агар к^шма феълнинг ичида объект нашей булса, конгекстда-воситасиз тулдирулчи булмайди ва ак-синча, агар ijfm феълнинг ичида объект намобп булиаса, -кушма феъл вооитасиэ' тулдярувчини контекстдан оладн. Бупдай хусу-сиятни проф.111,Рах?латуллаев феъл фразеологии бирликлар мисо-лида аниклаган вдуг. '

I. Каранг: Р а х, ы а т у л л а е в Ш. Фоъл фразеологии бирлмк-ларда объект категорилси, ТошДУ илмй аоарляри. 268-чик - Т.: 1954 - 170--бет.

Г.Ф.Благова от + цил тинндаги душма феълларнинг ОошдЬруви от компанентнинг "потенциал" бошдарувидан келиб чидиб белгилани-шини курсатган эди1.

КилмоК утимли феъли от бклан бирлашиб утимсиз кушма феъл хрсял дилади. Бунда от дисшинг семантикаси мух^л Урин тута- , ди. Агар от днем в афо, итодт, малайляк,.насих,ат, $авас, ДУд» яхшиляк каби сузлардан бири булса, хреила феъл &уналиш кели-шигидаги сузни талаб цилади: итоат £клмо!$ (кимга), наси^ат ^илмод (кимга), (кимга) каби. Куркнадйки, бу тип-

даги феъллар ифодалаган хрракат субъекти х,ам, улар бошдарган жуналип келишигидаги суз х,ам "киши" ва у билаи боглид тушун-чаяарни билдиради: ваъдага .ьафо дилмод, б^овга^щ^^^тщ каби. Диссертаяияда дилмод феълига синонга булган отмок. а£*-ламок (нжро дижюд - ижро отко^, иардоз дшмод - пардоз^айла-!Щ\) каби феълларнинг утиши ёкл утимсиз душма феъл ясаши, уларнинг бойлерув имконнятидон келкб чиднан хрлда келкшик категорияси б план муносабятлари хрр томонлама очиб берилган.

БУ-лмод ут.чмеиз феъли щшюк утиши феълига дарака-дарш Йиладй^ч Коз ид булмод (ким) - дрзкд^и.таоц (к и мл и, ниманн), катта булмол^ (юш) - катта^^илмо^ (кимнй, нимани),ку^ги^б^л-им$ . (ким) - (кимни) каби.

II.Манулов бу фикрга тфиилган хрлда, дандай хрлларда диямок ва булмод феъллармглнг семаптикасида биу-бирига дарама - царня хусусиятларнинг мапжуд булмаслиги х,ацида Уз муносабатини билдиради3. .

БУлмод нутдяа дулланувчанлиги жих,ятидан' хдм актив. Агар ' дилмоц 505 марта учраган булса, булыод 991 марта учради. Клл-мод феъли аслида утимли булиб, от билаи бирлашиб, гфшма феъл хреил дилганда от комлонентнинг маъносига кУра хрсияа феъл доимо утимсиз буладн. Демак," утимли феъллар узлари душилган .

1. Благова Г.Ф* Аналитический способ функциональной . транспозиции'и глогольнне слонооочегпнкя//Структура и история тюркских язнкоп - м.: 1971 - С.08.-

2. Д миг р в е в Н. К. Строй тюркских языков - М.:1962 -

С.328.

3. Махмуд о в 11. Узбек тилидагн содда гапларда семаптик - сиитактшс асимметрия - Т.: 1984 -5б~57-бетляр.

от lyiOM маъносига кУра утимсиэ душма феьл хрсил цшшш нумкш. Утимсиэ феълларга бу хусусият хое емас, яыш улар дачон утимли душа фв-bji хроил дшшайди. Бундай хрлат утдщн на утш-риэликнинр келищик категорияои бадан муносабатидаги увита хос-ликнк'курсатади, .Утимояэ феълнинг »уналиш,Урин-пайт, чидщ чидиш келишиклари билея богланищ. хрлати уэгариб, тушум кели-шктини бошдарипга утиии учрамайди.

Нутдда внг куп дулланадиган утимли феъллардан олгок ва бермод хам бошдарув жараёнида утимлилшшинг келишкк категориям бшшк муносабатларйдаги хусуокятларни нагноён дилади. Бу хддда диссертацкяда батафоил маълумот берилган.

Утимодз фегл бошкарувинщг нутдда намоён б?лши Утимсиз феъллар хох; хрлатни, ход хдракатни ифодоласия, у йаооан эга бклан, айрим хрлларда воситалк тулдирувчи билан ощтактщ муносабатга киршад^. Фактик материалишз тах;-лилидан маълум булдики, утимсиэ феъллар нутдда асооан"киш&и' бклдирздаган сузлар билвн богланади» Масалан, ацщгд, чидмод, Ушдирмок, ёлвормок,. индамод, кетмод, келмод> ёткод,- юрмод, Уткрмод, тушмод каби феъллар воситаяи тулдирувчи, холдинг • турлари билая богланада. Бундай феъллар тияда нима^учун, да-ejiga, ^ачрн каби суродларга кавоб буладиган сузДарни бошда-ршй мумзиш, Ашо нутдда уларквдг фадат дш сурогига жавоб. .буладиган суз билан богланган 'хрлайош дуллалга ах,тиёж дуя окая. Мисолл&р: Catana кулдй <233), Усшнжон келди (2S?4. УтшлсйЗ феъдаарминг ни«а. сурогига иавоб будадкгай сузларни бошдарйш юшйш урикда турадд", < < t внди бейта уй битдч (280)i ЁЧКйНИйГ РЩаои кячира,чуй0йнйнг нояиЯЯ ейдй (299). . Купглйа фе«мар>,шиДййш", х$<< "йок№и"йй бшдмрадоаи оуа билая богдайади. A46awá¡, бу - аодрдаги таовир объектига aorátíi^s Ai'öp аоерда "йойзиш" таошрй бврилгай булса, феъллар иН0ШШи$Ш бшщиргеш оувлар ökJtait боглаяиши мушшн ва» ак-с!Я!ча( ШШ хдй*глга sod тасшир барклгаи булса, феьллар дуя-род Дйшшй бйЛддрГан оуалар билан богланади. Субьект билай рбшггшз 6o|tííwytartI пареа-додйс«тар иу>юсабати тафаккур

i« М а й и й о в Й. И. Глагол - Лгр*: 1982 - C.I46.

at

ордали аксятади, Уншг нут^да намойн булиши асосида гапда сузларнинг боглаишщ келиб чидади, Шуддай в ¿сан, субъект х,а-рагатшш билдирадигаи дар бир феьл щундай категориал хусусяя-ларга. эгаки, бу бслгилар унидг дандай сУз билан боглана олши имконшшши акидлайди. Кутдда' субьедедк билдирадигаи суз - ига даракатни бидднрадигаи феълдан - к&свддан доки олдащ келади ва бу билан феълнинг юъкооини изохдайди, яъни иазкур даршсат "кишига"ёни "нокиши''га хослигини курсатади. Масалан, ётмбд;г дейилиши бклан вшитувчида ноанид тасаввур досил булади; ogaji ётибдтлд, ^айвон ётибдами ёки tfi^ogjigo^^Hd^Kfet., Щу феъл-шшг олдадан.Карзш, иг ёки супурги сузларвдан бдрй булса, ётпбдл феълишаг маьноск анидлашади,- Агар нутдий вазичтда феьлнинг маъноои фадат эга билан реадлаиа оямаса, у хрлда ¡зга билан бирга бошда булакларнинг а^м унй реаллайтиршада датна-шиши шартлиги намобн булади, Шунга i^pa, феъл билан боглана-диган бирламчя ва юш!ла:.гаи оузлар яайдо булади, Бирламчи сузлар феьлларштг ьсаъноскни ре^ллащткрувчи ыажбурий булок-лар булиб, улар эга, тулдирузчи, дисман хрл билан ифлдалалши мумкин, МкДйламчи сузлар аса фзъллар маъноси реалладшиши яиа дам тулдирувчн факультатив булаклар булиб, улар одатда хрл-нннг'турлй куршшшлари ЙилаД ифодаланада, Хдоридаги гтаоллар-. да феълнинг маъноойдл рваллашгирувчй макбурий булак фадат эгадир, тулдирувчи ёКй булйши "кошуНйкаЯкв гкидатдаи

бргйдчаликни вужудга келтиради"^,

Утимсиэ фа'ьДлар скфатловчйнэифа'гланмйа кунссабатидаги оуз бдрикмаси таркибада сйфатЛовчй. булйб келганда хрм сифатлан-мишнииг узп ушш* ыа^исошн' анадлададра. олада» аыш-бунда бигаиув ордалй сузлар муносабатга кйршадш ¿yjstj ии.^щм^-гш жон» мттвМтщЗщй, )ШШ двд беш тяп.хя&та&щ товуш наби.

■ it гп,,.,Ы, »1 ...... .г i т s., - tr

I. К а б а р д и й а С. М» Категорий оубьекта и объекта и теория ааленянооти (на материале аемедкого язика)//Катего-рил субъекта а объекта ё языках различных топов - Лгр.г

1982 - О» 34. ■

Jlcviu:утимскз феълларнинг бош келшяикдаги суз билан бог-лапгаи хрлати нутада етакчи уривда туради. Куринадики, утим-сиз феьллар ну гада «га билан богланиб, тулдирувчи ёки хрл билан богланыаган хрлатда цулланса х^м уларштнг маъноси ре-аллашаверишн мумкин акан. Шу липоатдан улар утши феъллар билан экдланган хрлатда булади: утимли феъллар маъноларгашнг напоён булншида acocan воситасиз тулдирувчи, айрим Уринларда носители тулдирувчи ва холнинг маьлум турларм мух?ш роль Уй~ найди. Бу зидланинши дуйидагича ифодалаш мушшк Утимли феъл i зоситасиа тУлдирув'ш, Уткмсиз феъл - воситасиз тулдирувчи.

Фактик материаллар тахушлидан маълум булднки, утимсиз фсъл-лпршшг воситали тулдирувчи■билан богланиб келлши нутдда оз <164 та) учрайди. Улар дайсн келишгкдагн сузларни бовщарга-пига кура дуйядаги rypy>Viapra булинади:

а) жуналиш келишкгидаги сузларни бошдарувчилар (78,0'/,):

1, Х<тмя шулги(ттага) кундн (2Т7) АохяхЬп ошга (итога).. унн агата...' (312) •

2. Эти дизига (киыга) бадирди (316). Кифоятхонга (кимга) учради (181).

б) чш<И1и келипигидаги сузларни бошдарувчилар (12,1 /.). .'.. огэшгиз галдвн (нимадан) буп;амайди U63). ДОен х,ам у*ч пгмпан (кивдан) к.урдмаймш1. (245);

в) уркн-пайт хелишигйдаги тулдирувчини бошдарувчилвр (9,1/.). Турщ.^ «омзод х^м РУйхатда (шдаада) колди (202). '

Бу иллатларнинг чудур илдиэлари узгод]зда(килаа)будган (285).

Курииедини, угт,!сиз феълларнинг воситали тулдирувчкдан кура хрлнинг Турти -куршшлпри билан боглашяни жуда актин. Мае алан: I) ровкга хрлк билан боглангацк (20,7'/.): Бовда амикдан кириб яхангижласангиз (233); а^ Урин ч^оли бплан богланиши (48,8 V,):

V Колжгзда щласам, даврга бормасям.., (309); ЙЙ'найт доли билан богланиши (15,öV.),

Бирон соатда бУшарман (328); . 4) дарожа - кицдор хрлн бглен богланиши (4,6'/,): Кун буйк ташиган гдэетаей-ю, хати баи кило келетйщ (220). Мехрииинг планк саксон евккиз процентда долди (231);

5) мацоид ва еабаб хрли билан богланишига аула оз мисол учради (2Г.Г/.).

Утимсиз'феьлларнииг хрл бадан боглалищига шсолларнида кушшги бундай феълларнинг маъноларшш реачладтградкган. асо-вий булак хрл эканлигшш курсатади. Агар.утимсиз феышарнинг воситали тулдирувчи билан боглшшшщш 21,7 фолз деб белгила-:;ак, уларшщг билан богланиши 78,S фоизни ташкил атади. Вогланшдаги бу хусуашт х,ам утимли феъл билан утшлсиз фй-ьд-:пшг оппозитив хрлатда зканлкгшш курсатади. Фактик материли--мзда утшлсиз феъллартшг кумакчили баащаруви х,ам учради. эундай хрлат утимли-утимсизлкк кате1Чзриясинш1Г ёрдамчи су з л ар :атегорияеи билан муносабатини курсатади. Утшлсиз феъллар уза гобе булакларни .билан, учуц, трмсщ, енща, ухшаб, ордас^уцш, )расида, 1\араб, урнида каби кумакчилар ва ¿eû ниобий сузя во-:итасида боищаради. Мисоллар: Сут билан кирган (172). ...ной-m киши чикиб, Каршаа томои нел'аверди (162). .... уркл тугри-;ида кора'хат келди (161).- ■

Угкмсиз феълларнинг бомкаруви. liiy ларса дгадатга ¡азоворки,- нутцда утимсиа фехлларнинг икни- хил келишикдаги Уэни бощариши- иуда нам учрайди. Бундай хрлат учраса x;rm, обе ' еузлардйн биря тулдирувчи, иккинчиси хрл булади, тоба узлартздг иккаласи х,а» тулдирувчи ваэифасиии бакяршм жуда -аноклидир. Маеалан: I. ... чиродшшг хира шуъласида о;-; ёстщ-а снбошлаб ..¿(328). ... замоат иаларида еркаклардаи коли»-агани хрлда ... (PAL ). 2. Ыешшг правлеяяега секретарь булга-» шга беш йилдаи оыди (185), 'Козимбек... очиц тургай дерааа-aii ушшг кабшгетига ¡царади' (325).

Бу мисолларнииг бириичи хилвда утимсиз феъл яташа тулди-увчгаш бошдаргш!. тулдирувчилар суз бирикмаси бклчи ифода-ангяп булса биршчи мисолда улардан бяря утимсиз феълга рин-naitT, жуналии келшигидагк,- яейкнги мисолда налим ва :щш келишшарддагк сузлар оркали богланган, Якаикчи хил •юолда хдм утшлсиз феъл теки хил келишикдаги. суз билан,бог-таган. Аммо улардан бпри. тулдирувчи, шжинчиаи _храдир.:

Фактик материалкмизда душ Ооидарувли утимсиз феъллар 163 та булиtí, улардан 13 таоида (G,tf/0) тобе булакдар иккита тулди-рувчи, 85 тасида (50,8^6) иккита дол, 66 тасвда (4оУс) бир тулдггрувчк бир. хрлдая иборат. Маоалан{ I, Бу киши райоадан бязга шга кеддилар (170), 8. Шу вакдая Зулфкдоровникг-уйида куп далсиёхдиклар бУлди (2325, 3, Каландаров ялт этиб шшбар-га дзради (303).

Мкеоллардан курии-иб турибди, бундай богланишда датнешаётган тобе булаклар урин холи -!- уряд ходи, сабаб холи t- Урин коли, равиш холи + Урин. холи каби комбинадкяларни вужудга келтйрган. Демак, утимсиз феълларнийг, бундай богланшада феълларнинг маъ-носютг рсаллашгирувчи дар иккалд булак х^м хол булишй мумккн окая.

Нуткда знг к?п Мдлаяа.!щган Утимсиз Феълларнинг бошдарув хусуспятлахж. Маьлум булдйкй* кутдда энг. куп дулланадигай утйкь o«s феъллар Ог?лмок (1991 та), келмок (323 та) долмод (310 та), Ш'-ЙК (296 та), турмок (226 та), чкдмод (206 та) кабллардир. Буляр от днем бмай бирккнб, от + феъл тшшдагй куша феьл хр~ скл дилади. Хрсила феъл доимо уткмекз буладй. МисолДйр! Зол яка-жим колдк (297). Caima куда Додулай ахролда колдй (167)» Уккнг' кунглида гаишид й&йДо бУлди (184). Эшон кутгай нарса ' , содст булмздк (317).-

Нутдда анг куп дУллайедкган утимсиз феълларйййг боглапшн имноиийтй шунк курсатадики, бундай феъллар синтактйк койструк-цияда асосан бой келкшикдаги суз Ойлан богланиб, кесям вазифа-оини бакариши, баьзай otJiatotö.," зга вазкфасида келишй'мумкйн* трдгДргащ.и, бщипшг Jftit Дилтирэдй ¡ ар^чшшг шов&и айн вшдтилди каби.

Диссертацияда утймогз фейлларнйкд дандай булаклар бклан бог-ланиши MyMKtot№it Ш ударяйг дуллаяувчанлйгшш курсатодкгай кадвал depiwehari.» '

1Д БОБ. Дяра*;а категордяотцтг бошда грамматик,категория-дар билай мудосабатк. Агар I ш il бобларда утйляи-утикейзлик к&тегорняекпшг йедшйк Категорией бклан муиосаб&тн тайсиф вткигап будоа, бу бобда утжйМ-утйлспэЛш, даршка ва ке лишня категориями ораемюга доосаСм таддид втилган.

Узбек тилшунослигида даража категорияси куц одге.ущр тот-нндан Урганилгаи. Бу категоршшинг иояшти, унга кирадиган дар ояр даражаиинг узига хос .тошилари1, Феъл даража ясовчи аффикслар тарнхи^, узбек ва рус тилларидаги даражаларикнг уд.|ро диёси'\ феъл даражаларининг лиги таснифи', алодцда один-гаи даршк&яаршшг табиати0, "нисбат шакллари билан тузилувчк содда гая тарзидаги трилмалар ва улардаги нисбат узгаршлари . била) боглид хрлатлар0 каби масалалар буйича куплаб тадагдот шалпри яраталгаи, монография ва мадолвлар эълоп дилккган. Биз , мана ыу таддидотларга суянган хрлда даража категориясгашнг уткмли-умшеизлшс ва келишин категориями билан муносабатидан келиб чидиб, узбек тилвда феъл дарахаларянинг етарли гаддид эти/шагая кусускятларини урганиб чидпик. •

1.Г у л о м о в А. Феъл - Т.: 1954; Ра.дмдтуллаевШ, Феъл фразеологии бетрликларда объект категорией, ТошДУ ушмий асарлари, гвв-чяд.159-1?4~бетлар1 А о к к е в А. Оеьл;~ ., Т.: 1.973 - 91 - ЮЗ-бетлар; Н е ь м а"? о в X,. Феъл нисбат-ларшптг муносабати дадида УТА,- 1970, 3. : I. Ф о з и л о в Э. Оеъл даража ясопчи аффдасдаршпшг тарихя,

журнал УТА, - 1960, 3, 54-б8~бе?лар. „» 5, Я'» у б о в о X. Залоги в. узбекском языке в сопоставлении —

с залогами русского языка. АНД,- Т.: 1954. I. ФердаусС. Узбек т£лида феьл дораяалари катвгсретси,

Капдедатлм:: диссвртащтси - Т,: 1953, . • >, М и р т о л; ке в М. Нисба? катвгориилари форшитлари ва улар сеивнтнхаси генеэиои, Утодллк ва орттдрма нисбат яя-тегорияси. 'ТА,- 1932, 4', б-М-беъяар; М и р т о .ж к е в М. Нирбат категоргоиарч секантикаси ва улар формаитларя генезис и. Уткмсизлик ва узлизс ияебатн. УТА - 1983, 2,33-37~бет-

лпр; М и р т о я и е в М. Ш (с) ауслаутли туб г^ьмар »а оир -ал1Я1 шхбатя Фор?г\нт"дгги феълларнвнг диёск, ¿ТА — X

- I-Г4—Г9-бетлар; м а х и а т д у л о в С. Понудительный

залог в современном уэб«ко:сом языке (обраэод/зшо я швгга«-

оичоокпя валентность), Каидвдатлик дитссертадкяоя - Т.: 1980.

. А ъ л а н о в & М, Узбек тилддагя феъдяарда нисбат катого- > рияси -- '£.: [992 - »бег.

Дараяа категория«! муеммоавдинг мураккабляги туфайли бу Грамматик крдкоанвдг урганнлиэдага багишланган махоус Йигил. лар уткаэилган. 1957 йнлде УФада СССР хеищлардаинг таовирк грамматикоси масаяаларига багиилаб ташкнл отнлган координацией! йигидивда оодда гап ва даража муаммоси мухркама дилин-ди1. Б.А.Серебреннкковнинг "Фин-угор Ва туркйй тилларда да-ража" ва А.Х.С-аткхоннинг "Бош^ирд тклида дарйжа категория-си" деб но)лланган наъруэаларида бу муаммонинг купгина маса-яалари буйкча бир канча ^арама-царшн фикрлар аЯткдди, Бу фикрлар кизгин тортишувлар оулииига олиб келди. Агар Б.Л.СЧ ребрекниковнииг маърузасида фин-угор ва туршШ тилларда ай-ркд даража шакллйрйшшг, масалан, орттирма даражашщг машад вмаелкги гояси уртага тайлан£ан булса, А.Х.Фатихов эса бу фикрга дарама-карши уларок, бош^ирд гилида фсъл даражаяарк-нккг бещаласи Хрм мавкудлкгщт* улар даража катсГориясйий тшикил эткшйни йионарли баён кйлДи* йигйЛИшда феъл даражала рюш мустакил грамматик категория сифатида бах,оЛаш учун дан дай улчовлар . (кратерийлар) .булиай кораклигл, утимли-уткмеиз лик категоряясишшг даража категорияси билан муносабати, да раканкнг суз ясалкаи ва суз узгаришига муносабати каби иаоа лалар кизрин мунозарага сабаб будда, Купчилик олдалар аник ГНллар -мясолида даража категориясининг мавжудутгшш исботла бердилар, Шу билан бирга, бу ыуадаонинг мухркама ийлшшшй унга хос булган баъзи масалалар буйича дарама-карши фикрлар иапжуд вкаклипши курсатди,. Масалан,- даража категорилсининг утшми-утимоизлик билан муносабатадан келиб чщнб, бир то-мондак, уз лик ва мажхул даражани, иккинчк томондан, орттирш даражани аярагии принщтлари х,ар хил изохдавд". Л&пщса, даража категорилсининг мохдотини белгилаш олт.«трнкцГ цизпш тортишувига сабаб булгаии билан тандашн мумкин? Н.Л.Баскахса цорацамкщ тилкдаги феъл дараадларгашпг хусусиятларшш текшг риб, даражзларнинг янги тартибккк тавсия этадд. Олим цорацал

I < Вопроси составления описательных грамматик языков народов

СССР (стенограмма координационного совещания по проблема?/!

простого предложения '•-аогорш залога)- УФа: 1958 - С. . 64-117.

2. КурсатилгаН стенограмма, 117_бет.

'к; тилддвги даршка шоклларнни, аврала кккн гурухуа аяратадц. ¡ринчи гурухга грашатвд ва семантии субьектлари х^радат-иг фаол ва бевосита б&*арувчиси булиб келадиган шьнони глатугчи даража шаклларн кирипщад булиб, бунга утиыли утцмоиз феьлларни т^амраб оладасгая анщ даража (Баскакоа-"прямой залог"). бкргалия даража ("вэаишо-соБмастянй лог") вд уэлкк даража хосдир, Иккшуи гурух^а фаол ва бевоон-бажарувчиси грамматик тугрц (прямой) ёки воситали (косвен-а) объект билан ифздаденадиган, лекин субьекти хрракат са-Зчисигдаа буладиган даражадар киради.' Улар орттирма (пону-гельннй) ва мажхул даражалардир*,

К,3данатулина татар ■тшшдаги феъл даражаларига багкшаяган шграфиясида феъл даракалари буйича олиб- борилган рус ва жий тяилардаги таддидотларяинг кенг тах^илиня боради. Олв-хусусан,шундай дейди; "Умумий пшауносликдагша вмас.бал-алохдца ол;я1ган тилларда *хри даража щадила ягона фикрга ■ ' , ишмагаи*- Бу тушунчанетг маэмуни ва щш белгкланмаган"^, фшизча.феъл даражаларкни белгилашда, уларнинг меХанйзм»-, яъни унинг мохдятини куреатадиган далилдан кедиб чга^ал-тугри буладд. Иккинчи уринда мана шу мох?штдя акс еттзн чи феъл шаклини'ясайдагган аффиксни назарда ту тип лоз им. р х,ар бирфеъл ифодалайдиган маъногагшщ эътибор берилса, аланййг мох?шти очилмай цолади ва сон-саноцсйз фе£ллар рццан-тугри бирор даражага киритклаверадй, Биз даража мэ- • иамй асосида феълларни у ёкл бу даражага киритий тугри бу-йнй ишимизнинг давомвда йсботлашга х,аракат циздик ва дара-штегорнясининГ} бир ТомоНдаН, угшллгь-уткмсйзлиН, игашгаг )ндан, келишик категорйлларя билан Чамбарчас ббглиц экаи- ; ти таедиц этигв ордали *рамматйк категориялар Уртасидаги >сабатни очишни ма^оёД ^ияйб 1$йДйн» ■иши-утшоиалйв катеЬор&шияияР Гаража катехчэрияей билан ■ |Сабатн вдидаги фйгфларйй ЙШ1 гурухуа булнш мумшщ{

! а о к а к о й Ш А* КараШйадбНйй язык, П, фонетика а. юрфологийк часть перЙай *» М«1 ШЙ - С.8344 и и н а т у л и н а Н( 3) Залога глагола й современном-цтароком литературном яакка - Казань* 1969 - 0. 3.

1. Даража барча у ммли на утимоиз феъллардаи ясалаверада1,

2. Даража фндат уттчляи феъллардан ясалади^.

Утиади-утммскздак категорияекии чунур ургаиишдан ¡маьдум булдики, бу категория уз механизмига ora, ягьни у икки тушуя-чанинг: даракат ва объектиннг узаро муносабатига кура белги-ланади. .Даража эса учлик: субъект, объект ва даракат тушун-часининг узаро муносабатидая келиб чидиб белгиланади. Субъект ва объект уртасидаги муяосабат узгаришига таъсир эта олувчилш: хуеусияткга эга булган феъл шаклларигина даражани кфодалаки му^кки, таъатр ета олмаса, даража -дадида-гапириш уринсиздир. Утимли феълларга даража аффикслари душилганда оуоъскт ва объект муносабатида узгаршл юз беради, утимсиз феълларга бувдай афф>псслар душилганда, деч даидаЯ узгариш юз бсрмайди. Утихми-утимсизликгкатегорияса даража категориясиш: икки томондан ураб туфувчи хрдиса булиб, даража аффтсои утил ли феьлларга душидади, хрскл булган фсъл шакли, льни даража аффикси олгая феъл утимсиз булади» Масял'ан: У кУЛпак кийди. У кнр ювди.у дусткни дучодлади кабиларда уч туаунчп мавжуд: субъект, объект, даракат. Бундай долларда субъект бот кели-шикдаги, объект туаум кслиаигкдаги суз бклел, даракат вса утю,им йвъл билаи кфодаланади. Бу утимлм феълларга бирор д&-.раяа хурсаткичм дуашлса, ■ юз берадигш узгаршни куэатайяик: У кийиндн, кир ювилдн. дустлар кучоклаади каби. Куринадики, феьлларга даражй аффикслари С—хш, -ил,•-ц) душилгач, уч ту-шунчадян ккки.таск к.олади: субъект ва эдаракат. Дпмак, коис-трукндяда бош кеяиижкдаги суз булади, тушум келишигидаги суз булмайди. Aim> конструкцияларда долгая 6on¡ келшикдаги суз ~ субъектшшг мохдятига эътибор берилса, биринчи долатда x/ipa-кат субъекта баяарувчи у; булиб келдадка, иккинчм долатда

1, Г у л о к с и А. Феъл. Т.: 1954, ,61-бст; Я к у б о в а X. Залоги в узбекском языке в сопоставлении с залогами русского 'язика. Кандидг.тская диссертация - Т.: 1955 - С.16.

2. Козырева '1,3. '¡^гл даражаларига багкгдангаи йи_ гилиада доингаи j*aí.pvfv> '/Вопросы составления описательных грамматик языков л СССР (стенограмм, коордаша-• ционного совещания до лроолг:г.ля простого предложения и категория залога) дштобйда - Уфа : 1958 - С с0.

39 • .

факат объекти бажарувчи, учянчи ^олатда эоа х,аракат субъ-сти ва объекти б5ф тушунчада бирлшиб, баяарувчи вазифаси-[ утамодда. Демак, бундай хрлатларда субъект ва объект урта-одаги мукоаабат узгаради. Анщ даражадаги ф^ъл механизма юдаяайциган учл1ж туиунчаси ихкилик тушукчасига айланадк, ада маълум бир двража яоалади ва утюлсиз феъл зужудга кела-

Мака иундай узгарзшшар даража ясовчи аффикслар утилли ълга ^шилгандагина юз беради. Утимсиз феъл бундай узгарйш-вужудга келтира олмайци, чунки утшзиз феъл кагнаигал коя-, рукцияларда тугри объект тушунчаои булмайди, 'балки, макон, ион англатадиган сузлар булкш мумкин. Иуни таъкиддаш лозмлхи, лингвистик адабиёглардаги "дарака ■ га,игл феълдан ясалади" деган карашлар жуда'умумийдир,чунки эки бу даража аффикси х,ар кандай утимли феадга кУшилавер- -. , Яди, Бундай хрлат х,ар бир даррданшг танлаш хусусияти мав-% эканлигини курсатвди. • ■',,

Аник-давала ва утшли-утшлсизлик.' Аник даража бойца да-sa аффяксипи феълларга царама-царши цуйилувчя' бош шакл тар-щ мавжудакр, km,тай адабиётлар татаилэдан куринадики, аниц )ажа хакидаги. фикрлар б!ф хил амас . Х'а- р и т о н о в Л. Я, Залоговые формы глагола в якутском :зыке - М„- Л.: 1963 - С,14; Р а X м а т у л л а е в Ш, «ъл фразеологии бирлякларда объект .категорияок,. ТошДУ ил- , ий асарлари, 268-410U* - Т.: 1964 - 160-бет} Ф е. р д а у о О, одца феълларнинг Даражалари/УХрзирги узбек вдабий тили, кием» Фонетика, лексикология, морфология,"Фан"-Г.; 1966, i

262-бет; БуроновХ Б, Кнглкз ва. узбек тилларининг • s иёсий грлглматикаои - T-.j 1973 - 19&-б8т$ Щербак А,М. терки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол\ : Лгр.: "Наука" - 1981 - G.I04; ИлдашевА. А. Основ- -эй ¿алог//Градаатика современного башкирского литературно) языка - M.i I981 — с, 244; Ю л д а ш в в А,А, Категория > 1лога//Сравнительно - историческая грамматика т*оркских язи- ; is, морфология,"Наука"- M,i 1988 - С. 282; Н и г м а т о в Г. Функциональная морфология тюркоязычннх памятников' •

-Ш вв. "Фан": - Т.: 1989 - ЮЗ-бет; А ъ я а м о в а М, , бек тилидаги феълларда нисбат категориям,"Фан"- Т.:1992 ' 37-бет.

Утимли-утямсизлик (X, ^ 0) ва даража (X, + О + С) категория-даринкнг механизм« диёсидая келиб чиддан х,олда, феъл даража лари фадат уткмли феьлдан ясалади дейт керак. Анид даража механизмами ташкил этадиган тушунчалардан бири субъект були у бош келдаикдаги, иккинчиси - объект булиб, у тушум келиши гидаги суз билан ифодаланади. Даража яоалишидаги барча жара

Енлар мала шу субъект ва объект уствда юз бвради. Субъект в; объект бкр-бирйга айланади» улардан бирк кокотрукшшда уз ифодасини .топмай долган. )><ар дандай грамматик категория каб! феъл даражалари хрм бинар оппозиция, яьни икки тушунчаяинг узаро аидаанки муносабатшш вужудга келтиради. Энг аввало анид даража бошда даражалар билан эндланиш муяосабати-хрснл цилади, чуикм у еффккссиз бои шаклдадир: анид даражаУ/мажхул даража анид дар&'ка/Уузлик даража анид даража//биргалик даража каби.

Муаммони бундай зидланиш есосзда урганйш, Л.В.Исаченко фм билан айтгакда/'мазкур категория системасшш жуда катта акш лик бклан белгилашга ёрдам берадк, яъни скстемаяинг хрр бир възосигагина хос булган маъноларни анкдлаб, улардан хяр tíiípi яrair дандай хусусиятлар билан ажралиб туришипц юзага чидара-ди"1.

Шукдай дилиб, внид даражага хам даразш механизми'. (С + 0+\Х,) (субъект-юбъект+харакат) асосида муносабатда були са, бу даражанинг фадат утимли феълларни дамраб олиши ывълр

булада.

ИажхУл даражанинг Утго/ли-Утимсизлик ва келишик категорияси билан муносабати.

Зидлаякй муносабатииинг энг кучли хусусияти анид даража билан мажхул дарада Уртасида яамоён 'булади.

Маълумки, анид даражада объект х&м» субъект хам уз вазкфа-ларгаш анид бажаради, яъни субъектни билдирувчи суз бои кем шик иаклида бУлиб. ora вазифаецпа," объектни билдирувчи суз I. И с а ч е н К о А. А. Бкнарность, привативНно. оппозиции е грамматическое значение. Ш - 1963,2-С.40.

•угаум келншиги шаклада'булкб, воситасиз тулдирувча ваэнфаси-¡а келади. Анид дарвжвда субъект, объект, х,аракат тушунчала-|Ш!И ифодаловчи сузлар мавжуд. Денак, бунда учлик тушунчаси улаштирок атади. Мажхул даража феълнинг ан1щ дараяадаги аклвдан хрсил булади. Кивслайлгос: №зда китобик^олда,- Кя^-. об олинда. Богбон дарахт^звди.- Да^аи. вкилди. Анид даражадаги субъект. ?дажхул даражада комаълум шахсга, бъект эса оубъектга айланада. Шунинг учун хам анщ даража еъли датнашгаи конструкция анид- конструкция, м ад хул дараяа еъли датнащган конструкция мажхул конструкция пот билан' габ келилган. Анид даража феьли датнашган конструкциялар мсхул даража феъли датнашган конструкцияга нисбатян дуд. I бобдан маълумкя, утимли-утямсиз феъллар неча сузни бошда-1 олш. хусусиятига кура гурух^анади. Мажхул даража якка бош-фувли утимли'феълларнинг деярли барчасидан ясалаверади, фа~ iT айрим феъллар семантикасигина улардан мажхул даража ясела-Ега йул дУймайди. Масалан, йогалод, уопламок каби утиши феьл-Ф кфодалаган х;аранатнинг субъектини маж:хуллвщтириб булмайдш (м^ёки^ бола допшди дейилмайди; атрофии дор_^оплада конотруи» исини атроф бмю .^опланди деб узгартириб булади, лекин ада, мажхул дараяа амас, уэлик даража маъноси ифодаланади. _ рофнинг ^ор, тумм! ёкк <{т бклан допланганк, албатта, вшщ . тилиши талаб; дилинади. Акс х,олда "ган таищи ифодасищмг ии-рмативлии ^иймати пасайиб кетади"*. • • ,

Нуш бошдарувли утиши феъллардан мажхул дараяа ясалиши хрм гяборни тортади, Бундай феълларнинг анид даражадаги меха-змн СН)гЮ2-)-Д ни ифодалайди (субъект, (С) огани, объект [) - вос-итаоиз тулдирувчши; объект (0о) - воситали тулди-зчини, хрракат (I) - утишш феълни курсатадк). Уларга мак-i даража оффикск душилганда, Oj- вооитасиз тулдкрувчя уэга-ira ¿чрайда Од - воонталн тулднруачк х,еч узгаршсиз долале-т. Сабаби, феълнинг угиилилигяни белгилайдиган анг мух?ш :ита тушум келишгидаги суз булгач, 'дараяа аффиксй айни шу та таъсир дилади, льни унн бош келшякдагя сузга айланти-,

Ф е р д и и а н т деСоосар. Курс общей ляигшютика - М.: 1933 - С.49.

рада. Гарчи куш бошдарувли утимли феълларда воситали т^лди-рувчи х,ам воситасиз тулдирувчи билан тенг худудли мажбурий реаллшувчи булак булса-да, унда воситасиз тулдирувчига $х-шаб <5оада булакка айланиш юз бермайди. Бундай хрлат х;ам даража хатегориясин-инг .утимли-утимоизлик ва келишик билан яна бир боглкдлик жидатини курсатади. Масалан:

. Анид даражада Мажхул даража •

Она боласкга кучага чкдижинк Болага кучага чидии тадидлан-тадккладк. - ■ jgt

Уста деворга мих додди. Деворга мих додилдй.

Бу мисолларда воситали тулдирувчи (Og) жуналиш келишигида-ги суз билан ифодалакган. Агар Og чидкш келишигидаги суз ва кумахчкли конструкция билан ифодаланса хам тушум келишигида-ги суз (Од-} узгаришга учрайди, у бош келишик шаклига айлана-ди, 02 эса у-згарйшсиз доладк: .

Анид даражада Мажхул даража .

Уста тахтадая михни сугурди. Тахтадая мих'сугурилди. Бола данакни тош билан чадди. , Далак тош билан чадМлди. Нутдда душ боищарувли утт-ши феъллардан мажхул даража ясали-ии иунк курсатадкхи, бундай феьллар анид даражадайккй объ-ектли булса, мажхул даражада б!ф объектли - воситали тулди-рувчили булиб долада. Бу феълларшшг хаммаск бир конструкция досил дилади. Йкки, уч хил конструкция хосил диладаган феъллардан мажхул даража ясалкыида хдм шундай хр'лат^ар куза-тилади. Амю турт хил конструкция ташкил зтадиган утимли феъллардан мажхул дар&ъа ясалииида бошдача хусусиятлар юзага чкдади. '

Анид даража Мажхул даража

Она Узпни ёлгиз фарзандга оагишлади. (яс&лмайди) Шодр иеърни онасига багюдлади. Шеър онага 6at тмаядк. Рассом расмики юбилейга Раек юбил'ейга багишландя.

багишади.

Куриниб турибдики, харакат бажарувчискнй эътибордан содш дилиш мумкий булгакда, феъл макхул даража шаклзда; дуллаяа слада. Ашо бундай дилен г,'.-*жкк будмаганда, феъл Мажхул даража шаклида дуллаяа олмайдк.

43 ,

Демак, мажхул даража ясалиши утиши феъл боглаладиган объектни бвдцирувчи сузларщшг семантикаси билан боглид хрл-да юз берар вкан. Бундай сузлар, албатта, маълум келишин аф-фикслари билан шаклланади. Агар бундай сузлар конструкцияда катнашмаса х,ам уларнинг мавжудаиги сезилиб туради. Бундай ху-сусиятлар феъл даражалари категориясининг келиянш категорияси билан чамбарчас баглицлигили курсатади. Албатта, шу каби уз-гаршлар феъл утиши булсагина юз бердци. Бу вса утимли-утюл-сизлик, даража ва келизик категорияларининг бирн-бирига узаро таъсир этиб туришини намоён этади,

■Узлик даража, утимли-утимсизлик ва келишик категорияларининг узаро муносабатп. Узлик даражада бажарувчи иш~х;аракатни уз устида амалга оширади. Узлик даража утиши ф^ълдан ясалган-дапша, даража механизмши ифодаловчи субъект ва объект урта-сидаги муносабат намоён булади.утимсиз феъллардан ясалишга бунда!! хусусият хос эмао. Бу аломатлар хщ даража категориясининг утимли-утимсизлик билан чамбарчас боглик аканлигини

курсатади. Утиши феълдвя ясалиши

Ациц даражада Узлик даражада

У юзини артди.У куйлагини кийди. У артилди. У кийинди,

Утимоиз феълдан ясал!М . _

У жойида тухтади. У шага шошди. У жойида тухталди,

У тага шошилди»

Мисоллардаги субъект ва объект муносабатига аътибор берюгса,

куринадики, .утиши феъдга узлик даража афишей кУ^илганда,субъ-

экт ва объект уртасидаги муносабатда узгаршв юз. беради,яъни

аник'даражада мавжуд булган, объект узлик даражада булмайди,

Зундай субъект объектлик .ваэифасини х,ам утайди, Бундай х,олат-

чарда субъект ва объект бир тушунчада уз и^одасини топадж

Vшo утимокз феълга ~('и)н ёки ~(й)л аффихеи кУшилганда субъект ,

за объ-чт муносабатп мавжуд булмайди» Демак, конструкцияда объ-

¡кт тушунчаси булмагач, субъект ва объект муносабатидаги узга-

>иш хдцида х;ам фикр юритиб булмайди, Бундай хрлларда даража

'ушунчаейнинг булиш х,ам ыантицейздир» шу уринда даража

[салиши учун утимяил.ик зарур шарт энанлиги аник булади»

. Мирто ж и е в М. Нисбат категориялари семантикаси ва , улар формантлари генезиси.Утимоизлин ва узлик иисбати,

Узбек тили ва вдабиёти~Г983, 8--сон, -34-бет.

Узлкк даражанинг боеда даражалар бйлан видланш белгилари диссертацияда атрофлича берилган.

Шуни фпрдлаш лоэммки, феъл лексшаларнинг утимсизлиги даг-ражалар ясалганда хрсил булгая утимсизлик билан айнан эмас. Феъл лексемаларникг утимсизлиги феъл асосининг маъносиДан ке-либ чиддан. долда яамоён булади. Бунда утимоизлшши курсатувзи ■ морфема йуд. Акда даражалар ясалганда досил булган утимсизлик-ни, бизяингча, ясама дол деб аташ керак. Бунда утимсизЛикни морфема вужудга келтиради. Морфема олиб ташланса, феъл асли долатига - утишилигига дайтадк. Шунинг учун бундай ясама хр-л&тки, бизнингча, утимсизлик деб емас ,< утимсизлания деб аташ додксздинг шхумтини янада анидлаштиради. Демак, утимсйзлик бошда додкса, утиксизлании бошда хрдиса. Утимсизланган узлкк, биргаянк дар&тл феълларидан орттирма шакллари ордали у*имли феъл ясаш муыкин: кийин J^wp, эгкл^тйр, таншч+ тир,с^аш-каби, Бундай долатни уткшилашиш дейилса, бу додисакинг моз^юти янада тугри кфодаланган булади. Демак, узлик ва бирга-лкк даражадам орттирма аффикс-лари ёрдамида досил булган феъл шакпларини.упа-лклашган феъл дейш тугри булади. Орттирма еф-' фикслари ёрдамида Утийсиз феълдан хрсил булган утиши феълга. маяхул даража аффиксини душиш ордали янги шакл хрсил.цилищ эса Утимсизлашиш дейилса, бир томондан, додисанкнг у.ох?шти тугри бадоланган булардк, иккинчи томондан, бундай шакл утимли феъл-лардан хрсил диликгаи утимсиз феълларни фардлашга имкон яратади.

Одатда, узлик даража датнашган конструкция носки аъзоли,яънк субъект ва даракатни билдирувчи сузлардан иборат булади.чунки утимли феълга узлик даража аффккси душилгач, объект субъект билан бирлашадк ва конструкцияда бош келкаикдаги суз билан ■ узлик даражадаги феъл булади. Бунда феълншг маъносини анид-лаштирувчи булак бош келяшикдаги суздир. Шундай феъллар бор-кн, уларга Узлкк даража аффикс и душйлганда, бош келкшикдаги суз §>еълнинг маъносини анкдлаитира олмайди: Бола даволанди -узлик даража. Бола даволанди - мажхул даража. Бундай хрлат-ларда узлик ва кажхул даража феъллари узаро омоним-булади. Уларнинг Узлик ёки-мажхул даражада зканлигини кенгрод контекст ордали анидлаш мумкин: Маеалан: Бола табибга борди ва . унда даволанди.-- Мадхул даража.Бола узи даволанди - узлик даража.

45 .

■ Шундай феъллар иавжудки, уларга узлик даража аффикси цушилгаида, субъект объектга, яъни бош хелшикдаги суз жуна-дюн келгшигвдаги сузга ва аксинча, объект субъектга,яъни ту-'шум кедщигидаги суэ бош келишкдаги сузга айланади. Мисол-ларни днёслайлик;

1, Она болани зркалади - Бола онага аркаланди.

2. Х^мшщэа ярадорни суяди - Ярадор хрмширага суянди.

3. Еошини' хаёл чулгади - Боши хаёлга чулгандк,

4, Ер сувни шимди - Сув ерга шимилдк. ■

Бу ткпдаги фе-ьллар англатадиган х,арака?нм субъект хрм,объект х,ам б»грдай бажара олада, Утимли феълдан шундай маъно англа-шилганда, уз лик дарата ясалшида субъект билан объект бир тушунчада ифодаланмайди, балки субъект объектга ва объект субъектга айланадк. Демак, узлик даражадаги феълнинг дайся яелишикдаги сузларни бошдарши узлик даража ясалишлга асос булгвн утммл-л феълнинг ичкк маъносига х,ам боглид экан.

Куш бошдарувли утимлн феьллардан узлик даража ясаггганда аса конструкция уч аъзоли* булади, яъни зга + восктали тулдирув-чи + кесим ёки эга + х,ол + кесим, Агар асос конструкцияда узлик даража ясалгунча туртта аъзо датналиб, улардел учтаси, яъни бош келишикдаги суз - зга, тушум келитигидаги суз - во- , ситасиз тулдирувчн ва жуналкш келюикгидаги суз - восстали тулдирувчи ёки х,ол каби мажбурий намоёк булувчи булаклар бул-са, узлик даража ясалгач, туиум келитигидаги суз конотрукщм-да булмайди, жуналиш келйшигвдаги суз эса мажбурий реаллшпуэ-чи булак булиб долади, у бош келкшккдагн суз бклан бирга узлик даражадаги феълнинг ма£Н"осшш реаллаштирш (юзага чк^а-рш) учун хлзмат дилади« '

Бундай- хрдатКинг юз бериши даражанинг утиши феълдан ясал'и-ши билан боглид, Утиши феьл тушум ке^огдигддаги сузни бопща- . ради, Ц^нянг учун унинг таъсир доараси тушум келишиги билан чегаралайади, ЙиёслаЙлик» Нелинчак гавдаоини згдл. - Нелин-чак эгилди, У фвшпшотш руйхатга езда.-' У руйхатга Мшш-

Уэлии дара:кадаги фоъл Датнашгал конструкцияда бош ва аунаг- , лиш келишшларидан таищарщ Чщш келишигидаги суз х.ам булша

I. Русская грамматика» I том.'Изд-ао "Наука"- М.: 1962 - С.616

мумкин; тортшк. йикмок, езмод кабй утимлн феъллар куч:,ta маъно ифодалагакида, уларга узлик даража аффккси р^шилоа, уларнкнг маънолари аник булишк учун мажбурий булак сифатида чик.ш кели-шигипаги суз катнашали.Мпооллат): От(Узи емишдан тортилди (емай куйди маъиосида). Талаба (узя) имтихрндак Йиккяди. Одам (узи) гамдан ззилади,

Куринадики, конструкция уч аъзоли булади. Агар конструкцияда чикиш келишитвдаги суз Катнашмаса* узлик даража маъноси аник булмай колади: ^до£тилди (узкми ёки кимдир томониданми ). Талаба йикклдп (тог/дан, дарахтдан ёки кучадами ) .Одамэзилди (биров томониданми ёки таассуротлар туфайлими ),Бундай Хрлларда конструкцияда чйкиш нелишигкдагк сузнинг булиши шарт» Бу суэ хдм феълнинг маъносини юзага чнкарувчи восита булиб келади.

Биргалик дараха, утиши-Утимсизлик ва келшик категория-ларинииг Узаро муносабатк. Биргалик даража уз хусусиятларкга кура даражалар системаскда sltr охиргк уринда туради, чунки у жуда оз микдордаги утиши феъллардангина ясалаДи, Фактик матери-аллар тах,чклидш1 маълум йулдши1,-(и)ш аффиксили феълларни куйи-дагича гурух^арга булкш мумкин: I. Аник даража шаклида ^Уллана-дкган феъллар: с.Узламок. сурамок. танжод, хясобламок! куштла- • мои;. КУРТОК. топ.кщ кабилар. Уларга -(и)ш аффикси к^шилгач,субъект ва объект.муносабатида узгариш юз беради, яъии тушуй кели-шигидаги суз б план кумакчили ш шел га айланади: Бола Уртоги билан танкшди. Раис у билак сураади, Ака укаси билан кУРкшди. Бундай конструкцияда боа келиишкдаги суз — ora асосяй.бажарувпи булса, кумакчили суз ~ бажарувчи х,арахатинн узига цайтарувчи шахени билдиради. 2. Аник даража шаклида кУлланмайдкгак биргалик дара-жадаги феъллар; гаплаимок,. саломлашмок, хайряаамок,- маслахатлад-Ы2£. МУСобакалашмок, жаняаллазмод ■ тУкнашмой. Уртоклашмок каби. Бундай феълларнинг купчияиги таркибли кисияарга ажралмайдиган - лсш аффикси билан отдай ясалгандкр. Бунда - лал! аффикси тар-кибвда биргалик даража курсаткичи булган феъл ясовчи сифатида ■ Катношади. Бу иккала гурухдаги феълларнинг маъноейни шага чкца-рувчк булаклар сифатида х,ам бош келииикдаги, хдм кумакчили суз Катнаиадк. ЛеКин нуткда шундай хрлатлар х,ам учрайдики, фадат икКй шахе орасидагл муиосабат н'одаланиши таъкидаанганда» биргалик даракадаги феъл бош келишикдага иккала ва иккови сУзлари

билая боглаиади: Шунзшг учу}! иккалазлиз очид гаплашкб олнвя-№з керад (Í',y»19-бет). Бир леча кун давомвдв иккори фадат сию марта коридорда куришди (А,К,91-бет).

Шузздай дрлатлар борки,-узаро биргалзпс маъносшш ифодалай-диган, яыш теки ва ундан ортлд ыахсларнзшг бир-бири устзш б&тсарадиган х,аракатшш мфодалазТдзпчш феъллац вазият тадозрюи-га к^ра куплин маъносинм ■янглатишд -мумиин. КДёслайлтш I. Квр1ша инки юнаи билан тднишиб колди (А,К. 161). - БолйЛар узоддан Удитувчисини танишдц ва олдига борззб,- унга уз муам-шларини сузлашди, 2, Кашир угли бзшан дучокдашиб д^ркша-ётгац Абдудодирни курди (У.У,88).- Сайда билан Карима опа-лариш кУрмцди ва уни дучоклашдк. 3» Эшон ... здасови цорок— гига Утнб, чипяа-чипяа Упимганини айтди (АД.318),- Бувиси ва он ас и ухлаб ётган чадалодни Уюшди, Лемак, феълларнинг узаро. биргалик ёзеи зеуплин маъносшш анг-латиши нутдий вазият бклан -щл боглид зкан, Вахрлеики,- ияшй адабиётларда узаро биргалик (взаимное) маъиоои упиш,- дучзш . каби феъл лексемаларнинг лексик маъносидан келиб чидади,деган дайдлар мавжуд1'. Турри, Упиш, дучищ каби феълларншг маъиола-ри икки субъектнинг бир-бдрига нисбатан цклгай даракатлартщ англатаётгандек тасаввур тугдиради. Нутдий вазият зса бошда- _ бошда маъйони ифодалаши ыумшйз, Агар нутдий вазият шиш в а ■ ундаз! ортид оубъезшгаряияг бир-бирларига объект булшши тадо-за дилоа, бундай феъДлар узаро биргалик маьззосз-зда дулланадзг. Агар нутдий'вазият бир неча субьекттшг бзфгалзпеда бйр~бирига эгяас, бошда'субъектга йисбатан булга» зфракаяинй З'.урсатсальца куплик маьноои ифодалэйади»

Шуидай утшлоиз феьллар борки, уларга -(и)и аффнкей душяд-ганда, хренла фсьлдой rauta ва уидан ортид оубъек/лтар араоида-

гз! муносабат1 ифодаяайаётгандай яушадя» Хяарга двлшмок.ягя';'-

лод, ъ -Фазямот^, «cg-'адэдон« fiBMSfflffiS» туташоц,

ардамлзздмод кабнлар дироди» Агар бйргайин дар&здаги фвы tinp-

зубъектнзшг иккзмчзшга ва иккшчй оубъектнзшг бзгршгчионга

шз куя су<й>ектларнинг узаро бир-бирига объект булишинй билдн-

Юл дат е в А. А, Ийторзтческое развитие взаимного залога ■

татжекого глагола, СТ.- I98Q - С. 4,18.

радиган хдракатни ифодалайди, Х^оридаги феъллар эса субъект-ларнинг бир-бирига объект булшшни курсатмайди. Кишнашмод феъ~ ли куплашнб дилинган х,аракатни билдиради, демак, бу феълдаги -ш кушшши ифодалайди. 'Аралетмок, хазкплашмок» ёрдашашмок кабилар Окр йунвлишда булаётган х^ракатш; алглатади, субъект- . лар бувдай хрлатда бир-бмряарига объектлик вазпфасини бажара олмайдилар» И.Кучдортоев нутд феъллари мисолида худай шувдай хрлатни нутд феъиларннюгг валёнтлигн ососида жуда тугри гао>;-лаб бергап1.

Орттирма ыакллари ва йгеъл даражалари тушунчаси. Ортткрма шакллари феъл дарвжалари ичида энг муаммолиси саналадй. Сабаби туркийауносликла орттир?ла шаклларшш баъзилар даражалар систе-масидан тащарида, утимли-утшсиэлик доирасида, цараш лоз ими-' ими кУрсатсалар^, айрим олшдар феълнинг бошда даражалари каби тенг хуиутуш, мустадкл даража сифатида бахрлайдклар3.

Х»тммага маълумки, ортт1фма ясовчилар утимсиэ феълни утилита, утимлшш утишилашган феълга айлаитиради. Боща феъл да-ражалари эса аксинча, утшли феълни утимсизга айлантиррдй.Маъ-л умки, феъл даражалари субъект ва объект муносабатшинг Махсус шаклланган феъл орцаий ифодаланишидир'*. Бу таърифдая куршадн--ки, феъл даражалари категориясшш ифодалашда уч тушуича; субъект, объект , харакат цатНашади. Хдр бир даража аффикои утиши феълга душнлгавда субъект ва объект уртасидаги муносабатнн уз-гартирадк. Амлю орттирма шакллари субъект ва объект муносабати-

1. К у ч к а р т я е л И. Валентной анализ глагола речи в узбекском языке - Т.: 197? - С.30. Б]фгалик даражанийг хусусияти ВДВДа гага даралг: А и а и о в с М. Узбек тилидаги фсъллар-да нисбат категориям - Т.: 1992 - 58-59-бетлар.

2. С е р е б р е и » и к о в Б. А. О залоге в финно-угорских я тюркских языках, доклад//Вопросы составления описательных граммашк язнкод Народов СССР (стенохфамма коордшгацнонного совещания по проблемам простого предложения к категории залога), УФа - 1953 - С,61-72. .'

3. Г у л о м о а А. Феъл; X, о н е в А. Феъл; Аъ л а м о в а М. курсатилган асар. .

4. Г у л о м о в А* Фем - 56-бет.

49 ;

ни узгартира олмайди, чунки улар утиысиз феълга д?шилиб одь~ ектни пайдо дилади; утиши феълга дуыилганда эса объектлар сони ортади.Б.А.Серебренников х,аи орттирма ясавчиларктшг буи-дай хусусиятларидан келпб чидиб шундай.дейди:"Турш1й ва фин-угор тилларида орттирма дарачсани алодида категория сифатида ая-ратиш х,еч цандай асосга эга амас^.Б.А.Серебрешншшнинг бу фик-ридз.бизниигча.асос бор.Буни анидлаш учун орттирма аффиксили феълларни бошда даражадаги феъллар билан диё'слаб куриш мумкин:

I. Анид даражадаги ва орттирма.аффиксили феъллар диёси. Анид даража С + 0 + X, тушунчаларши ифодалайди, Орттирма аффиксили феъллар дам С + 0 -?• Д ва С -* 0^+ 03+ X тушунчаларини-ифо-далайди. Шу жя^атдан бу феъллар ухшаб кетади. Аыыо анид дараяа-да махсус курсаткич йуд. .Утмлвдлик феьл лексеыанинг сеиантика-сндан келиб чидади. Оргшрма аффикслари оса утимсиз феълга шилиб, утимлиликни вужудгакелтиради,-утиши феълГа душилган-да дам феъл ян а утишилашади, Анид даража бонда даражалар яса- . лиши учун -цисман асос булади. Орттирма шаклли феъллар дам иуи-дай вазнфани бажаради, Киёслайлик; хшмод - ювинмад - ювилмод -— ювшмод5 ювмод.- ювдирмод - ювдиршгмод - ювдиришмод} келмод -келтирмод - келтирилмод каби,-

П_ Анид конструкция - шжхул конструкция билан дандай зид-_ . ланиш' муносабатида булса, орттирма феьлли констругсдия мажхул конструкция билан худай шундай аидланш муносабатига клришади*

Анид конструкция • Мажхул конструкция

Ьйувчи роман ёзди. Роман ёзшцщ,

' . С •«■ 0 + л ' • С + Х

Орттирма феълли конструкция Ма&хул конструкция

Ёзувчи ас ар яратди Асар яр'атилди»

Отаси боласшга удитдд. Бола укитилди,

Ш. о.лик дараяали конструкция орттирма феьлли конструкция билан диёсланоа дам уларнилг бир-бяридан фардли додисаяар зкан-лиги нак>ён булади. Агар уэлия даражада битта субъект дам оубъ-

I. Серебре н н и к о в Б, А, Курсатилган аоар - С» 69, ,

ект, хдм объоктлшс вазифасюш бажарса, орттирмада субъект объ-ектга силкпйдн! У^юшши^ювдйгиийщй; у сув с^пда - онаеи

Куринадики, Узлйк дараяа билан ортпфммш фардлаШдаган энг харантерли белги - уларни ясайдиган аффикошшг табйатидан х,ам келиб чидар экаи, Узлйк дараяа аффнкси -(и)н ва -(и)л утимли феълга душилиб, уш: утимсиз диладт Орттйрш аффиксларй утимсиз феълни утимлилаштиради ва утиши феълга гушилганда, у утим-сизга айланмайдй. Албатта, бу ииёслашда хрм узлик даражанинг даража механизмига мое келиши, орттирмшишг эса унга мое кел-маелнги куршади,

ГУ. Оргтирма шшелли феъл бнргалик даража билаи х;ам дуйида-гкча узаро зидланади:

1. Орттирма курсаткичлари х,ам утимсиз, х;ом утиши феълга ^уиялади. Биргалин даража курсаткичи аса фадат утимли феълларга цушилади* Орттирма шаклларшишг. кмконияти нисбатан чексиэ ва чегарасиз. Улар купгила утимёйэ ва утимли феълларга душйлавера-ди. Бнргалик даража фадат утиши феьллардан. йейлади. Бу унга хос булган чекланивдир. У фадат санодли утимли феьллардан яса-

, лади. Бу б1фгалшс даражага хос булган чегараланишдйр. Г'дсолларии дйёслайлик:

Орттирма шаклли феълиар Биргалик дараяа'

а) утимсиз феъдан .ясалимя сузл£Ш( TOpTJ¡¡!¡t устир, кулд1ф, ётдиз, одиз;

пйишр, гуллат каби} ■ беллаш, сураш,

б) Утимли фсьлдан ясалйш: куриш, урин, сездар, курсат, бошлат, санат каби. муштлаш, отиш каби.

2. Орттирма формате 'феьллардан англашшган х,аракатнинг ижро-чиси бирдан оргии булиаи мумкин. Биргалйк даражада хрм субъект-лар сони бирдан ортиц. Аммо бу иккала щакл ясайдиган фсъллар-шшг субъектлари мохдяти ва базифаси жйзщтидан фардланади, Орт-тйрма шакЯк феълларда субъектлардон бири объектга силжнйДи. )\р-ракат б!ф йУналишда буладк. АМмо бнргалик даражада субъектлар уз хрранатларига -щл субъект* х;ам объектлик вазифасшш бажара-ди. фраках царама - карши ¡фналшвда булаДк?

I, Мураббйя болайи ёткизди. Рсщкблар синаша бошладилар. • 2. Богбон иитшларга олма тергиздК) Дустлар дучодлавди.

'1. Утимсиз ёкк утю,uní феълга орттирма кУрсаткичлари кушил-ганда, бу феъл датнашган конструццйяда албатта, тушум келши-гвдага суз мавжуд булади, ашо биргалик дараяа аффшсси цатншн-ган кснструздияда зса тушум келишлищагк суз булмайди.Маоаианs I. У гул келтирди. Z. Удав кучоклаыишди

с + о + 1, с<=*о Ч-х

Юкоридагициёслаалардав маълум булдики, орттирма фездяи кон-, струкция мехаиизми ащщ даражадаги феъл цатшангал конструшиш-шшг мехаиизмига ухшайдк. Аник даража бопща дарааалар ясалиши учун асос конструкция булганндек, орттирма аффиксли феъл.дат-нашган конструкция хдм асос конструкция вазифасгаш божарадн.

Нлмий адабкётларда Доцш ортткрыа аффшссларц барча Утилсиз феълга цуиилпб, утщ утщяилаштиради, деЦиладк. Маълуи булдз*-ки, aílpiai уткмсяз феъл лексемалардаи орттирма щакллара jícoji— мае экан. Касолан, алахсирамок, мизгимок.' уйкуспрамок.хаял-ламок каби феълларга орттирма аффикешш кушиб курайлнн: Бола аяахсирвди - болани алахсиратдц Бобо мнзгиди - бобони мизгитди каби. • Курцнадики, щорядаги феълларни орттирма аффикслари билан куллаш манпщеизликни вуаудга келтиради, чунки бу феъллар анг-^ латган- хрлатлар субъектга ташки томондан беркямаЙДО, балки -субъектдагя ички pyxjifl аараёшншг натижаси^сифатцдй шага чи-

дади*. " УМУМЙ ХУЛОСАЛАЕ

Í. Уткмли-утшсизлик ва даража категорияларининг механизмлари-- .

пи узаро циеслашдан мьлум булдики, улар ыустацнл категоршг-

лйрдир, чунки утшьутюдсизлкк механизм! инки тушунчанивг:

хэдракат ва объектнинг, даража эса уч тушунчанипг; субъект -г-

объект ва хрракат муносабатинп акс эттирадя,

2. Феъллардагк даража категория«* утшяи-утшясязляк категория-

си «план чамбарчас борлиц. Утимли фаълга увидай, субъект лц

объект Уртасидаги муносабат Узгаришига олиб келуачи ишкж~

ларгина феъл даражаларинн яоайди. Бундай феъл шакллари У'п;.у -

сиз феълга дуыилгалда, субъскх ва объект урт&екда х;еч цаа-

даа узгаркш юз бермайди. Демак, бундай хрдларда дарааа .

кеда галуриш уринсиздир.

Г.РасуловР. "Узбек твлвдаги х;олат феъллари па уларнмп:-облигатор валентлнклари - Т.: IS89 - 28-бет.

3.Утимли-утимснзлик категорияои дарака категориясинй икки то-мондан Ураб турувчи хрдиса булиб, даража ясаяиши учун упсмли феъл асос булади, даража аффикси душилгач, феъл утишиз булади.

4. Анид даража барча утимли феълларни дамраб олади»

5. Агар анид даража акт га конструкция™ тшкил этса, макхул даража пассив конструкцияни ташкил отади. П)у лсидагдан бу даража- ■ лар узаро зид муносабатда булади. •

6. Бир бошдаруили утиши феълларга к®жхул даража аффикси ду-шилса, вооитасиз тулдирувчи &гага айлшади.швжуд эга мажхулла-нади. Куш бошдарувли утиши феъллардан иаз-гхул даража ясалганда эдам воситасиз тулдирувчи эгага айланйди* яъни туйум келишгидаги суз бош келиштк иаклига айлан&ци. Лшо иоситали тулдируочи узгар-май долади, Бу долат даража таъсири остйдагй кедшик фадят туыум келишиги зкшитгкни курсах ад«.

■ 7. Узлик даража внид даража б план эвдланиш муносабапиш хрсил дклади. Анид даражада субъект тушунчаси бош нелНшикдаги,объект туиунчаси туиун келишигйдаги сУз Склан-ифодаланади.Узлик даража-да оса иккада тумунча фадат бош келйдикдаги еуз.билан кфодаданади,

8. Узлик дараха мажхул даража бадан. хрракатнилг Оатарувчиси жкддт1Щан зидланиш муносабатн Досил дилади.Мсждул даражада дара-катнинг ба&арувчиси мажхулланиб, даракат объектини бидщфадиган тушум келишгидаги суз бош келшик шакдига айданса.узлйк Даражада бажарувчи анядлкгича долиб,бош келишик шаклида булади, ашо объект:ш билдирадигая туиум келишигидаги суз эътибордан содит дилкнади ва конструшцшда датнвшмайди.

9. Айрим феъллардан узлик даража ясалгакда,субъект объектга, льни боа келиишедаги суз жуналиш келишигидаги сузга ва.акоинча, объект субъектга.яыш тушум келишигидаги суз бош келишивдаги сузга айланади! Она болани эркалади-бола онага эркаланди каби. ДеМак,узлик даражадаги феълнинг дайси келкшикдагк сузлар бшан богланиши узлик даража,ясалишига. асос булган утклаи феъллшгг йч-км маыюсига дам боглид. Агар феъллар онглатадкган даракатнн субъект дам,объект дам бирдай бажара олса, узлик даража ясалкшида субъект йа объект бир тушунчадй кфодалалмайдн, балки субъект объектга в& объект субъектга айланадь.

10. Биргалик дарааа дам утимли феъллардан ясаладн.АДар утимли фсълга ~(и)ш аффикси душилгайда, субъект ва объект муп^сабепша

узгарищ юз бероа.яъни субъект л ар бир~бирига объект хам булса-лар,б1гргалю{ даража ясалган буладн.Агар субъект ва объект муно-сабатвда хеч дандай узгарта будааоа,-(и)ш аффкколи феълдаи куп-лшс маъноси аиглааилади,.

IX „ Орттирма фездларгаш боада дараяадагц фзъллар билап дяёо-лашдан маълум булдкки.уни ясоячи аффикслар оуОьект ва объект ур-тасвдаги мунособатни узгартара олтйди,Иунидг учун бу феъл дат-нтитан конструкцияда пеос донструддаядагидек механизм садланади, яъии субъект + объект + учаракпт-учл:ш тущунчаси мавжуд булади.

12.' Орттирма курсаткичлари утимсиз феьлга дуиилдб, утимли феъл у,оснл дилади.Аякд дарака эса Утлмли фе$лларни,дамраб олвди, ■ 13. Срттша а®щ?сдаря щр дшщай утиши ва утимсиз феълларга душилавермайди.Удар феъд субъедтй ва ойъектншщг оемантик хусу-сияти била» боглид х,олда танлаб душклади ва бунда яутд вазия'ти х,ам роль уй!айди.Дема1с,шу пайтгача аяъанавий тарзда такрорланиб келинаётган" орттирма. аффшадларз утимсиз ва, Утй.уш феълларга ёгь-яаснга душклавервди" деган фзшрга анидлдк шфитишга тУгри келади.

14. Орттирма аффиксли феълларнн дара«а механизмига солкб ку-ришдан ва шш^,мажхул,узлик,биргалик дараадагя феъллар билан диёйлаидан 'маьлум булдккм,орттирма феъллари кцорвдагк мадхул,-уэлик-ва бзфгаляк даражаларига ухшаы муЬтадил дарата -лрснл дил-майди, балки улар анид' даража' йвхаииздага' тзгаадиган хусусиятга эта экая.Шундая делиб чиддая х;олда орттирма феъллари бошда дара-жалар ясалиш учун бош .аакя здгсобдаяадиган анид даража таркиби-да дарадса,тугри булардд.Дараяаларга хос хусускятларни урганкш- '. дан шундай хулосага келшцщ: узбек 'гияидаги феъл даражалари сис-темасига узгартиа. кирктма дозш экая, яънй узбек яияида фв'ьл да- ■ разадард. туртта; дарада, шлхул дараяа* #злак даража,б1фга- '. лик даража»

15. куринадшш,ашгй дарайй буашн. учуй тон отрукшэда,алйа-гта,' Зо>л в а тухауч^ кедшишларядагй оузлар тадаад дйяинзди .Мажхул дара- .. «ада туда колишигадага суя бой квдиши» шакяяга айлгацадй.Узлвю '•;.•'.' царажада бош ва туаум келшшздага оуэларнш!» .йааяояори вир суз~ ;: з.а - бош иелишшдаги оузда мужшоамадвдй«Бзфгалвй дарвжада . • пум келишигидага суз бош делкшна шгйопгга ойяаяадй.ДаМай.фвьл да-за-ка.таря катвгориясииинг ¡тюМ в#мт кеЛ1ШИК кйВбГорйЯСй орг^а-ш юз беради.Дараза ясоаши- учун уттгли феъл талиб дшшадп.Бу.

хусусиятлар шуии нурсатадики, утишй-утимскзлкк, даража ва келишик'категориялари узаро чамбарчас боглиц хрдисалардир,

Тад^идотнинг асоспй мазмуни зъяон цилинган цуйидаги кшларда Уз кфодасишт топган:

1. Узликия йкк мшгсхул? Т.: "Узбею1стон"иашриётм, 1985,2 б/т.

2. "Узбек тнл!' дарслигй,,да феъл ■даракалари/У "Совет мактаби"

- 1986, 5-сон, 33-34-бетлар.

3. Узбек тклида - лш! ва - лаш аффикслари хщВДй/УУзбек адабий тили тараддяёти масалалари,11йзомий номидаги Тошкент давлат педагогика ииститутининг клмий милари - Т.: 1987, 35 - 40~б':тлар.

4. Нутг, маданкяти х,адида баъзй мулох,азалар//"СоБст мактабй

- 1990, 1-сон, 57-58-бетлар.

5. Феъл даракалари ва уларнй "Ургатш усуллари//"Мактабда узбек,рус тиялари ва адабкети" журнали,1991,3-еон,20-23~бетдар

6. Амалиёт изчил на назарий асослапган булат//Узбек тмлинй урганиш ва Удитиинп цайта дуриш х,ачйа тадомиллаштириншинг дол-зярб маеалалари"га багюалаиган узбек тили дойшй анжумахш бй-ргато? йкгши шьрузаларшшнг тсзислари (1991 пил,7-10 январь), Салтардавд, 1991, 278-279-бетлар. . ■ '

7. Узбек тилидагк феъл даражаларши рус гурух^арнда Ургатвп //Республика олий уцув мртларида Узбек, тили ва хррижий тиллар-ни удитиш иазариёти ва амал.вёТи:"Таьлимштг япги кокцеицияларг ва илмий - услубий йуналиалари" мавзусидаги илмнй-амалий коп-ференцда тезнсларн (Тошкент,1992 йял 25-27 ишь),Т.:- 1992, П-12-беглар.

8. Узбек тилпда уташ'-утшлснзлдк ва бошдарув (монография), Т.: Ч'ан", 1992, 5 босма тобод..

9. Утимл}!—утшлснзлик ва двража//Узбек тили тараэдиетн муам-молари" .Гшзомий номидаги Тошкент давлат педагогика институти-нинг ялмий асарлар туплами, 'Г.: 1992 , 42 - 48-бетлар.

10. Узбек тилндагк феъл даракалари,уткмлп-утимензлик ва ка-линшк категорняларинкнг Узаро муиосабаткга доир//Таьлим бугкн-ларида она тили удктнзц кагмугшш янгилаш асослари" мавзуидагк Узбек тюш доимка анжумаш: хш^нта йигилшшнинг тезисларн (1993 Йнл, 8-9 апрель), Карни; 1993, 96-бет.

II. Биргалшс даражалииг айрим хусусиятлари х,адида//"Туркий тиллар тараддиёти муеммолари" Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика ийститутшшнг илний аоарлар туялами, I - китоО, Т.: 1993 йил, 132 - 136-Овглар.

Диссертация посвящена изучению одной из актуальных проблем языкознания - взаимосвязи грамматических категорий в современном узбекском языке. Работа состоит из предисловия, »ведения, трех глав, заключения и списка использованной литературы.

Во введении освещается вопрос о сутаности категории переход-иоста-нспереходностк и подтверждается мюль о том, что здесь ш.-ратается отношение Шкду действием и Прямым объектом.

I глава посещена изучению потенциальной возможности управления переходах к непереходных глагольных лекссг.;. Сплошная выборка переходят: и непереходашх глагольных лексем из "Узбек тиляштг изод-ли луга?;:" (в двух томах) показывает, что ни уровне л?ика нереход-нкх глаге-ышх лексем (ПГ - 45,6 7.) мельче чум и«знер»>*0Д1Шх (ЦП - 5ч,4 У. . Во взаимосвязи аеоеходностп-и-мн'реходшялти с категорией падежа участвует винительнкй падеж. И работе устшялшпш оояйктелыю реализуете член« (ОРЧ) я факультлтичде« чл<»нн (оч) пг к НГ: осиорным ОРЧ пг является словоформа в вин. индол"; -прямое дополнение, а на ¡¡тором месте - словоформа п местном и исходном падгадх. Вря ИГ основным ОРЧ является — слово в кое ;»<>•>-ш.;.: яадеда;, оОуч1'о - обстоятельство. Такс!! пнатез фактов я.шкк д&ет йозшйшооть выявить более глубокие взаимосвязи моеду кат'м ркя-vj: переходности-непереходности и падежа. ...

Во второй главе ксследоваик особенности управления ПГ* и ЧГ ип уровне речи. Оказалось, что в речи участвуют больше ПГ (53,17.) чем НГ (4G,v7.). ПГ и 1-ГГ как единит; язк'ка имеет потенцию организовать от одного до четирех.синтаксических конструкций, но в речи реализуется обцчно одна из них. Обстоятельство как и! Ч в речи всегда реализуется.

Третья глава посвящена изучению 'взаимосвязи ^амматкческих категорий переходности-непереходности, .залога к падежа. Залогообра-зова?'*'; происходя? тан, где изменяется субт-ектно-объектнос отно-'кеняе, сгвдоазтёльно, зологообразов&чие, как' праяяио, возможно только от переходных глаголов. В основном залоге вкступаот только переходные глаголы к они служат б-л\-о.ч для образования друп-х з ¡итогов. Как явствует,зо взаимосвязи между п«гехолностко-непер"хо;-лоогыэ и залогом участвует лишь категория .••«ходности. Во взайыравиэи между залогом и падежом участвует именительный и винительные подежи.

Образование т.н. побудительного залога 'нейтрально к иероходаооти-непереходвостк, поэтов не является задогообразованиеы, а относится к категории -переходиос-тк..

3 U if M л n ч

The diaaertatlon poper iß devoted to the atudy of от) of the urgent pruhloriBvoi liiiguiutico-to tha lntaraotinn of gmacatical ojitefrorieo in M dorn lissbeic,

The paper «joBalnta of í'orswarú.iiitroduatioi., tiu-ao chspUr¿,cou-elusion and bibliography. '

.In the introduation the p"1-tï of tfio ejiteßory of trnnoitivor«aas (TfV) and intrunoiïivenuafj (livV) -iu elucidutud, It.reatp on the rçlationmiip WtwuiB action ani diraotiobjaot.ïbe firat jb«?*«1 . ehaptor drtdllu ирол • tho inveatigatioa of die poteueia} .зоуегдаеп* acsaiblï.lty of ïrV »m! Iïï'7,0'.' tíij Xavol there er.» br:¡-

TrY tuati tue lîrvC 45.оЙ Irl?» 54XÏ'ï'V). X.: the int«m»ls-Цоп of TpV / ITïV with tue cmt«¿orí of ofc¿e pta-tieipatos sn ooou-ifitive ceaa. Obligatory realised миЪадь (О'/.},) optimal reali-cambera (OpltM) of IrV end 22rV ■ verte ere áStormined in tiio pa-

if he isain СШ of TrY -/erbe ore r/orrt-forr; in the eccuastivo oaae» lireot object and or. the aecor.rt plaes a word-fora in the It; с ci iva no inicial coeeá.

When ÏCtV verbo ttrd concerned, tho ¡wjíu OKI; for thuo in a •orii-fprta in iJidireut опии .unâ it in uaüclly an «dverbiaX modifier» uaU ышХуз.Ы nf language dota gives a chance to г-eveui deeper »teraotioBu between the ontesoriéa ox' trfmoitivane&a/ivtxbnrAti-епево илсЗ oaa«.

In tkn Jaoowl chapter the 'pueuliaritiaa of govornaent of ÏrV ad ïVxV vertu on tUe apaooh level are imeatigated.It waa utöted aat 1я 'epeeen 'there ai« шюв îrV veroa S3,Ï*S tiiari Iïi-V oj.ö» eV and I Try au lm¿.;un¿je ил i ta have potential to ors»w>i«e fror, те up to four byiiteetic ooflatruotieri3,'but i« speeoft er.e of tijeo i ï-iit.lizeJ.Advtrbiul modifier ев sr. OHM i» ûlwsya «Âblfesseé»

îhi. third ehapter it; ûevateâ to the stuiy of iaterrelutiep of •uaibetiabX catbeoriee of 5*rV asá IîrVnetia,vàice er.U ccHe»Voion iilaiß4 ьЪкге piece »he» e.ubjeot-ofc<ect relation oi»nf:*e.ïh«№« i.'-s vüió«.-buiXdin- es ti rale le possible from'trennitive verbs ly.Ir tho active voleo only ÏrV varbu are isnjiiíaateil ar,Ci tUi¡y o co.'.'iidartid to be the ooïxor-atoae for buiWiKig of ovher voioea.

it опи ba aeeit fro» Ilia rssooroli in tho interaction batiroea V ar.i voice participutoa the octößcry of only. ïn ïhe in«» •.•autien betweee voiee uúá свае partioipf-tu »oainutive aï>d snsativû .оаооз.

Подписано а печать— ¿3 «•' ¥ ' • Формат бумогн 60х84'/и. Бумаге тйпографская Jft 1. Печать «РОТАПРИНТ». ООьем ¿t О Тираж fiO. skj, "•'. Заказ

. Типография издательства «Фан* АН РУа, 700170. Ташкент, акад. X, ЛвдуЛлвев», Т9,