автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Языковые и стилистические особенности «Апокрисиса» Христофора Филалета

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковые и стилистические особенности «Апокрисиса» Христофора Филалета"

БЕЛАРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

Свютунова Марына 1оафауна

Моуныя i стылёвыя асабл1васц1 «Апокрысюа» Хрыстафора Фталета

10.02.01. - беларуская мова

Аутарэферат

дысертацьм на атрыманне вучонай ступен1 кандыдата фталапчных навук

MÍHCK - 2000

Работа выканана на кафедры псторьи беларускай мовы Беларускага дзяржаунага уывератэта

Навуковы юрауык:

кандидат фталапчных навук дацэнт Прыгодз1ч М.Р.

Афщыйныя апаненты:

доктар фталапчных навук прафесар Ашчэнка У.В.

кандыдат фталапчных навук дацэнт Круталев1ч М.М.

Апаыруючая аргажзацыя:

Вщебсм дзяржауны ушвератэт ¡мя П.М. Машэрава

Абарона адбудзецца « £%у> ьо'о/уа^иь^а^ 2000 г. у_гадз1

на пасяджэнн'| Савета па абароне дысертацый Д 02.01.11. пры Беле русшм дзяржауным ужвератэце па адрасу: 220050, г. М!нс1 вул. К.Маркса, 31, ауд.62; тэл. 27-85-38.

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Фундаментальней б1бл1ятэцы Бе ларускага дзяржаунага ужверЫтэта.

Аутарэферат разасланы

Вучоны сакратар

Савета па абароне дысертацый -

прафесар < 1С. Роуд

«Апокрысю» Хрыстафора Фталета з'яуляецца выдатным пом-н1кам старабеларускага п'юьменства, яю адыграу прыметную ролю у л1таратурнай палемщы пам1ж праваслауньш i унттам!, што узн1кла пасля ажыццяулення Брэсцкай царкоунай унм -1596 года. Створаны больш за 400 год таму назад (старапольсю варыянт надрукаваны у 1597 г. у В(льн1, а усходнеславянсю - у наступным годзе у Астрозе), твор Фталета i па сённяшж дзень прыцягвае увагу даследчыкау.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьи

Адз1н з напрамкау даследаванняу па псторьи беларускай л1таратурнай мовы- вывучэнне помжкау старажытнага тсьменства -дазваляе паглыб'щь уяуленш аб тыпах i адметнасцях пюьмовай мовы старажытнай пары. Нягледзячы на тое, Што шэраг помнкау старабеларускага п1сьменства ужо стау прадметам лЫгвютычнага д'аследа-'вання, ¡снуе шмат. лтаратурных творау, мова яюх пакуль што не праанал1завана на належным узроунк Да ix л1ку можна аднесц! i «Апокрысю» Х.Фталета, вывучэнне моуных асабл1'васцей якога i стала мэ-тай дадзенай дысертацыйнай работы.

Актуальнасць тэмы дысертацьм абумоулена некальюм1 прычынамК

Па-першае, недастатковай даследаванасцю у беларусюм мова-знаустве аднаго з найбольш значных старабеларусюх помшкау рэ-л1пйнай лалемм канца 16 ст., яюм з'яуляецца «Апокрысю». Часцей усяго да сачынення Фталета звяртаюцца л1таратуразнауцы i псторыю фтасофи, рэл1гм, ужяцтва на землях Беларуси.

Па-другое, адсутнасцю сютэмнага анал1зу мовы помнка. Некато-рыя беларусшя мовазнауцы (напр., У.В. Аычэнка, Э.Д. Блшава, М.Г. Булахау, A.M. Булыка, A.I. Жураусю, М.А. Жыдовн, А.А. KpbiBiqKi, М.Р. Прыгодз1ч, У.М. Свяжынсю, Т.Ф. Сцяшков1ч, С.М. Якаулеу) у комплексе з iHLiibiMi старажытным'| тэкстам1 выкарыстоувал1 у ceaix наву-ковых даследаваннях i тэкст старабеларускага варыянта «Апокры-cica». Аднак ¡х заувап аб мове твора носяць этзадычны характар, да-тычацца пераважна паасобных часцм мовы i зроблены не па стара-друкаванаму выданню, а па тэксту, змешчанаму у «Русской исторической библиотеке». Да гэтага часу не ¡снуе жводнай мовазнаучай пра-цы, якая б сгстэматызавала наз1ранн1 над мовай помнжа.

Па-трэцяе, адкрытым характарам пытання аб моунай прыналежнасц! дадзенага твора. Прымаючы да увап той факт, што аутарам «Апокры-cica», як мяркуюць, з'яуляецца пратэстант з Валыы MapuiH Бранеусю, а старабеларусю варыянт твора выйшау у друкарн'1 Астрожскага права-слаунага брацтва таксама на Укра1не, большасць yKpaiHCKix даследчыкау

лмыць «Апокрыас» набыткам уласнай культуры. Некаторыя з ¡х пры-знаюць, што у выпадку, кап1 размова ¡дзе аб пюьмовай мове канца 16 ст на землях Вял1кага княства Яггоускага, то правее^ выразную дыферэн-цыяцыю цэлага шэрагу беларуска-украЫсюх л'ггаратурных помнкау не падставе нацыянальнай прыналежнасц1 не уяуляецца магчымым. ЛЫгвь стычнае даследаванне мовы старабеларускага варыянта «Апокрыаса» дазволщь вызначыць месца гэтага твора у псторьп беларускай культурь 1 паспрыяе далейшаму ап'1санню! вывучэнню старабеларускай мовы. Сувязь работы з буйным1 навуковыын праграмам1, тэмам1

Дысертацыйнае даследаванне выконвалася у межах тэмы «Бела-руская лггаратурная мова I яе нормы: анхронны \ дыяхронны аспекты» (№19962113), якая была зацверджана 19.06.1996 г., уваходзша у план навукова-даследчай работы кафедры псторьи беларускай лггаратурнай мовы Беларускага дзяржаунага ужвератэта на 1996-2000 г. \ каардына-валася Нацыянальнай акадэм'тй навук Рэспублм Беларусь. Мэта I задачы даследавання

Асноуная мэта дысертацыйнай работы - атсанне мовы «Апокрыаса» Х.Фталета на фанетыка-арфаграфнным \ марфалапчным уз-роунях - абумовта пастаноуку наступных задач:

- анал1з фанетыка-арфаграф1чных асабл1васцей твора, як1 уключае у сябе апюанне сгстэмы графЫных сродкау помнжа з адна-часовым правядзеннем клаафжацьи галосных 1 зычных гукау на падставе «гук - графема» I высвятленнем асабл1васцей ¡х ужывання; выяуленне фанетычных працэсау у астэме кансанантызму \ вака-лЬму, адпюстраваных у помжку; устанауленне ступеж рэатзацьн марфалагмна-этымалапчнага 1 фанетычнага лрынцыпау арфаграфн;

- даследаванне марфалагмнага ладу твора, якое уключае у сябе ашсанне парадыгмы назоунжа, займенжка, прыметнжа, лмэбжка, дзеяслова яго форм; высвятленне характэрных асабл'юасцей функ-цыянавання пералманых часцЫ мовы у разглядаемым творы;

- устанауленне ступен|' рэал1зацьи у старабеларусюм тэксце «Апокрыаса» рыс жывой народнай гаворю I удакладненне звестак аб дыя-лектнай прыналежнасц: перакладчыка(-ау) старабеларускага тэксту;

- высвятленне ступеж уплыву мовы польскага арыпнала на мову старабеларускага варыянта твора; вызначэнне ступеж уплыву на старабеларусю тэкст «Апокрыаса» стараславянскай мовы.

Аб'ект I прадмет даследавання

У якасц! аб'екта дадзенага даследавання выступав мова старабеларускага варыянта "Апокрыаса" Х.Фталета - выдатнага помнжа рэл1пйнай палем'1Ю канца 16 ст. Пры параунанж асобных форм старабеларускага \ польскага тэкстау "Апокрыаса", аб'ектам даследавання выступав таксама I мова старапольскага варыянта (па выданню "Русской исторической библиотеки"). Прадметам даследавання з'яуляюцца

фанетычныя, арфаграф!чныя ] марфалапчныя асабл[васцганал1'зуемага тэксту. Фактычны матэрыял атрыманы метадам суцэльнай выбарга са старадрукаванага выдання "Апокрысюа". Картатэка :' сабранага матэрыялу складае каля 14 тысяч адзшак. ' : .-'-V

Метадалопя ¡ метады праведзенага даследавання -

Асноуным метадам анхражчнага даследавання мовы пбмнжа ста-рабеларускага пюьменства з'яуляецца метад л1нгвютычнага апюання, яга спалучаецца з элементам! кампаратыунага ¡статыстычнйгаметадау. У радзе выпадкау зроблены дыяхранмныя заувап адносна асобных граматычных форм. У рабоце выкарыстоувал1СЯ прыёмы сютэмнага ла-дыходу да мовы, найбольш грунтоуна распрацаваныя У.А. Карпавым у манаграфй «Язык как система» (МЫск: Вышэйшая школа, 1992). Навуковая нав!зна I значнасць атрыманых вышкау

Навуковая нав1зна дысертацыйнага даследавання заключаецца у ажыццяуленнг сютэмнага апюання мовы «Апокрьююа» ХФталета, якое раней у беларусш мовазнаустве не праводзтася. Упершыню атрымана дэталёвае апюанне фанетыка-арфаграфннага узроуню анал1зуемага помжка, праведзена клайфжацьт галосных 1 зычных'гу-кау, устаноулены \ апюаны фанетычныя працэсы у сютэме вакал1зму I кансанантызму. Сютэматызаваны наз|'раннг над марфалап'чным ладам дадзенага помнжа. Навуковая вартасць атрыманых вын!кау заключаецца у вызначэнж асноуных моуных асаблщасцей старабела-рускага варыянта «Апокрысюа» Х.Фталета, як(я дазваляюць удак-ладнщь уяуленж аб мове жанру рэлИйнай палемк1 канца 16 ст., а таксама аб характары моунай асновы .анал1зуемага помжка \ аутары (аутарах) перакладу з польскага арыпнала. Практычная значнасць атрыманых вышкау

Фактычны матэрыял, асноуныя палажэнж I вывады праведзенага даследавання могуць выкарыстоувацца пры падрыхтоуцы навуковых прац па пстарычнай фанетыцы \ граматыцы беларускай мовы, а таксама пры выкладанж гэтых дысцыплЫ у вну рэспублш I пры распра-цоуцы спецкурсау \ спецсем1нарау па адпаведных тэмах. Асноуныя палажэнж дысертацьп, яюя выносяцца на абарону

На абарону выносяцца наступныя палажэнж:

- графтная сютэма «Апокрысюа» Х.Фталета адпавядае папярэд-не выпрацаванай традыцьп друкаваных выданняу, пры гэтым вщавочнай з'яуляецца тэндэнцыя да ужфжацьм граф1чных сродкау;

- у старабеларусюм тэксце «Апокрысюа» пануючым выступае марфалапчна-этымалапчны прынцып правапюу, аднак адлюстраван-не цэлага шэрагу фанетычных працэсау у сютэме вакалЬму ! кансанантызму сведчыць аб тэндэнцьм да арыентацьм арфаграфн на жы-вую народную гаворку;

- мове старабеларускага тэксту «Апокрысюа» характэрна марфа-лапчная сгстэма, якая рэал1зуецца у формах, што у асноуным адпа-вядаюць правшам пюьменства канца 16 ст., выпрацаваным у межах жанру рэлтйнай палемм;

- перакладам з польскага арыпнала займалася некалью перакладчы-кау. На нашу думку, чатыры части твора перакладал'1 чатыры чалавею, што 1 дазволта апублжаваць старабеларуш варыянт «Апокрысюа» у хутгам часе пасля выхаду польскага арыпнала; можна гаварыць аб ¡х прыналежнасц1 да прадстаунжоу пауднёва-заходжх беларусюх гаворак;

- пэуны уплыу, аднак меншы, чым можна было б прагназаваць для перакладнога твора, на мову старабеларускага тэксту «Апокрысюа» аказала мова польскага арыпнала; стараславянсю моуны уплыу выражаны вельм! абмежавана.

Асабюты уклад суюкальжка

Дысертацыйная работа з'яуляецца вышкам самастойнага да-следавання аутара. Сабраны фактычны матэрыял, праведзена яго сютэматызацыя \ анал1з, на падставе чаго зроблены вывады аб моуных асабл1васцях анал1зуемага твора. Апрабацыя выш'кау даследавання

Асноуныя папажэнн'! дысертацьп прайшл'| апрабацыю на м1жнародных навуковых канферэнцыях «Беларуска-руска-польска-укра1нскае супастауляльнае мовазнауства 1 лааратуразнауства» (Вщебск, 22-24.04.1997), «Беларуская мова у другой папове 20 стагод-дзя» (Мжск, 22-24.10.1997), на рэспублжанскай навуковай канферэнцьм да 80-х угодкау прафесара Фёдара Янкоускага «Жыццём слугуючы Айчыне» (Брэст, 10.1998), на 56-й навуковай канферэнцьп студэнтау \ ашрантау Беларускага дзяржаунага ужвератэта (Ммск, 11-14.05.1999).

Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджэнн! кафедры псторьп беларускай мовы Беларускага дзяржаунага уывератэта у 2000 годзе. Апублшаванасць выжкау

ВынЫ дысертацыйнага даследавання апублжаваны у 7 работах агульным аб'ёмам 40 друкаваных старонак. 3 артыкулы змешчаны у часопюах, 4 публжацьп - у матэрыялах навуковых канферэнцый. Структура *1 аб'ём дысертацьп

Дысертацыя складаецца з уводзшау, агульнай характарыстыю пра-цы, дзвюх асноуных частак, заключэння, сп1са вьжарыстанай л1таратуры (129 адзЫак), двухдадаткау. У першым дадатку (3 староню) знаходзщца ¡люстрацыйны матэрыял да першай частю работы, у друпм (42 староню) - фактычны матэрыял са старабеларускага тэксту да другой часта даследавання. У тэксце дысертацьп змешчана 21 таб-л'ща (20 старонак). Поуны аб'ём дысертацы'1 -167 старонак.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Уводзжы раскрываюць п'сторыю стварэння «Апокрысюа», яго ролю у лп-аратурнай палемщы пам1ж праваслауньш i ужятамк апюваюць кампазщыйную будову i, вельмн сцюла, змест твора.

Агляд л1таратуры па вывучэнню «АпокрыЫса» Х.Фталета па-казау, што мова дадзенага помжка старабеларускага тсьменства рэдка выступав аб'ектам лЫгвютычнага даследавання.

Праблема аутарства «Апокрыс1са» Х.Фталета раскрываецца у адпаведнасц1 з вядомьш на сённяшж дзень фактами Ёсць падставы аутарам польскага арыпнала л1чыць пратэстанта з Валыж МарцЫа Бранеускага-малодшага. Перакпадам на старабеларускую мову зай-малюя, на нашу думку, чатыры асобы.

Палеаграф1чныя асабл1васц1 «Апокрыс1са» Х.Фталета дазва-ляюць aflHecqi старадрукаваны тэкст твора да выданняу друкарж Ас-трожскага праваслаунага брацтва.

Першая частка даследавання прысвечана анал1зу фанетыка-арфаграфмнай сютэмы «Апокрысюа». Выкарыстанне прыёмау сютэмнага падыходу да мовы дазволта правесц1 клаафжацьн галос-ных i зычных гукау твора у залежнасц1 ад спосабау ix графмнага афармлення. Для абазначэння галосных гукау выкарыстоуваюцца графемы а, е, ь, н, i, /," v, о, w, ъ, Ob', W, ы, w, m, л, ужыванне яш ха-рактарызуецца наяунасцю варыянтных напюанняу, абумоуленых як перайманнем традыцыйных граф1чных сродкау, так i юнаваннем у мове перакпадчыкау змяшэння напюання э i и. Для абазначэння зычных гукау выкарыстоуваюцца графемы в, в, г, кг, д, дж, дз, ж, з, о, й, к, л, ,и, и, п, п, р, с, т, Ob', в, а\ ф, х, Ц, ч, ш, ц./, £ цг. Першая клаафмацыя выяв'та у тэксце помжка наступныя карэлятыуныя па мяккасц1-цвёрдасц1 пары зычных: [Б-Б'], [В-В'], [Г-Г], [G-G'], [Д-Д'], [3-3'], [К-К], [Л-Л'], [М-М'], [Н-Н'], [П-П'], [Р-Р'], [С-С]. [Т-Т], [Х-Х'], [Ф-Ф'] i афры-каты i [ДЗ-ДЗ']. Не >п"вараюць пар асобныя гую: [J], [у], [Ж], [Ч], [Ш], [Ц],а таксама афрыкаты [ДЖ] i [ШЧ].

Аналю фанетычных працэсау сгстэмы вакал1зму разглядаемага помжка BbmBiy наяунасць таюх з'яу, як: а) аканне, прадстауленае як у словаформах, яш адчул1 уплыу польскага арыпнала, так i у слова-формах, з польскай мовай не звязаных; б) пераход [Э] пасля спрад-вечна памякчоных [Ж, Ч, Ш] i [Ц] пад нацюкам у [О], а таксама ана-лапчны працэс не пад нацюкам, па аналоги; в) замена агульнасла-вянсюх спалучэнняу *tort, *tolt, *tert, *telt поунагалосньш формам! пе-раважна па усходнеславянскай i радзей па заходне- i пауднёва-славянскай мадэлях, а таксама замена пачатковага спалучэння *ört усходнеславянсюм *rot; г) адсутнасць пратэтычных галосных i наяунасць рэдукцьм пачатковага и, д) пераход [У] - [у] (у нескладо-

вае), выяулены у адзЫкавых выпадках. Неабходна адзначыць i такую характэрную рысу помшка, якзмяшэнне напюанняу з tf, e¡ п.

Аналю сютэмы кансанантызму «AnoKpbicica» Х.Фталета выяв1у наступныя фанетычныя з'явы старабеларускай мовы, у рознай сту-neH¡ прадстауленыя у тэксце помшка: а) пераход [В] - [у] (у нескладо-вае), выражаны на пачатку слова л1тарай в, дыграфам oí/з дыякры-тычным знакам о, спалучэннем дыграфа oí/i лачатковай л ¡тары в, у сярэдзше слова - лтарай в з вынасным ь, у якасц| прыназоунка oW i радзей ofá, а таксама пераход [Л] - [у] (у нескладовае), прадстаулены у асноуным у формах дзеясловау прошлага часу; б) фанетычнае па-даужэнне зычных у ¡нтэрвакальным станов1шчы, якое мае у тэксце 5 тыпау выражэння, асноуны з яюх - афармленне пры дапамозе спа-лучэння ь з галосным. На нашу думку, HanicaHHi такога кшталту свед-, чаць хутчэй аб непашыранасц1 дадзенай з'явы у мове перакладчыкау старабеларускага тэксту «Апокрыс'юа»; в) зацвярдзенне шыпячых i этымалапчна мяккага [Ц]; г) далейшае развщцё фанетычнага працэ-су зацвярдзення [Р]; д) зацвярдзенне губных [В] i [М] у канчатках на-зоункау, прыметнжау, дзеепрыметнжау, займеныкау м. роду адз. л1ку Т. склону ¡ у канчатках прыметнжау, займеннжау, Л1чэбн1кау, дзее-прыметыкау м. i н. роду адз. л1ку М. склону, у формах дзеясловау прошлага часу, а таксама зацвярдзенне канцавога губнога [В] на, зоункау, якое праводзтася нерэгулярна; е) асноуныя вщы аамтяцьм, дьгамтяцьн, а таксама сцяжэнне i спрашчэнне труп зычных; ж) неабазначэнне мяккасц'| [Л] i некаторых зычных пры збегу у коран1 ■.; . слова i дастаткова шырокае ужыванне арханных форм з гы, кы, хы.

, У другой частцы работы анал1зуецца марфалапчны лад помшка.

«Апокрыас» засведчыу сталае функцыянаванне с'ютэмы скланен-.. ня назоунжау (раздзел 1), дэтэрмшаванай не характарам праславян-скай асновы назоунжа, а яго родавай прыналежнасцю, што прывяло да суюнавання варыянтных склонавых форм. Найбольшая колькасць варыянтных форм выяулена у парадыгме скланення, назоунжау з былым! acHOBaMi на *o/jó. Варыянты прадстаулены у адз. Л1ку у а) Р. склоне - канчаткам! -а/-л (асноу на *o/jo) i -у/-ю (асноу на *й), вы. бар яюх залежыць ад семантыю назоунжа; б) Д. склоне - асноуным канчаткам -овиЛеви (асноу на *й) i дадатковым -у (асноу на *o/jo); в) В. склоне - флека'ям1 -a i -ь; г) М. склоне - канчаткам1 -i¡ (асноу на *o/jo) i -у/-ю (асноу на *й); у мн. л5ку у д) Н. склоне - канчаткам1 -ы/-и (асноу на *o/jo) ¡ -ове (асноу на *и); е) В. склоне - канчаткам1 -ы/-и i -osb; ж) Т. склоне - канчаткам1 -ы (асноу на *o/jo), -ми (асноу на *7) ¡ -ами (асноу на *á/ja), яюя ужываюцца паралельна; з) М. склоне - канчаткам -ахъ (асноу на *a/já), друпм па частаце ужывання - -±хъ (-ехъ) (асноу на *o/jo) i менш пашыраным, чым два папярэдшя, канчаткам -охъ (асноу на *й).

Варыянтныя формы у парадыгме скланення назоунжау з асновай на *й адзначаны толью у мн. л!ку М. склоне, дзе акрамя традыцыйнай флексм -охъ зафжсавана \ флекая -ахъ (асноу на *Ща).

Скланенне назоунжау з асновай на *а/|'а вызначаецца ста-б'тьнасцю форм. Змяшэнне канчаткау назфаецца толью у адз, л1ку М. склоне \ звязана, на наш погляд, з неадрозненнем и \е у дадзе-най пазщьп.

Парадыгме скланення назоунжау з асновай на таксама не уласцты шырою дыяпазон варыянтных форм. Праведзеная кла-афжацыя флексм назоунжау дадзенага тыпу дазволта щэнтыфжа-ваць канчатю, спрадвечныя для гэтага тыпу скланення I перанятыя ад ¡ншых тыпау. Паводле нашых наз1ранняу, спрадвечным1 з'яуляюцца флексм а) -ь/-ь адз. л1ку Н. склону; б) -и ж. роду адз. л1ку Р. склону; в) -и ж. роду адз. л1ку Д. склону; г) канчатак -ъ/-ь у В. склоне адз. л1ку пры неадушаулёных назоунжах; д) ч'ю (-ью) ж. роду адз. л!ку Т. склону; е) -емъ (<ьмь) у назоунжау м. роду адз. ту Т. склону; ж) -и ж. роду адз. л1ку М. склону; з) -и мн. л!ку Н.-В. склону; ¡) -/'0 мн. л1ку Р. склону. Запазычаным1 для назоунжау з асновай на *Т можна лныць кан-чатю а) -а у назоунжау м. роду адз. л1ку Р. склону; б) -у у назоунжау м. роду адз. л1ку Д. склону; в) -амъ/-лмъ (назоунжау на *а/)а) у назоунжау мн. л1ку Д. склону; г) -ами (назоунжау на *а/]а) у назоунжау мн. л1ку Т. склону; д) -/ахъ (назоунжау на *а/]а) у назоунжау мн. л!ку М. склону.

Назоунш з асновай на зычны прадстаулены у творы нешматлжш словаужыванням1, цапкам адпаведньш правшам рэлюйна-палем1чных сачыненняу старабеларускага тсьменства у канцы 16 ст. Адзначаны варыянтныя канчатю -и, -а, -ьа назоунжа имл у Р. скл. адз. л1ку; -е I -и назоунжау з асновай на *й у Р. скл. адз. л!ку; -и 1-е у Д. скл. адз. Л1ку назоунжау на *й; -ы \ -ами назоунжа слово у Т. склоне мн. л:ку; канчатю былога парнага л1ку -има 1 -ами назоунжа очи у Т. склоне; -ахъ \ -ехъ у М. скл. мн. лжу.

У помжку адзначаны выпадю ужывання вакатыву (чителникучитателю, д^еписе, б'бднику, господи, пане) \ рэштю парнага л1ку, прадстауленыя формам! з дыстрыбутыуным значэннем. Як'формы парнага лжу ¡дэнтыфжаваны нам1 словаформы об'кдв'й сторон(29); об£ сторон(29); дв'А особЪ (12 аде.); дв^ слов'к (117); передъ бчи-ма м'кти (32). Пераважная большасць назоунжау у спалучэнн! з л1чэбнжам1 два, двохъ, ободвухъ, обомъ, дв'Ъма ужываецца у форме мн. лжу.

Найбольш ужывальнай часцжай мовы у тэксце «Апокрысюа» з'яуляеццца займеннж (раздзел 2); тэта дазволта зафжсаваць I апюаць усе яго групы, прадстауленыя вялжай колькасцю форм. Амаль усе яны з'яуляюцца тыповым'| для творау жанру рэлюйнай па-лемш канца 16 ст.

У парадыгме скланення асабовых займеншкау выяулена некалью тылау варыянтных форм, у прыватнасць формы, звязаныя з развщцём пачатковага н- пасля прыназоунка, формы ж. роду адз. л1ку ее ! ей, ужфжаваныя формы м. роду адз. л^ку Т.-М. склону з кан-чаткам1 -имъ 1 -емъ. Акрамя форм асабовых займенжкау 3-й асобы ужфжаваныя формы м. \ н. роду адз. л1ку Т.-М. склону зафжсаваны у парадыгме скланення прыналежных займенжкау.

У групе указальных займенжкау часцей усяго адзначаюцца формы займенжка тотъ (той), у функцыянаванж як1х выяулена адна характэрная асаблщасць: ужыванне форм м. роду адз. лжу тотъ \ той вельм1 нераунамерна размеркавана па частках твора - у 1-й \ 2-й частках форма той не выяулена жводнага разу. :. Ужыванне пытальна-адносных займенжкау адпавядае пюьмовым традыцыям старабеларускай мовы. У Н. склоне ужываюцца формы хто, кто з в'щавочнай перавагай першай з ¡х. Няпэуныя займенжю дастаткова часта выступаюць з часц'щам1 польскага паходжання -колвекъ I -сь. Ся-род адмоуных займенжкау найчасцей адзначаюцца формы займеннжа жаденъ (-ал, -ое), формы нилюй (-ал, -ое) ужываюцца значна радзей.

У анал1зуемым творы у формах займенжкау ж. роду адз. л1ку Р. склону пераважаюць формы з канчаткам -оШ-ей, формы з канчат-кам -ое/-ее адзначаюцца рэдка.

Формы Н.-В. склону мн. л1ку адзначаны у «Апокрыасе» з флекаям1 -ыеИе, -ыи/чи. У сувяз1 са станауленнем у старабеларускай мове катэ-горьи адушаулёнасц1-неадушаулёнасц1 формы В. склону мн. л1ку могуць супадаць у аналйуемым творы як з формам! Н., так \ Р. склону.

Анал1з прыметнжау (раздзел 3) у «Апокрыасе» сведчыць аб зме-нах, што адбывалюя з гэтай катэгорыяй мовы у старабеларусю перы-яд. Яны был1 звязаны з далейшым працэсам пераутварэння склада-ных форм прыметжкау праславянскай мовы у поуныя формы, боль-шасць з яюх працягвае функцыянаваць \ у сучаснай беларускай мове, 1 з агульнай тэндэнцыяй да ужфжацьм флекай. Створаны у канцы 16 ст., твор Фталета адлюстравау абмежаванае ужыванне каротюх форм прыметнжа, яш адзначаны у ж. ! м. родзе адз. л1ку Н. склону у функцьп кампанента састаунога ¡меннага выказнжа, а таксама у сас-таве складаных слоу тыпу новокгродокъ, великоденный, старозаконный, новохрещенскШ.

Анал1з флекай поуных прыметжкау, праведзены з дапамогай астэмнага метаду, I наступная клаафжацыя у адпаведнасц1 з абра-ным1 прыметам1, паказал1, што ¡х ужыванне у разглядаемым тэксце падпарадкоуваецца правшам, ¡снаваушым у старабеларускай мове для творау дадзенага жанру. Пры гэтым выяулены пэуныя моуныя асабл'|васц1, сукупнасць яюх з'яуляецца характэрнай рысай дадзенага твора.

32 з 36 зафжсаваных канчаткау поуных прыметжкау з'яуляюцца найбольш старажытным! \ выступаюць у адзжай форме. Да ¡х лгку нам! умоуна аднесены \ стараславянсюя канчатю Р. I М. склону адз. лку м. роду -аго I -¡имъ адпаведна; адз. л1ку н". роду Т. склону >Лшъ; адз. л1ку ж. роду Н. I Р. склону -аа \ -ыл/ча адпаведна \ мн. л1ку Р. склону -¡ихъ. Словаформы з перал1чаным'| канчаткам1 сустракаюц-ца ва устойлгёых спалучэннях \ цытатах. ;

Асобным склонам уласц1вы варыянтныя канчато, напр., Р:гсклону адз. л!ку ж. роду-оеАее, -ой/-ей\ М. склону адз. л1ку м. роду -омъ/-емъ, -ымъ1-имъ\ И.-В. склону мн. Л1ку -ые/че, -ыи/чи, яюя ужываюцца пера-кладчыкам1 «Апокрыа'са» у розных суадноанах, аб чым сведчаць на-ступныя факты: флекст -ое/-ее у прыметжкау ж. роду адз. лжу,.Р. склону у 1-й частцы выяулена толью у цытатах; кал1 у мове перакладчыкау 1-й \ 2-й частак формы з канчаткам -ое/-ее складаюць не-вял1кую колькасць, то у перакладчыка 3-й час™ дадзеная л1чба.знач-на большая; суадноаны ва ужываны канчаткау -омъАемъ \ -ымъ/-имъ у прыметжкау м. роду адз. л1ку М, склону паказваюць,-што тэндэнцыя да унфкацьн флекай Т. 1 М. склонау больш выражана у леракладчы-ка 1-й часто менш - у перакладчыкау 2-й \ 3-й, частак; паводле ужывання флекай -ые/че поуных прыметжкау мн. л1ку Н.-В. склону выразна збл1жаецца мова перакладчыкау 2-й 1 3-й частак, у той жа час мове перакладчыка 1-й часто больш уласцты флекси -ыиМи,- а флексн -ые/че выступаюць у якасц1 варыянта; мова перакладчыкау 1-й I 3-й частак зблмаецца паводле ужывання прэф'жса най- у формах вышэйшай ступеж параунання прыметжкау, а мове перакладчыка 2-й часто больш характерны сцягнуты прэфжс на-.

У «Апокрысгсе» пераважаюць формы вышэйшай ступеж параунання, утвораныя пры дапамозе суфжса -ш-, хоць шырока выка-рыстоуваюцца \ формы з суфжсам -еиш-, ужываюцца суплеть1уныя формы параунання; сярод форм найвышэйшай ступеж пераважаюць утвораныя пры дапамозе прэфжса наи-, прэфжс на- пашыраны у помжку у меншай ступеж. '

Наз1ранж над астэмай л1чэбжка (раздзел 4) у «Апокрыасе» Х.Фталета дазваляюць зрабщь вывад аб тым, што у старабела-рускай мове у канцы 15-16 стст. лмэбжю утвараюць асобную групу слоу з абстрактным значэннем колькасц1 або парадку пры лнэнж.

Пэуна-колькасныя л1чэбжю одинъ, одна, одно у «Апокрыйсе» змяня-юцца як поуныя прыметнш; заходнеславянсия (еденъ, една, едно) 1 пауднёваславянсш формы (складаныя словы з першай часткай един-) у творы пашыраны у вельм1 нязначнай ступеж. Можна зауважыць, што болыиасць форм, утвораных па узору польскай мовы, прыходзщца на 3-ю частку. Перакладчым 1-й \ 2-й частак адпаведныя польсюя формы паслядоуна замяняюць формам! л!чэбжка одинъ (-а, -о).

Наяунасць у старабеларусюм тэксце формы пэуна-колькаснага л!чэбшка оденъ указвае на верагодную моуную прыналежнасць пе-ракладчыка 2-й частю, у якой выяулена дадзеная форма, да пауднёва-заходжх беларушх дыялектау.

У Р. склоне адз. л1ку л1чэбжю два, dei; выступаюць у тэксце пом-н1ка у форме двохъ, утворанай ад старажытнай асновы двою; стара-жытная форма дв^ма выяулена у Д. i Т. склонах.

Адзначаныя у тэксце формы пэуна-колькасных л1чэбжкау три, чотыри, плть, девять, деслть, сто, тислча адпавядаюць трады-цыям старабеларускага пюьменства канца 15-16 стст.

Сярод няпэуна-колькасных л'мэбнжау у анал'1зуемым творы пера-важае слова много, радзей ужываюцца палашзмы килка \ сила.

У помжку дамЫуюць новыя формы зборнага л1чэбжка обадва, обедве, аднак ужываюцца i старажытныя формы оба, обое.

Сярод парадкавых лЫэбжкау адзначаны ртвораныя ад асноу перш-, первш-, втор-, друг-, трет-, четверт-, плт-, шест-, сем-, ..седм-, ос/и- девлт-, decern-, яюя скланяюцца па займеннаму тыпу i • -маюць пераважна традыцыйныя канчатк!. Толью у Н. склоне адз. л)ку ж. роду дастаткова пашыраным з'яуляецца стараславянсю канчатак -аа/-ал, а у Р. склоне зрэдку выступав старажытны канчатак -ее. Па традыцьп захоуваецца напюанне л1тары а (юс малы) у л1чэбжках з былым насавым галосным пярэдняга раду.

Кароткая форма парадкавага л1чэбжка адзначана толью у скпадзе лЫэбжка завяршальнага л1чэння самошостъ, што не выходзщь за межы старабеларускай пюьмовай традыцьп.

CicT3MHbi падыход да анал1зу л1чэбнжау у «Апокрысюе» Х.Фталета дазваляе зрабщь вывад аб тым, што у старабеларускай мове гэтага пе-рыяду адбывалася актыуная выпрацоука i замацаванне пэуных форм л1чэбжкау. Дадзены працэс абумову наяунасць у разглядаемым помн1ку дастаткова вялкай колькасц! варыянтных форм - 10 сярод пэуна-колькасных лнэбжкау (одинь, единъ, еденъ, оденъ Н. склону адз. л!ку; двохъ, двоухъ Р. склону мн. л1ку; чотыри, чтыри Н.-В. склону мн. л1ку; трехъ, трохъ Р. склону мн. л1ку), 7 сярод зборных (обадва, оба Н. склону адз. niKy м. роду; обоудвухъ, ободе о", обоихъ Р. склону адз. л!ку ж. роду; обоудвумъ i обомъ Д. склону адз. л)ку ж. роду), 4 сярод парадкавых (першего, першого Р. склону адз. л1ку м. роду; третей, третее Р. склону адз. л!ку ж. роду).

Увогуле ж, сютэме скланення л1чэбнжау разглядаемага твора уласц'юа перавага традыцыйных флексм, падпарадкаванне правшам ужывання, прынятым у жанры рэлтйнай палемм у старабеларусюм п1сьменстве канца 16 ст.

Сютэме дзеяслоунага формазмянення (раздзел 5) у «Апокрыасе» Х.Фталета характэрна уласная структура, якая вызначаецца як адпа-

веднасцю правшам старабеларускага шсьменства, так i суадноснас-цю з аналапчным! формам! польскай мовы. Наогул, дзеяслоу «у большай меры, чым ¡ншыя часц!ны мовы, нясе на сабе вынж узае-мадзеяння з ¡ншым1 славянсюм! мовам1 i у меншай меры адлюст-роувае дыялектныя асаблшасц! мовы аутара» (Булыка A.M., Жу-paycKiA.I, Крамко 1.1., Свяжынсю У.М, Мова беларускай..п'юьменнасц1 1418 стст. - MiHCK: Навука i тэхнжа, 1988. - С.180). У анал1зуемым творы змешчаны усе асноуныя дзеяслоуныя катэгоры! з адпаведным! срод-кам1 выражэння.

Формы цяперашняга часу адзначаны з тыповым! для старабела-рускай мовы канчаткам!. У 2-й асобе адз. л1ку выступаюць выключна формы з цвёрдым ш на канцы, а у 3-й асобе адз. i мн. л!ку - з цвёр-дым т. У якасц1 варыянтнай нормы засведчаны напюанн! з вына-снымт, яю у дадзеным сачыненн! патрэбна чытаць таксама як т цвёрды. У формах 1-й асобы мн. л1ку цяперашняга i простага будуча-га часу найчасцей выступаюць формы, утвораныя па польскаму узору - з канчаткам -мо, або радзей - -мы. Формы будучага складана-га 1 у «Апокрысюе» утвараюцца паводле канструкцы! «асабовыя формы дзеяслова быти/мети + ¡нфмтыу», пры гэтым пераважаюць утварэнн! з дзеясловам быти у якасц1 звязю. Формы складанага будучага 2 у анал1зуемым тэксце ужываюцца вельм1 абмежавана.

Сярод форм прошлага часу найчасцей адзначаюцца перфектныя формы 3-й асобы адз. i 1-й асобы мн. л!ку, яюя выступаюць без дзея-слоунай звязю. Ужываюцца антэтычныя формы перфекта некальюх тыпау: у якасц| асноуных выступаюць формы, утвораныя злщцём элемента -смы з дзеепрыметнжам на -л-, а таксама утвораныя злщцём звязю есмо з дзеепрыметнжам на -л-. У мове перакладчыка 1-й частк1 зафжсаваны формы са звязачным! элементам! -смо ! -есмо.

Формы плюсквамперфекта выяулены у анал1зуемым помыку пе-раважна у 3-й асобе адз. л!ку, дзе яны выступаюць без звязю пры дзейжку, выражаным назоунжам або указальным займеннГкам, яюя могуць апускацца (у выпадках, кал! яны зразумелыя з папярэдняга кантэксту). Утваральнж дзеяння можа выражацца формам! Д. склону назоунжа або займеннжа. Формы плюсквамперфекта замяняюцца перфектным! формам!, яюя спалучаюцца з акал!чнасным словам первей.

Ужыванне умоунага ладу абмяжоуваецца формам! 2-й асобы, пры гэтым былая дзеяслоуная звязка бы далучаецца да рэштак звязю цяперашняга часу, у вын!ку чаго атрымл!ваюцца спалучэнн! бымъ, бысмо, бысмы, абысте. У 1-й асобе мн. л!ку адзначана ! спалучэнне быхмы, якое узнжла не без уплыву польскага арыпнала.

Загадны лад дзеясловау прадстаулены формам! 2-й асобы адз. л!ку з канчаткам -и i з асновай на -/-; формам! 1-й асобы мн. л1ку з

канчаткам -мо; формам! 2-й асобы мн. л1ку на -eme i -urne, што свед-чыць аб незакончанасц1 працэса ун1ф1кацьп дадзеных фармантау. У «Апокрыасе» выяулены i а'нтэгычныя формы загэднага ладу, утвораныя спалучэннем слова нехай i дзеяслова у форме 3-й асобы мн. Л1ку.

Ужыванне ¡нфжпыуных форм, дзеепрыметн'жау i дзеепрыслоуяу адпавядае правшам, прынятым у жанры рэлИйнай naneMiKi у стара-6enapycK¡M пюьменстве. 1нфЫ1тыуныя формы выяулены з фшаллю -ти. Формы дзеепрыметнжау цяперашняга часу незалежнага стану адзначаны з суфжсам1 -уч-/-юч-, -ач-/-лч-\ формы са стараславянскЫ суфжсам1 на -щ- зафжсаваны у адзжкавых прьжладах. Дзеепрыметнм прошлага часу незалежнага стану прадстаулены нячленным1 дзее-пр'ыметнжам1 на -л- i членным'1 на -льш, першыя з яюх выстулаюць у прэдыкатыунай, а друпя - у атрыбутыунай функцьп. Дзеепрыметнж! цяперашняга часу залежнага стану з суфжсам -м- ужываюцца вельм1 абмежавана. Формы дзеепрыметнжау прошлага часу залежнага стану адзначаны з суфжсам1 -н-, радзей - -нн- i -m-, Каротюя формы дзеепрыметнжау м. роду гэтага тыпу выяулены толью у складзе сас-таунога ¡меннага выказнжа. Дзеепрыметнш прошлага часу залежнага "стану адзначаюцца у функцьп выказнжа безасабовых сказау у за-стылай форме н. роду адз. лжу на -но у канструкцыях, яюя за-хоуваюцца у польскай i укратскай мовах. У творы шырока выкары-стоуваюцца дзеепрыслоуч цяперашняга часу з ужфжаваным1 су-фжсаш -ачи-/-лчи- (-ечи-), -учи-/-ючи- i прошлага часу з суфжсам! . -шц-, -вши-.

.'Дастаткова поуны анал1з фанетьжа-арфаграф1чнага i марфа-лапчнага узроуняу «Апокрыаса» дазваляе выказаць наступныя мер-каваннк Па-першае, некаторыя асабл1васц1 мовы твора, выяуленыя у працэсе статыстычнай апрацоую фактычнага матэрыялу (асобных моуных з'яу i форм), наводзяць на думку аб тым, што з польскай мовы тэкст перакладау не адзш, а, па меншай меры, тры чалавею. (На нашу думку, перакладчьжау было 4 - кожны пераклау па адной част-цытвора). Да такой высновы нас прывяло ¡снаванне вщавочна не-раунамернага размеркавання па частках твора напюанняу, яш за-сведчь1Л1' наяунасць у мове перакладчьжау: 1) змяшэння е i н (на прыкладзе словаутваральнага гнязда слова зв'йрхность); 2) замены на nicbMe на е (на прьжладзе словаутваральнага гнязда слова па' Шэкъу, 3) розных суадноан спосабау афармлення фанетычнага па-даужэння зычных у ¡нтэрвакальным становшчы; а таксама наяунасць форм 4) назоунжау з асновай на *o/jô з канчаткам! -ахъ, --¿хь (-ехъ), -охъ у М. склоне мн. л^ку; 5) назоунжау з асновай на *ô/jô з флекс'тм1 -овиЛеви i -у/-ю у Д. склоне адз. лжу; 7) указальных займеннжау м. роду адз. лжу тотъ \ той; 8) пытальна-адносных займеннжау хто i кто; 9) азначальных займеннжау uhuiíü (-ал, -ее) i иный (-ал, -ое) пры

перакладзе польсюх займенжкау inszy (-а, -е) i inny (-а, -о)\ 10) поуных прыметжкау ж. роду адз. л1ку Р. склону з флешям1 -ойАей \ -оеАее; 11) поуных прыметжкау м. роду адз. л1ку Т.-М. склону з канчаткам1 -омъАемъ \ -ымъАимъ; 12) поуных прыметжкау мн. лжу Н.-В. склону з канчаткаи/п -ь/е/-/'е i -ыиАШ\ 13) найвышэйшай CTyneHi параунання прыметжкау з прэфжсам1 най- i на-, 14) пэуна-колькасных лмэбжкау одинъ (-а, -о), еденъ (-а, -о), одень.

Па-другое, перакпадчыкау «Апокрысюа» можна аднесц1 да прад-стаунжоу пауднёва-заходжх беларусюх гаворак, аб чым сведчаць не-каторыя моуныя асабл1васц1 твора: 1) адлюстраванне замены на е \ п, а таксама змяшэнне напюання ы i н, 2) ужыванне у формах мн. л1ку Д. склону назоужкау з асновай на *6/jo канчатка -омь; 3) пашырэнне форм М. склону мн. л1ку з канчаткам -охь; 4) выкарыстанне форм ж. роду адз. л1ку М. склону з флекстй -и для асноу цвёрдай разна-BiflHacui; 5) наяунасць формы пэуна-колькаснага л1чэбнжа обень; 6) шырокае ужыванне канчатка -мо у формах дзеясловау 3-й асобы мн. л1ку цяперашняга часу; 7) перавага форм будучага складанага 1, утворанага па мадэл1 «асабовыя формы дзеяслова буду + ¡нфжггыу»; 8) ужыванне форм плюсквамперфекта; 9) ужыванне форм ¡нфжпыва выключна з фжаллю -ти\ 10) захаванне рэштак канструкцьи «форма дзеепрыметжка залежнага стану прошлага часу н. роду адз. л1ку на -по (-to) + форма 3-й асобы адз. л1ку н. роду дапаможнага дзеяслова Ьус» без дапаможнага дзеяслова.

«Апокрысю», як твор, перакпадзены з польскага арыпнала, безу-моуна, не мог пазбегнуць уплыву апошняга, Наз1ранн'| над абодвума тэкстам! сачынення Фшалета дазваляюць зрабщь вывад аб тым, што польскамоуны уплыу арыпнала на старабеларусю варыянт ¡снуе, ад-нак нельга не прызнаць i ¡мкненне да яго м1жм1зацьп. Першаснае уражанне аб моцным уплыве польскага арыпнала ствараецца, на наш погляд, перш за усё з-за падабенства сжтакачных канструкцый i лешчных сродкау у мове абодвух тэкстау. Больш дэталёвы анал!з моуных асабл1васцей твора паказвае, што уздзеянне польскай мовы праявтася нераунамерна i у меншай ступеж, чым можна было б прагназаваць для перакладнога тэксту.

Уздзеянне польскага арыпнала на фанетыка-арфаграф1чную астэму старабеларускага выдання нязначнае i праявтася нераунамерна. Яно зауважаецца у захаванж натсання ii у словах, яюя у польсюм варыянце выступаюць з /е; перадачы спалучэння зычных тыпу внутрьной, трвати, привильл ; HanicaHHi асобных слоу (владза, ол-таръ, наежджоно, фалитиу, перадачы акання у словах, яюя у польсюм адпаведжку таксама выступаюць з а; захаванж няпоунагалосных форм па заходнеславянскаму узору; неабазначэнж мяккаау некаторых зыч-

ных у сярэдзЫе слова. Усе гэтыя асбл1васц1 з'яуляюцца дастаткова па-шыраньш у старабеларускай мове у канцы 16 ст.

Уздзеянне польскай мовы на сютзму скланення назоужкау абмя-жоуваецца падтрымкай пашырэння наступных канчаткау: -ови у назоужкау з асновай на *о!\о у м. родзе адз. л1ку Д. склоне ! у Н. склоне мн. л1ку; -омъ у назоужкау з асновай на *б/1о у Д. склоне мн. Л1ку; -е назоужкау з асновай на *й у формах адз. Л1ку Р. склону.

Польскамоуны уплыу арыпнала выяв1уся у пашырэнж у старабе-ларусюм тэксце энштычных форм асабовых займенжкау ми, ти, зваротнага займенжка сл, указальнага займенжка то, а таксама указальных часцщ -колвекъ \ -сь у формах няпэуных займенжкау I форм адмоунага займенжка жаденъ (-ал, -ое). Перавага флекай -ой/ -ей над -ое/-ее у формах ж. роду адз. л!ку Р. склону займенных часцм мовы можа тлумачыцца таксама ! падтрымкай з боку польскага арыпнала, у яюм адпаведныя формы выступаюць з канчаткам -еу.

Уздзеянне польскага арыпнала на сютэму скланення прыметнжа выявшася у пашырэнж каротюх форм ж. роду адз. л1ку Н. склону, канчатка -его у мяшх асновах поуных прыметжкау м. роду адз. лжу Р. \ В. склону, флекси -ей у формах ж. роду адз. лку Р. склону, флекси -ые/-/е у формах В. склону мн. л'шу пры адушаулёных назоужках у складзе канструкцьй "прыназоужк за + + прыметжк з канчаткам -ые/че + назоужк мн. л]ку Н.-В. склону", а таксама ва ужыванж прэфжса на- у формах найвышэйшай ступеж параунання якасных прыметжкау.

У астэме дзеяслоунага формазмянення уплыу польскай мовы вы-раз1уся 1) ва ужыванж форм дзеясловау цяперашняга часу 1-й асобы мн. Л1ку з канчаткам'1 -мо -мы, 2) выкарыстанж форм парадыгмы цяперашняга часу дзеяслова быти, суадносных з адпаведньш поль-скш формам^ 3) ужыванж у формах простага будучага часу 1-й асобы адз: л1ку для нетэматычных дзеясловау I дзеясловау з асновай на галосны флекси -мъ\ 4) пашырэнж антэтычных форм перфекта 1-й асобы адз. лжу тыпу мыслилемъ, - обёцалемъ; 5) пашырэнж антэтычных форм 1-й асобы мн. Л1ку з элементам! -смы, -смо, -хмо\

6) уплыве на былую дзеяслоуную звязку бы у складзе спалучэнняу бымЬ,. бысмо, бысмы, абысте, быхмы у формах умоунага ладу;

7) ужыванж актыуных дзеепрыметжкау прошлага часу незалежнага стану на -л- (тыпу моглъ; оумерлъ; оунеслъ)\ 8) выкарыстанж у за-стылай форме н. роду адз. л1ку на -но у функцьн выказжка безасабо-вых сказау дзеепрыметжкау прошлага часу залежнага стану; 9) у свабодным размяшчэнж у сказе зваротнай часцщы сл.

Гаворачы аб польскамоуным уплыве на аналЬуемы твор, нельга не прымаць да увап \ той факт, што у канцы 16 - пачатку 17 стст. уздзеянне польскай мовы было вельм1 адчувальным у самых розных

жанрах старабеларускага шсьменства, што звязана як з "па-лаызацыяй" культурнага жыцця ВКЛ, так I з пошукам \ выпрацоукай арфаграф1чных I марфалапчных норм. Таму на фоне усеагульнай моунай "палажзацьм" старабеларусю тэкст "Апокрыаса" не выглядае перанасычаным сведчанням1 польскамоунага уплыву. :

Уздзеянне стараславянскай мовы на старабеларусю ■ тэкст "Апокрыаса" вельм1 нязначнае 1 выражана пераважна ва ужываны нека-торых стандартных форм 1 выразау, што цапкам суадноацца з на-з1ранням1 мовазнауцау аб заняпадзе стараславянскай мовы у канцы 16 ст. (Шакун Л.М. Значэнне царкоуна-славянскай мовы у развод бе-ларускай лп-аратурнай мовы// Даследаванж па беларускай \ рускай мовах. - МЫск: Выд-ва БДУ, 1958. - С. 10-15).

На узроуы формазмянення прыметнжа уплыу стараславянскай мовы выявуся ва ужываны стараславянсюх канчаткау Р. I М. склону адз. л1ку м. роду -аго \ чимъ адпаведна; адз. л1ку н. роду Т. склону чимъ; адз. л!ку ж. роду Н. I Р. склону -аа 1 -ыл/ча адпаведна 1 мн. л1ку Р. склону чихъ. Зрэдку выкарыстоуваюцца формы азначальных зай-меннжау самаа \ всел, а таксама указальнага займенжка сей. У Н. склоне адз. л1ку ж. роду парадкавых лЫэбнжау часам выступае стара-славянская флека'я -аа. Стараславянао суфжс -¡р- зрэдку адзначаец-ца у формах дзеепрыметжкау цяперашняга часу незалежнага стану. Для анал1зуемага тэксту асноунае значэнне стараславянскай мовы закпючаецца, на наш погляд, у выкарыстанж графнчных сродкау, вы-працаваных стараславянскай тсьмовай традыцыяй.

«Апокрысю» Х.Фшалета з'яуляецца выдатным старабеларусюм помжкам рэлИйнай палемш, моуныя \ стылёвыя асабл1васц1 якога, вызначаныя у выжку праведзенага дысертацыйнага даследавання, дазваляюць не толью ¡дэнтыфжаваць моуную аснову твора, але I па-шырыць уяуленж аб мове дадзенага жанру старабеларускага тсьменства канца 16 ст.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

1. Анал1зуемы твор ¡люструе працэс эвалюцьи папярэдне вы-працаванай усходнеславянскай друкарскай традыцьп на беларускай глебе. У тэксце выкарыстаны тыповыя для старабеларускай мовы канца 16 ст. графемы для абазначэння галосных I зычных гукау. Ся-род некаторых з ¡х наз1раецца тэндэнцыя да уыфжацьп у адпавед-насц1 з жывой народнай гаворкай. Сукупнасць асабл1васцей ужывання граф1чных сродкау стварае непауторнае адзЫства, уласцтае мена-в1та гэтаму ломнжу пюьменства. (1, 4, 6)

2. Перакладчыю «Апокрысюа» на старабеларускую мову ¡мкнулюя прытрымлюацца марфалапчна-этымалапчнага прынцыпу правапюу, аднак не магл1 цалкам пазбегнуць уплыву жывой народнай гаворю, што выразшася у графЫнай перадачы некаторых фанетыч-ных працэсау. (1, 4, 6)

3. Арыентацыя перакладчыкау старабеларускага варыянта тво-ра на марфалапчна-этымалапчны прынцып правапюу, з аднаго боку, I стыхмнае адлюстраванне рыс жывой народнай гаворю, з другога, абумовт1 суюнаванне у тэксце варыянтных напюанняу не толью на фанетыка-арфаграф1чным, але 1 на марфалапчным узроунях. Вары-янтныя формы назоунжау, займеннжау, прыметнжау, лмэбнжау, дзеясловау, дзеепрыметнжау \ дзеепрыслоуяу, адзначаныя у разгля-даемым помжку,. у асноуным адпавядаюць зафжсаваным ! у ¡ншых рэл1пйна-палем1чных творах старабеларускай мовы канца 16 ст. (2, 3, 7).

4. Некаторыя моуныя \ стылёвыя асабл1васц1 ужывання у «Апо-крысюе» вышэй перал1чаных часцЫ мовы сведчаць на карысць ппотэзы аб тым, што з польскай мовы на старабеларускую чатыры частю твора перакладал1 чатыры асобы. Асабл1васц1 мовы трох з ¡х, выяуленыя у трох ацалелых частках старадрукаванага выдання, даз-валяюць аднесц1 дадзеных перакладчыкау да прадстаунжоу пауднёва-заходых беларускЬс гаворак. (5)

5. Нягледзячы на той факт, што старабеларусю варыянт «Апокрысюа» з'яуляецца перакладам з арыпнала, нап'юанага па-польску, ён не уяуляецца перанасычаным сведчанням) польскамоунага уплыву. Апошж зауважаецца, найперш, на лекачным ! антакачным узроунях. На фанетьжа-арфаграф1чным \ марфалапчным узроунях уздзеянне польскай мовы выражана менш. Уплыу стараславянскай мовы на дадзены твор рэлтйнай палемт вельм1 абмежаваны. (5)

Асноуныя палажэнж дысертацьм адлюстраваны у наступных

публтацыях:

Артыкулы

1. Прыгодз1ч М.Р., Свютунова М.1. У ¡мя прауды \ справядлюасц!// Роднае слова. - Мжск, 1996. - №12. - С.69-77.

2. Свютунова М.!. Прыметнж у «Апокрыасе» Хрыстафора Фталета// Весжк БДУ. Сер.4. - 1999. - №3. - С.30-35.

3. Свютунова М.1. Скпаненне прыналежных займенжкау у «Апокрыасе» X.Фталета// Весжк БДУ. Сер.4. - 2000. - №1. -С. 19-23.

Матэрыялы канферэнцый

4. Свютунова М.1. 3 наз1ранняу над фанетычным ладам старабела-рускага I старапольскага варыянтау «Апокрысюа» Хрыстафора Фталета// Беларуска-руска-польска-украшскае супастауляльнае мовазнауства \ лп~аратуразнауства: Матэр. 4 мЬкнар. навук. канф., Вщебск, 22-24.04.1997. - Вщебск, 1997 - Ч.З. - С.426-429.

5. Свютунова М.1. Аб аутары «Апокрыаса» X.Фталета// 56-я навук. канф. студ. 1 астр. БДУ: Матэр. дакл. навук. канфер., М1нск, 11-14.05.1999. -4.1. - МЫск, 2000. - С.282-285.

6. Свютунова М.1. Некаторыя асабл1васц1 астэмы кансанантызму «Апокрыаса» Хрыстафора Фталета// Беларуская мова у другой палове 20 стагоддзя: Матэр. м1жнар. навук. канф,, МЫск, 22-24.10.1997. - М1нск, 1998. - С.264-266.

7. Свютунова М.1. Спроба астэмнага аналюу флекай поуных пры-метжкау у «Апокрыасе» Хрыстафора Фталета// Жыццём слу-гуючы Айчыне: Матэр. навук. канф. да 80-х угодкау праф. Фёдара Янкоускага, Брэст, 1998. - Брэст, 1999. - С. 148-153.

РЭЗЮМЕ Свютунова Марына ¡оафауна

Моуныя I стылёвыя асаблюасц1 «Апокрысюа» Хрыстафора Фталета

Ключавыя словы: варыянтнасць, графема, псторыя беларускай мовы, жанр рэлИйнай палемш, ¡ншамоуны уплыу, пауднёва-заходж дыялект, прынцып правапюу, скпаненне, спражэнне, старабеларуская мова, стыль,* фанетыка-арфаграф1чны I марфалапчны узровень, форма, часцЫы мовы.

Аб'ектам дадзенага даследавання з'яуляецца выдатны помжк ста-рабеларускага пюьменства «Апокрыс'ю» Хрыстафора Фталета, предметам- яго моуныя I стылёвыя асабл1васцК Асноуны метад, выкары-станы у рабоце - лЫгвютычнае апюанне мовы помжка - спалучаецца з элементам! кампаратыунага I статыстычнага метадау, а таксама з прь!ёмам1, распрацаваным1 у межах сютэмнага падыходу да мовы.

; Моуная астэма «Апокрыаса» у цэлым адпавядае прав'там, ¡снаваушым для творау жанру рэлтйнай палемм у старабеларускай мове у канцы 16 ст. Фанетыка-арфаграф1чнаму узроуню уласц1ва спалучэнне дзвюх асноуных характарыстык - выкарыстанне гра-ф1чных сродкау, выпрацаваных папярэдняй шсьмовай традыцыяй, I тэндэнцыя да ужфжацьп у адпаведнасц1 з жывой народнай гаворкай. Ужыванне графем для абазначэння галосных \ зычных гукау твора вызначаецца варыянтнасцю. У помжку тсьмова зафксаваны шзраг фанетычных рыс, уласц1вых старабеларускай мове. У «Апокрыасе» функцыянуе стройная марфалапчная Ыстэма, якая вызначаецца унармаванасцю, тэндэнцыяй да ужфжацьи асобных форм 1 варыянтнасцю, звязанай з пошукам \ выпрацоукай тсьмовых норм.

Статыстычны анал1з некаторых моуных асабл1васцей «Апокрысюа» дазваляе выказаць меркаванне аб чатырох перакладчыках з польскага арыпнала на старабеларускую мову. Можна гаварыць аб ¡х моунай прыналежнасц1 да прадстаужкоу пауднёва-заходжх бела-русюх гаворак.

Уздзеянне польскага арыпнала на мову старабеларускага вары-янта на фанетыка-арфаграфнным 1 марфалапчным узроунях выра-жана нераунамерна 1 у нязначнай ступеж. Стараславянш уплыу на анал'1зуемы тэкст вельм1 абмежаваны.

Вын1ю праведзенага даследавання I сабраны фактычны матэрыял могуць выкарыстоувацца пры падрыхтоуцы навуковых прац па псторьм беларускай мовы.

РЕЗЮМЕ

Свистунова Марина Иосифовна

Языковые и стилистические особенности «Апокрисиса» Христофора Филалета

Ключевые слова: вариантность, графема, история белорусского языка, жанр религиозной полемики, иноязычное влияние, юго-западный диалект, принцип правописания, склонение, спряжение, старобелорусский язык, стиль, фонетико-орфографический и морфологический уровень, форма, части речи.

Объектом исследования является замечательный памятник старобелорусской письменности «Апокрисис» Христофора Филалета, предметом -его языковые и стилистические особенности. Основной метод, использованный в работе - лингвистическое описание языка памятника - совмещается с элементами компаративного и статистического методов, а также с приемами, разработанными в области системного подхода к языку.

Языковая система «Апокрисиса» в целом соответствует правилам, существовавшим для произведений жанра религиозной полемики в старобелорусском языке в конце 16 в. Фонетико-орфографичес-кому уровню свойственно совмещение двух основных характеристик- использование графических средств, выработанных предыдущей письменной традицией, и тенденция к унификации в соответствии с живой народной речью. Употребление графем для обозначения гласных и согласных звуков характеризуется вариантностью. В памятнике письменно зафиксирован ряд фонетических черт, свойственных старобелорусскому языку. В «Апокрисисе» функционирует стройная морфологическая система, которой свойственна унормированность, тенденция к унификации отдельных форм и вариантность, связанная с поиском и выработкой письменных норм.

Статистический анализ некоторых языковых особенностей «Апокрисис» позволяет высказать предположение о четырех переводчиках с польского оригинала на старобелорусский язык. Можно говорить об их языковой принадлежности к представителям юго-западных белорусских говоров.

Влияние польского оригинала на язык старобелорусского варианта на фонетикб-орфографическом и морфологическом уровнях выражено неравномерно и в незначительной степени. Старославянское влияние на анализируемый текст очень ограничено.

• Результаты проведенного исследования и собранный фактический материал могут использоваться при подготовке научных работ по истории белорусского языка.

SUMMARY

Marina I. Svistunova

Language and stylistic features of the "Apocrisys" by Filaiet Christophore

Key word: variance, grapheme, history of the Belarussian language, genre of religious polemic, foreinglanguage influence, southwest dialect, principle of spelling, declination, conjugation, Old Belarussian language, style, phonetic-orphographical and morphological level, form, part of speech.

Object of a research is the remarkable monument of the Old Belarussian writing "Apocrisys" by Filaiet Christophore, subject is its language and stylistic features. The main method used in the work - the linguistic description of language of a monument - is combined with elements of comparative and statistical methods, and also with methods developed in the field of a system approach to language.

The language system of "Apocrisys" as a whole corresponds to the rules existing for works of a genre of religious polemic in Old Belarussian language in an extremity 16 century. Two main characteristics - use of graphic means produced by the previous written tradition, and tendency to unification in the correspondence with alive national speech - is peculiar to a pho-netic-orphographlcal level. The use of the graphemes for a label of public and agree sounds is characterized by variance. There are writing fixed a number of phonetic features in a monument which are inherent to the Old ■Belarussian language. In "Apocrisys" functions the orderly morphological system, which is characterized with the normalization, with the tendency tc unification of the separate forms, and with the variance connected to search and development of written norms.

The statistical analysis of some language features "Apocrisys" allows tc suppose four interpreters from a Polish first copy on Old Belarussian language. It is possible to speak about their language membership to the representatives of southwest belarussian dialects.

The influence of a Polish first copy to Old Belarussian language varian at phonetic-orphographical and morphological levels is expressed nonuni formly and in a minor degree. The Old Slavonic influence to the analyzec text is very much limited.

The outcomes of the conducted research and assembled actual materia can be used for want of to preparation of scientific works on a history of the Belarussian language.