автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Выражение падежных отношений в татарском литературном языке

Текст диссертации на тему "Выражение падежных отношений в татарском литературном языке"

#

я»

it

6i-Oi/-iO/ fS63

Академия наук Республики Татарстан Институт языка, литературы и искусства им. Г.Ибрагимова

На правах рукописи

Самирханова Гельнур Рашитовна

Выражение падежных отношений в татарском литературном языке

10.02.02 - Языки народов Российской Федерации (4. (татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: член-корреспондент Академии наук Республики Татарстан, доктор филологических наук, профессор Ганиев Ф.А.

Казань-2004

ЭЧТЭЛЕК

Кереш................................................................................................................................................................................................................4-13

Беренче булек. Тюркологиядэ Ьэм татар теле белемендэ

килешлэрне ейрэну тарихы..................................................................................................................................14-55

1.1. Тюркологиядэ килешлэрне тикшеру мэсьэлэсе..........................................................14

1.2. Татар теле белемендэ килешлэрне ейрэну тарихы................................................35

Кыскача нэтижэлэр...............................................................................................................................52

Икенче булек. Килеш категориясенэ кагылышлы

* гомумтеоретик мэсьэлэлэр......................................................................................................................................56-100

2.1. Грамматик категория буларак килеш..........................................................................................56

2.2. Килешлэрне билгелэунен теп принциплары..................................................................65

2.3. Тюркологиядэ Ьэм шул исэптэн татар телендэ баш килеш мэсьэлэсе......................................................................................................................................................................................................71

2.4. Татар телендэге кайбер бэхэсле кушымчалар Ьэм аларны ачык-

лый торган теп критерийлар........................................................................................................................................81

2.5. Татар телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган чара

буларак бэйлеклэр Ьэм бэйлек сузлэр......................................................................................................87

Кыскача нэтюцэлэр..................................................................................................................................................................99

Эченче булек. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган синтетик, аналитик чаралар,

Ьэм аларныц семантикасы....................................................................................................................................100-183

3.1. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ

торган синтетик чаралар Ьэм аларныц семантикасы....................................................100

3.1.1. Тешем килеше (-ны/-не)................................................................................................................................100

3.1.2. Юнэлеш килеше (-га/-гэ, -ка/-кэ, -а/-э)..............................................................................110

3.1.3. Урын-вакыт килеше (-да/-дэ, -та/-тэ)................................................................................121

3.1.4. Чыгыш килеше (-дан/-дэн, -тан/-тэн, -нанАнэн)................................................124

3.1.5. Иялек килеше (-ныц/-нец)..........................................................................................................................129

3.1.6. Урын-вакыт ягыннан менэсэбэт килеше (-дагы/-дэге,

-тагыАтэге)..........................................................................................................................................................................................135

3.1.7. Юклык килеше (-сызЛсез)..........................................................................................................................138

3.1.8. Барлык килеше (-лы/-ле)................................................................................................................................141

* 3.1.9. Охшату-чагыштыру килеше (-дай/-дэй, -тай/-тэй)......................................146

3.1.10. Татар телендэ -ныкы/-неке кушымчасы........................................................................149

3.1.11. Татар телендэ -ча/-чэ, -гача/-гэчэ кушымчалары..........................................151

3.2. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ

торган аналитик чаралар Ьэм аларныц семантикасы......................................................155

3.2.1. Корал h9M бергэлек килеше (нигез + белэн)................................................................157

♦ 3.2.2. Максат-сэбэп килеше (нигез + вчен)........................................................................................159

3.2.3. Аныклау килеше (нигез + турында, хакында)........................................................161

3.2.4. Сэбэп килеше (нигез + аркасында, сэбэплё)..............................................................162

3.2.5. Охшату-чагыштыру килеше (нигез + кебек, тесле, сыман, сымак, шикеллё)..............................................................................................................................................................................162

3.2.6. Кабатлау килеше (нигез + саен, аралаш)........................................................................163

* 3.2.7. Аркылы хэрэкэт килеше (нигез + аша, аркылы)................................................164

3.2.8. Буйга хэрэкэт килеше (нигез + буйлап, буенча, буйлата, буйлатып )................................................................................................................................................................................................166

3.2.9. Озынлык Ьэм вакыт удчэме килеше (нигез + буе, хэтле, тикле, кадэрле, зурлыгы, кицлеге, биеклеге, озынлыгы)............................................167

3.3. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш мэнэсэбэтлэрен белдерэ

,т торган синтетик-аналитик формалар..........................................................................................................168

3.3.1. Юнэлеш килеше кушымчасы -га/-гэ + бэйлек........................................................169

3.3.2. Чыгыш килеше кушымчасы -данАдэн + бэйлек..................................................174

3.4. Татар телендэ килеш мэнэсэбэтлэрен белдерэ торган

аналитик-синтетик формалар....................................................................................................................................176

Кыскача нэтижэлэр....................................................................................................................................................................178

• Йомгак............................................................................................................................................................................................................184-189

Библиография..................................................................................................................................................................................190-219

КЕРЕШ

Уйлау, фикерлэу сэлэте кешене жир йезендаге башка жан иялэреннен аерып тора. Белгэнебезчэ, фикер тел ярдвменде формалаша heM яши. Кеше чынбарлыкны узенец ацы аша уздырып, тел чаралары ярдэмендэ тасвирлап бирэ ала. Ул узенец фикерен житкеру ечен авазлардан сузлэр ясый, сузлэрдэн жемлэлэр тези. Лэкин уй, фикер ацлаешлы булсын ечен, сейлэмдэ гади сузлэрне биру генэ житми еле, менэ шушы сузлэр арасындагы терле менесебетлер дэ нинди дэ булса грамматик чаралар ярдэмендэ белдерелергэ тиеш.

Яшэеш барышында туа торган субъект-объект, урын-ара, охшату-чагыштыру, сэбэп-максат кебек купсанлы менэсэбэтлэрнец телдэ билгеле бер грамматик чаралар ярдэмендэ белдерелуе килеш категориясен хасыйл итэ. Мондый менэсэбэтлэр, халыкларньщ нинди телдэ сейлэшуенэ бэйсез рэвештэ, яшэеш барышында туалар. Эмма телдэ бу менэсэбэтлэрне белдерэ торган чараларньщ нинди булуы hep милли телнец эчке узенчэлеклэренэ бэйле. Без бу чараларны гомумилэштереп килеш монэсэбэтлэрен белдерэ торган чаралар дип атадык. Тел белемендэ алар килешлэр дип кенэ йертелэлэр.

Килешлэрнец табигате турындагы бэхэслэр антик заманнардан ук башланып, бугенге кенгэ кадэр дэвам итэ. Лингвистик эдэбиятта килеш мэсьэлэсенэ багышланган хезмэтлэр аз тугел. Шулардан тыш hop грамматикада, Ьэрбер дэреслектэ килеш мэсьэлэсенэ азмы-купме дэрэжедэ урын бирелэ. Шуца карамастан гомумтел белемендэ дэ, тюркологиядэ дэ килеш мэсьэлэсе ахырга кадэр чишелмэгэн проблема булып кала бирэ. Моца дэлил булып фэнни журналларда барган бэхэслэр, бу темага багышланган купсанлы мэкалэлэр Иэм аларда бирелгэн терле фаразлар, каршылыклы фикерлэртора [К.Е.Майтинская, 1955; Е.Курилович, 1962; М.З.Зэкиев, 1964;

Ф.Э.Ганиев, 1970; Ч.Филлмор, 1981; Р.Якобсон, 1985; Л.Х.Бэбби, 1994; А.В.Гладкий, 1999 h.6.]. Бу хезмэтлэрдэн куренгэнчэ, тел белемендэ килешлэрне билгелэугэ карата бердэм караш юк. Белгечлэр бу проблеманы чипгугэ терлеча якын килэлэр. Купчелек тел белгечлэре, килеш — ул бары тик морфологик категория, дип санасалар [КЕ.Майтинская, 1955; Р.А.Будагов, 1958], икенчелере исэ килеш проблемасын чишкэндэ, синтаксис узэк урынны алып торырга тиеш, дип саныйлар [Е.Курилович, 1962; Ч.Филлмор, 1981; Л.Х.Бэбби, 1994; А.В.Гладкий, 1999; N.Chomsky, 1981, 1986]. Э еченче теркем очен килешлэрне ейрэну бары тик килеш кушымчаларыныц семантик кырын тулырак ачыклауга кайтып кала [Р.Якобсон, 1984].

Гомумэн, тел белемендэ килеш категориясен тарайтып, формаль яктан гына карап ейрэну традициягэ кереп киткэн. Ченки килешлэр турындагы беренче тэгълимат флектив (грек, латин) теллэре нигезендэ туган. Купчелек теллэрдэ кулланыла торган "падеж" термины да килеп чыгышы ягыннан шул чорга кайтып кала. Бу термин сеяк атып уйнаучылар сейлэшеннэн алынган. Ул аткан сеякнец теге яки бу ягы белэн лсиргэ тешуен ацлаткан, грек сузе ptosis Ьэм латин сузе casusrан килеп чыккан [В.В.Виноградов, 1972, 179].

Хэзерге теллэрнец купчелегендэ бу термин я узгэрешсез бирелэ (инглиз: case; француз: cas; немец: kasus; испан: caso), я аныц калькалаштырылган тэржемэсе кулланыла (рус: падеж, чуваш: падеж, украин: eidumoK, терекмэн: душум h.6.). Кайбер теллэрдэ килеп чыгышы ягыннан башка сузлэргэ караган атамалар да кулланылышка кереп киткэн.

Хэзерге татар эдэби телендэ бу куренешне атау очен килеш термины кулланьша. Лэкин татар теле белемендэ башка терминнарныц да булуы билгеле. Мэсэлэн, игъраб [Фэезханов, 1887; КНасыйри, 1895; Э.Максуди, 1910], тешем [М.вметбаев, 1901; Г.Нугайбэк, 1911; Г.Х.Алпаров, 1926]. Килеш термины беренче тапкыр 1918 елда "Ана теле сарыфы", дип аталган грамматикада бирелэ [М.Корбангалиев h.6., 1918, 25]. Аца охшаш келишик дигэн атама узбэк телендэ дэ кулланыла [Узбек тили грамматикаси, 1975, 190].

Безнец эрага кадэр ук узенец поэтик есэрлэре, фэлсэфи хезмэтлэре белен дан тоткан борынгы грек, латин теллэре тезек, грамматик яктан камиллэшкэн теллэр булып саналалар. Безгэ билгеле булган беренче лингвистик хезмэтлэр дэ шул теллэр жирлегендэ туган. Шул сэбепле тел белемендэ бу хезмэтлэрнец йогынтысы бугенге кендэ дэ сизелэ.

Купчелек авторлар уз теллэренец беренче грамматикаларын тезегэндэ урнэк итеп борынгы грек, латин теллэренец грамматикаларын алганнар. Билгеле, алар уз теллэренец килешлэр системасын ейрэнгэндэ дэ шул теллэрнец схемасыннан чыгып эш иткэннэр. Бу куренеш купчелек Европа теллэренэ хас. Рус теленец беренче грамматикаларында бирелгэн килешлэр системасы да шул урнэк нигезендэ тезелгэн булса кирэк. Уз чиратында, татар теленец беренче грамматика авторлары да килешлэр системасын тезегэндэ рус Ьэм башка теллэрнец грамматикаларын калып итеп алганнар. Алар телнец бу схемага туры килгэн елешлерен курсеткэннэр, э туры килмэгэнен тешереп калдырганнар. Бу турыда тел галиме Ьэм танылган язучы Г.ИбраЬимов ачык итеп яза: "Руста "падеж" бар, гарэптэ аца охшаш "игъраб" бар. Бездэ бу ник юк? "Татар сарыфы"н язган вакытта безгэ дэ башта моны бер нигез итеп алырга туры килде. Падежга "тешем" дип исем бирдек, аны жидегэ аердык, рус Ьэм гарэптэге рэвеш белэн исемнэр куштык: су, суныц, суга, суны, суда, судан, су белэн, су турында. Лэкин куцел канэгатьлэнмэде. "Тешем" дигэн нэрсэ татар теленэ кечлэп тагылган, читтэн ябыштырьшган, хэзер кубып тешэргэ торган кебек хис ителэ" [Г.ИбраЬимов.- УШ т.- 1987, 109]. Кардэш булмаган бер телнец грамматик узенчэлеклэрен икенче телгэ механик рэвепггэ кучеру нэтижэсендэ туган элеге килешлэр системасы, билгеле, ул телнец барлык эчке узенчэлеклэрен, нечкэлеклэрен ачып бирэ алмый. Шул сэбэпле татар теленец иц нечкэ кылларын да сиземлэуче Г-ИбраИимовта канэгатьсезлек хисе туа. Ул, татар телендэ рус теленэ хас килешлэр системасы бетенлэй юк, дигэн нэтижэгэ килэ.

Нигэ соц килешлэрне ачыкларга омтылу куп очракта каршылыклы фикерлар тудыра, тиешле нэтюкэлэрне бирми? Моныц сэбэплэре кайда яшеренгэн?

Беренчедэн, "категориялэрнец" Ьэрбер телнец уз материалыннан, уз Жирлегеннен чыгарылмыйча, читтэн кертелгэн булуында. Э читтэн кертелгэн "категориялэр" телнец бетен эчке узенчэлеклэрен, нечкэлеклэрен ачып бирэ алмыйлар. Шул сэбэпле татар теле грамматикаларында курсэтелгэн килешлэр системасы да татар теленец бетен узенчэлеклэрен ачыклап бетерэ алмый.

Икенчедэн, менэ шушы флектив теллэр жирлегендэ туган тэгълимат, килеш категориясен тарайтып, аны формаль яктан гына карап ейрвнугэ сэбэп була да инде. Кыскасы, мэсьэлэнец формаль ягына гына басым ясаган, тар традицион караш буенча килеш категориясе бары тик морфологик категория булып чыга, э килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган чаралар бары тик сузнец уз эчендэ гене булырга тиеш, дип санала. Элеге формаль караш тел белемендэ килеш проблемасын ейрэнгэндэ зур бер кимчелек булып тора, килеш менэсэбэтлэрен тулысынча, системалы рэвештэ ачыкларга мемкинлек бирми. Эгэр дэ без формаль курсэткечлэргэ таянып, нэрсэ ул килеш? дигэн сорауга тугел, э бары тик, нэрсэ соц ул дательный падеждагы исем? дигэн сорауга гына жавап бирергэ омтылып карасак та, ачык жавап таба алмас идек. Ченки, шул ук дательный падежны гына алсак та, исемнэрнец бетеме (окончание) кайбер нигезлэр ечен - у (вручить коллективу), э кайбер нигезлэр ечен -е {служить отчизне) булачак. Мисалга стене сузен алыйк, бу формадагы исем дательный падежга да, предложный падежга да карарга мемкин. Аныц кайсысына каравын тегэл итеп бары тик жемлэ эчендэ гене ачыкларга мемкин. Бу юнэлепггэ эш итунец уцышсызлыгы турында рус теле белгече А.В.Гладкий болай дип яза: "...такой способ...ни на шаг не приближает нас к пониманию природы категории падежа. Определить падеж слова взятого изолированно, вне текста, в общем случае невозможно. И даже с "наивной" точки зрения мы неизбежно приходим к выводу, что падеж

существительного зависит от его роли в предложении" [А.В.Гладкий, 1999, 45]. Шул себепле телдэге килешлэрне ачыклау Иэм аларны системага салу, билгеле бер телдэ сейлэшуче гади кеше ечен генэ тугел, э тэжрибэле тел белгече ечен де шактый катлаулы мэсьэлэ булып чыга. Шуца курэ элеге мэкалэнец авторы да: "И возникает впечатление, что категория падежа - не что-то "внутренне присуще" языку (как, например, категория числа), а скорее какая-то "сетка", наброшенная на него грамматикой — нечто вроде системы координат",- дип яза [А.В.Гладкий, 1999, 46]. Димэк, килешлэрне ейрэнгэндэ морфологик чараларга таянып кына эш иту агглютинатив-аналитик теллэр ечен генэ тугел, хэтта флектив теллэр ечен дэ тиешле нэтижелэрне бирми.

Эмма тел галимнэре арасында килеш менэсэбэтлэренец морфологик чаралар ярдэмендэ генэ тугел, башка тер грамматик чаралар белэн дэ белдерелэ алуын танучы галимнэр дэ шактый. Мэсэлэн, XIX гасырныц таньшган лингвисты В.Гумбольдт хезмэтлэрендэ килеш менэсэбэтлэренец башка тер грамматик чаралар ярдэмендэ белдерелуенэ мисаллар табарга мемкин. Ул бу турыда: "Если, например, падежи образуются в языке при помощи предлогов, которые добавляются к остающемуся без изменения слову, то грамматическая форма отсутствует, а существуют лишь два слова, граммтическое отношение между которыми можно условно предположить. Так, форма e-tiboa в языке мбайя означает не 'через меня', как это принято переводить, а 'я через' связь между этим существует лишь в сознании того, кто это себе представляет, а не в связи знаков языка ... Тем не менее эта форма довольно удачно выражает падеж имени", - дип яза [В.Гумбольдт, 1984,332].

Шулай ук хэзерге чорныц кайбер тел белгечлэре дэ, мэсэлэн, Е.Курилович, В.М.Жирмунский, В.А.Богородицкий, Ф.Э.Ганиев килеш менэсэбэтлэренец морфологик чаралар ярдэмендэ генэ тугел, башка тер грамматик чаралар ярдэмендэ дэ белдерелэ алуын таныйлар. Мэсэлэн, Е.Курилович, килеш категориясен анализлаганда, алгы бэйлек (предлог)

эйлэнмэлэрен дерес анализламау бугенге кенгэ кадэр теп каршылык булып тора, дип саный [Е.Курилович, 1962, 175].

Татар теленэ килгэндэ, В.А.Богородицкий да, килешлэр я килеш кушымчалары, я рус теленец предлогларына туры килгэн бэйлеклэр ярдэмендэ белдерелэлэр, дип ацлатма биреп утэ [В.А.Богородицкий, 1934, 95]. Ф.Э.Ганиев бу куренешне танып кына калмыйча, татар телендэ бэйлеклэр ярдэмендэ белдерелгэн аналитик килешлэрне дэ билгели. Автор узенец хезмэтлэрендэ, нуль формадагы исем + бэйлек белэн белдерелгэн формаларны аналитик килешлэр дип атый. Ул, беренчелэрдэн булып, татар телендэ ун синтетик килеш белэн беррэттэн, сигез аналитик килеш формасын да таба Ьэм аларны билгеле бер системага сала [Ф.Э.Ганиев, 1970, 17-18].

Татар теле белемендэ килеш мэсьэлэсенэ караган купсанлы мэкалэлэр, терле теоретик концепциялэр булуга карамастан, бу елкэдэ галимнэр арасында уртак фикергэ килу юк. Инде 60 елларда ук М.З.Зэкиев терки теллэрнец hdM шул исэптэн татар теленец куп килешле булуы турында язган иде. Бу мэкалэсендэ ул татар, чуваш, терек, каракалпак теллэрендэ - унбер; казак телендэ - унике; якут телендэ ун килеш формасын курсэтэ [М.З.Зэкиев, 1964, 216-219]. Шулай ук Ф.Э.Ганиев, Н.И.Ирисов, Д.Ш. Селэйманов та татар теленец куп килешле булуын таныйлар [Ф.Э.Ганиев, 1979, 1980; Н.И.Ирисов, 1992; Ж.Ш.Селэйманов, 1996] Шуца карамастан бугенге грамматикаларда, шул исэптэн 2003 елда басылып чыккан "Татар грамматикасы"нда Ьэм мэктэп дэреслеклэрендэ дэ бары тик алты килеш формасы гына карала. Килешлэр Ьэм аларны белдерэ торган чаралар югары уку йортларында терлечэ укытыла. Бу каршылыклар татар теле дэреслэрен алып баруны кыенлаштыра.

Тюркологиядэ Ьэм татар теле белемендэ килешлэрнец ейрэнелу тарихын анализлап, бу мэсьэлэдэ аеруча бэхэс тудыра торган тубэндэге моментларны билгелэп утэргэ momichh.

Татар телендэ килешлэрнен саны терле авторлар тарафыннан терл