автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Южная группа говоров казахского языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Южная группа говоров казахского языка"

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКЛО»' УЛТГЩ ГШШ АКАДЕМИЯСЫ А.Бейгтрсиноа атиадага 11л. 51л1Ш институты

КолказОа ^гвдндэ

НАКЫСБЕКОВ ОКАС

КАЗАК Т1ДПГЩ ОЦПСТШ ГОБОРЛАР ХОБЫ

Цамацдагы 10.02.06 -турк1 ч!лдер1

Бвспадан пиккая екбектер каг!з1пде филология гшшздарышн доктора гишия дэреаас1Е злу уш!н аазалган

пингш ЕЛЯНДАМА

ШПАТЫ - 1594

Жтаыс А.Байтурсшэв атыядзгы Т1л 61л1м1 икститутынын

диалектология бел!м1кде оршздалда.

Ргсми оппоаекттер: филология галывдарыньщ докторы ОмарЗеков С.

филология шлиэдарывый 'докторы, профессор Каляев Г.

Филология гшшвдаршшн докторы Ибатоа Э.Ы.

. 5етект1 уйьы - Казак иаилекатт1к куздвр педэгогикалыц институты, казак т1л1 кафедраси.

Диссертация 1994 х $ С\ сагат ^/-г-С

400021, Алыаты каласиь Цурцангазы новее!, 29 иекевгайы бойынша Казахстан Республккасы Улттиу, Гылш Акадеыиясы А.Байтурсынов атьидагы 71л 51л1ы1 инстатутышн «анывдаги Д.53.38.01 ыаиадандырыл-ган кекест1и иэ*1л1с1вде коргалады.

Дкссертацкякен Казахстан РеспуОликаса Улттыц Гыльш Акадеш'.ясьшын к1?апханесывда танысуга болада.

Гшаак Саяндаыа 1994 в „

Я/- таратылды

/ /

Мамандавдырылган кенест1н

галыи хаипысы, филология / ¡/ (Г'

гылшдарыша доктора А/[ В.Хун1сбеков

ЖШСТЫН 1АЛПЫ СИПЛ1Т/.!.-!АШ

•Филология гылшдарыныц док-горлык дэрежзсхн алу ушхн ускнилып отырган яумысымыз бурый басылып шыккан "Казак Т1Л1-»1ц ауыспалы говоры" /Ллмати, 1972, "Гылым" баспасы 14 б.т./, "Казак Т1л!нхц оцгустхк говорлар тобы" /Алматы, Ш3<!, 'Тылым" баспасы, 8,7 б.т./ жэнс Ш.Сарыбавпен бхрхгтп жазган 'Ч^оак ?х-л5нЬ; аймактык лексикасы" /Алматы, 19В9, Тылш" баспасы, 10,8 б.г./ атты уш иснографиялык ецбек автордыц узак жыддар боЯы жургхэ1лген зертгоулерхнтц нэгижссг.

Дазак ттлппн, о;;туст1К говорлар тобкниц дабыетык грагл-матикалыц, лексккалик сре;сшел|кгерх, баска говорлар тобинан айырмаашиги мен ортак касиетгерх, эдсби тхлге карым-катнсы кэне тагы да баска оцгуотхгс охцрдзрх тургындар тхлхн снпаттаП-•гин ойлари, тУйхвдврг, туетршдара осы аталгш; ецбек-горда жз-из эр жилгы жарндланган мацалаларда каитылган.*

222¿Д 1™1а НУ* -сргхдгк?! сой-

леу т хл хядо усарап отырган сан алуан дабмстш*, градматпкалых дзно лексикалкц ерекшл^ктердхц яайда болуц бслгхлх тарнхи жаг-дзйлардац ел мен елдхц, хадыц пои халвдтыд карим-катынась.чгын иатккес1нен туатышк сскерсок, оцтумтк оцхрдегх тургындар л!н зврттоудтн мэнх айырыкаа тУе-'нтктх. Олай дейтппмхз, казак т!лтнхц баска ецхрлермен салыстырганда, ди&лсктхлтк ерекизлх-г{ мол яэнз ото а;;;^; байдалатин регион ~ осы оцсусгх::. Кэно з&чакнал с.т кошен болкп, тая&й ру, сайяа, уяистардьщ турагь:-па айнаяган Цазаксташщц оняустхк аймагандагы тургкндар ?1лш монографиялык тургидал зерттеп,. сондагы тгддхк кубылыстардыц I. Баяндамаиыц соднндат т^зхмд! карагез.

кьго-сышн, пайда болу себзптер!Н шнудьщ ере к се мэн! бар. 0ц-тусттк тургыидаои тШндо кездесетхн кубилыстар осы ецхрд! кексидоп отырган халыктардац карым-катынасыныц айгагы тепет- ■ тг. Сондыктан да оцгусттк тургаидары тШн зерттеу

диалектология саласы \iaiH де тгл тарихы мои халык тарихы ушхн де мацызы лор,

- Оцгустгк гоаорлар тобына тан фонетикалык, грамматикалык, лексикалкк кубылысгарды жэне оиардыц тарану шеНн аныктау;

- Оытусттк говорлар тобына кгреттн гонорларцы ажцтап, ола! дыц еркайсысыла тэн т{яд!к ерекшзлгктерЬ) керсету;

- Оцтустгкке тан диалект1лтк кубилыстардыц казак т^лхнгц баска шыгыс, батыс, орталык-солтустхк говорлар тобымен салыс-тыра отырып, олармсн ортак жене айырым белг^ер гн адактау;

- Оцтусттк говорлар тобыныц эдеби ттлге катысын, эдзби т!л-д{ байытудагы апатии рол{н аныктау;

- Говорлар тобындагы к}рме жоие байыргы элементтерхн ашк-тап, одардьщ ерекшел^тергн керсету.

Зерттеу эдЕе Ь Зерттелхп отырган ец!рдег} тургындар т}-лтнтц ерекдалтктер1Н зертазудэ лингво-географиялыц эд1ст! пай-даланыя, эр кубылыстардыц таралу шег! шшсталды. Сондай-ац кайсыбтр кубылыстар болмасын оньщ айырмасын аныктауда тарихи-салыстырмалы жэне салгастырмалы.йд{стер колданылди. Здзби т1лден ауыгкып ерекиеланоттн дабыстык, грамматикалык, лакеи-калык взгеиел^тер Цазакстаняыд оцтУст!г5мен шктве т!лдер-д!'Н материалдарымен с&шстырылыл отырды.

^оект{к_негдзз^. Усынылыл отырган ецбек автордыц 1955-1991 жылдар арасында 4Ь диалектологиялык; экеледициялар-

га катысып, 54 ай бойы ел арасшща болып сондаги яиылгаи дна' лбктоло1кялык маториалдау на г тз !нде жааилды. Сонымен кагар осы ецбек жазылып бхткенге дойхнг i казак диалектолох'тауш'ыц оцбектерт, икститугтин диалектология бел!м!нде »кшалган картотеками к; кордаги материалцар, автордыц оэ i катысуымен казак •ri-iiHiM оц-rvcTiK enxpiHin диалектологиялык атласинод /КО-га тарта картаньщ авторы/ жане туркi тглдер1н1ц доалектология-лык /ДАТЯ/ атласин жасау кеэтндз жиган матерналдар пайдола-нылцы. Коп жылгы экспедиция кеэгида жиылган &уыз адеб;:етinif,, жврНлткт т гаоеттерд}ц» окусылардац маамумдама, шгармалары да иллюстрациялык материал рет}ндв альищу.

Аумцоть'н гылыми жацалигы мзн теориялкк ма^здылъдгы. Vсц-шлып отырган монографиялык shoo стер да оц?7сттк говорлар. тобк-на тэн кыруар материалдар жинакталда. Аэтор осылардыц 6s рш казак эдеби Tinin in. казак viniHin баска говорлар тобинщ жако осы оцт7ст1к говорлардьщ материалдарын б ?р~с>|рдазн сглыс-тырнп, сын елеНнвн етк{зе отыра минадай жайттарда аныктада,:

- оцтуст}н говорлар тобыныц оэ}не гана тан фонатикалык, грамматикалык, лексикалык ореиаюл оларшц таралу пюИн эныктап, бtpanun картага TYCipfn корсетт!;

- казак тШнтн сыгыс, солгу стлк-орталыц, батыс говорлар гобынан фонстикалык, грамматикалзд, лексикалык айырмшсьигнгын чныктадн жаие сонымен сЧрге осы говорлар тобдаен ортак касизт-repin белгглеп берд{. Бул, эс!рвсз, лексика саласында молирак адмтылдо;

~ o«tycttk гспорлар гобкнин адебн ?}дго кати««!, астресо, пил дулитуддги рол in корсеттх. /!.тап аЯтканда, автор eriKrc, iay~rtaic.i;.'«ra, «рр.игнципга, техшкалик дакалдарга байдашсти кэ-

с1сн; создерхчз, ес}мд!к агауларына катыста мындагак свздср жи-нады. Бхр гана "Оцтустхк гоаорлар тобы" атти ецбсгхндз бурын-совду создхкггердо ксздссе бермсйтЬг екг к\здси аса

оех.чцхк атауларыныц тгур-этсш, 'емдЭк'Кйсйеутёрхн,' кай малдоя суйхп кайт1н1не дейхн сипаттап, хазып бердх;

- кыруар материал неНзпгде лингво-пеографиялык одхсгг кол-дака отырып, оцтустхк говорлар тобын хвтхсу, шу, шымкент, кы-зылорда, ташхент, тэжтк говорлары деп тхлдтк орекшелхктерхне суйэнхп, алтн говор бар екглпн дэлелдодх. Олардыц бхр-бхрхиен айырмаспн, сртак болг^лерзн керсеттх;

- оцтустхк гоиорларын топтастырганда, олардын кай сипатта /тмаралык. па, диалектаралык па/ скенхн аныктады;

- лингво-географиялкк тургыдан зерттеп, оцтустхк оц!рдег! диалекттгЛк ерекшелхктердхц ксц аумадты, орта аумакты, тар аумацты кубылыстарды аныктады;

- осы онтрге таи тхл ерекшалхктерхк картага тусхрс отара, ол озгешэлхктсрдщ баска говорлар тобына зязке ео ш^эдеН говорларга катысын аньисгады. йгш осындагы кейбхр грамматш:алык диб^стык нзг:ссе лохсикалык кубылыстаудын ог^тусттк шцберхнен шыгж, бхрде батас, бхрдо шп-зе говорлар яобкмен орган; болш кзлотхапдгш корсетах;

- ссрстпл;п ог::сгон обхз;:? Сргг. Азия рсспубл::калар:;;.:си KopoiJ.cc е:-;худг иамтидя. Кукыета.оси геогра^иядкк айм&к-ги ис-киьдойтя! токтзс - собес, мипгно., уКгг.р, дар-г.алпз;; г.';;\ V:'"':1 ; тЬ"-дн йайлаклс. моеелс-сЬю с>ор ко;;¡л (¿олзпго.ч;

- :сгр:.:с СаЛиугь: соодс.-рдш ари ""-хг!

_ б -

Kipwe создордш, acipece, парсы т!ддер5нен кол енгендхгх, оныц денг отнояимгвистикалык лзксккага катисты екеат ашктал-ды.

Пзактикадак^ауыззылыгы. Автордьщ диссертация негтзхнде усынылш огырган "Дазак Т1л1н1ц оукспалы говори" /Алмат«,1972/, "Дазад ттлтнхк оцтусНк говорлар тобц" /Алматы,19й2/ нэпе Ш.Сарыбаевпен öipirin жаэган "¡^азак ттлхнщ айаактык лексика-сы" /Алматы,I9d9/ атты монографиплык ецбектерх унивзреитеттер мен институттардын, филология факультеттер i студенттерх Yain "1ф.зак диалектология курсы" .тонхнен комекш! оку хуралы реттн-дв пайдалануга болады. Сондай-ак бул зерттеудхц жогарц оку орны студенттерхне арналган диалектологаядан оку курал назар-да да тиер пайдасы-бар. Автордыи коп жылгы экспедиция казш-да жиган сеэдергн!ц эдеби т!лд| байытуга да косар улосх аз смес. Лексика саласындагы сездардх eiti тхлдт, эдзби тхл евз-д!ктер{н курастырганда, сондай-ак ецбектерде келт!рглген фольклор матерйалдарын жогары оку орындаршда практика сабак,-тарын »ургхзгвнде пайдалануга болады.

Васылым. Зерттеудхч нег$зг$ нзтияее! жогарида аталган уи моногряфияда /соцгисы Ш.Сарыбаевпен 6fpirin назылган/ жэ-не 1969 жылы яарык кергэн диалектологиялык сэздхкте /курасты-рувмшц öfpi оси автор/,'.танах, гурнал, газот баттзрхндз аа-риялангвн какалаларда яэнэ таркология яенхндвгх Алмазы /1973/, Тошонт /1930/ нонференциясы' жайиндагы ецЗектердо жарияландц. Олар кезхнде баспа беттнде жагымда бага алдд.*

I. Нумыс сон(ындагы рецензия яiaibtht кара^з.

Ецбекттц__са^аптадуы. Усынылыл отырган жумыс Казак У аттик акадсыиясыныц А.Байтурсынов атындагы Т}л бШм! инсггигуты-ныц диалектология, ономастика, тюркология мен тхл тарихы, лексикология кэне экспериментальны' фо'к2тйКа"белхм де р хнíh ÖipfK— кон иэжглхсЛндо, сондай-ак Ггл бítхмi институтышц гылыми ке-цесхнде жэне Мемлекеттхк Кыздар педагогикалык институтыныц казак тхл i кй^юдрасдода талкылакып сарапталды.

Табигатк бай, жар} шурайлы, езен, суы мол Казакстанньщ ohtyctík оякесi ертедон ел кокысы болгал. Тарихи деректерге Караганда» бхздхн заманышздак бурыйгы 7-4 гасырларда бул де тиграхауда сактары мекен етксн. 4-3 гасырларда сак тайпа-лары вдырап, yíIcíh, кацылы,' аландар тайпалык одагы курылган. Бхздтн зачашмыздвд 6-7 расырларында Батые турхк кагандыга-ныч» одан соц 8-10 гасырларда туркеш-карлык, II-I2 гасырларда караган иен кимак-кыпшак коластына караган. Ал 13-гасырда монголдарга, одан соцгы кезде орыстарга багынган. Катай мен Иран, Kiai Азияны байланыстырып хаткан "¥лы ж}бек жолы" осы оцту ст i к аркылы ©ткен. Сауда аолыныц бойында Cynti, Баласагун, Кулан, Ь'-ерке, Тараа, йспиджаб, Отрар торхздх т.б. жуздеген каладар сапынган. Оцтуст{кт1ч тарихы жен!ндв мол даректар Н.Аристов, И.Бичурин, Ш.Уалиханов, В.В.Бартольд, А.Н.Бернш-там, 9. Map гул ан, П.Н.Кожзмяко, С.Аманжолов, K.Qkíüigb, K.M. Байпаков, В.В.Востров, Ы.С.Муханов, К-Аргынбавв, О.Исмагулов тэр{зд1 таркхшылар, археологтар, этнографтер, т!лш!лер, тагы баска галымдар енбектер!н^ мол деректер берхлген.

Казак тШн5ц оцтуст хк говорлар тобы республин&чыздыи Талдыкорган, Алмачы, Шомбыл, Икмкент, ^¿зылорда /шгыс жагын-дагы аудандар/, Узбекстанныц Ташкент облыстарын, Тежхкстон-

ниц казактар туратин аудандарми кгштвдн.

$\азак ттд б:лзг.пндо ту л ерекыол1гтн яерттеу, окспод'/.ция-га шыгып материал жию осы оцтустЬктз оукаласкам ауд:шдардая басталда. С.Амалжолов 1934-жылн КазПК~де сабак бо;пп жур-гп, фзакстанныц тугое тр-тУп^рхнен келгеи студси.гтордтц сойлау тШндег! айыриашылыктарга назар аудярады." 1.Кгпосба£>в бас-карган алгашки диалектологиялык экспедиция 193? .тыли Алмс.ты облысыныи Кеген, Нарынкол аудандарьша . уйнмдаетырнлады. Соцгы деректерге Караганда, проф. Ц.Жубаноо та Н.А.Самойлопкчпеи б!р1Гтп, т}л ерекшел5г1н зертгеуге арналган экспедиция у.';ым-

2 г-

дастырганы белг!л{ болшт с тир. пудан кей1нгт жылдарв да тхл ерскдал!ктер:н зорттзу жумысы жалгасып жатты. Оцтустнс елксде-г! кейбтр говордар /Шу, Шымкент, ^зылорда, Ташкент/ мсногра-фиялык тургыдан зерттел!п «акала, монографиялар лазылдо. Од-туст5к эц!рдщ лингво-географиялык картасы жасалда. Оцтус-т!кт1Ц аудандарана уйдадастырылган диалектологкялык жэне эпиграфиялмк экспвдицияларга К.Доскараев, Г.Мусабгсв, Ш.Сары-баов, Э.Нурмагамбетов, С.Омарбеков, Г.фииев, Э.Гайдаров, Ж.Болатов, ЭДурышжшов, 8.Бер1баев, Т.йаиузакоз, Э.Эбдтрах-манов, Й.Жанпой^соа, Э.Болгаибаев, Т.Айдаров» Ш.Бектуров, К.Лйтазш, Ю.Абдувалиев, К.Койшыбаев, А.Махмутсв, Т.Ралвв,

H.Кусхпов т.б. галымдар катысш материал амиада.

Жинаяган матери ал дар непгзйщ'г алгаякы макалалар да гл-

К.Доск&раов /"Краткий очерк о шном

I. Аманжояов С. Вопросы диалектологии и история казахского языка. Алма-Ата, 1!&9, с.156.

2. Смасбеков С. Д:!аглкт1 л5г? ктйшз/стап торчтср'щЪг.с бпрлпукм/ДудаЛЗсеген .'«убаков г-онз"казак соне? тгл б улх~ мт. Алматы.К-ЛЧ), 160-191-61

- S - '

диалекте", 1946/, пек С.Аманжоловтыц /"Об основных проблемах казахской диалектологии", 1943/ жене Жетхсу халкынын ауыз екх тгл1Ндог! колдашльш журген аффрикат ч, ж дыбыстары тура-лы Л'.Нус1лову1к макалалары. %дан кёихнгх'шлдары Ж.Доскараев-тьщ жогарыда келт!рглген макаласыкан сои Арис гозорыныц лекси-калык ерокшелхктерхне, сез тулгаларына, соз тхркестер!не, оч-tyctîk ецгрдегг тургындар тхлхндзгг кейбхр дыбыстык ерекшелхк-терге арналгаи жэне курама говоры туралы dipHeioe макалалар басиа бетхнце жарык корд!. Узынагаш эксшдцциясы туралы Н.Во-латовтыц, Камбыл облысы Жамбыл ауданындагы жергхл}кт{ ерекше-лтктер жайындагы Э.Куркагамбетовгын, Нарынкол, Кеген тургын-дары тШ жэнхндегх %рышжанавтьщ, Ецбекштказак тургындарыньщ тхлх туралы Х.Кэртмоатыч, жергШктг ерекшелхктерге байланыс-ты к ici аттары жайындагы Т.&ануэаковтьщ ohtyctîk казактары тШндег! кейбхр ерекшел}ктер жентнде Э.Ибатовтыц, Кызылорда говори жея!ндегт Ш.Бектуровтыч жанз Шу бойа казактары тхлхнтц лексикалык, фонетикалык ерекшелЬтер! жайлы макалалар жария-ланда. Соныыен катар ресцубликацан тыс жерлердег! казактар тШ жайлы да зерттеулер журр{зШп жатты. Ю.Абдувалиев, С.Омар-баков пен Жун{сов, З.Сагындакова макалалары жарык кордт. 8з-бэкстандагы казактар тШ туралы- Т.Айдаровтыц "Казак тглхнтд лексикалык орекшелхктерт" /1975/, "Лингвистикалык география"

т

/1977/ деген атпен eKi к{табы шыкты.

Вудан соцгы жьшдары Шу, ^ыэьиюрда, Ташкент казактарыныц т!лх жайлы кандидаттык диссертациялар коргалда.

I. Бул ецбектсрдщ толык тхзтмт казак тхл_ бглхмт эясйиетт-нхц бес тоыдык библи.ографкялык корссткхшхнде толы;; бо~ рхлгеп.

Йогарыда аталган оцтусттк говорлар тобынчн хеке мэселе-лерхне арналган енбектермен катар, онтуст:к т;л ерек:;илхкте-р{ жалпы казак тхлх диалектологкясыньщ проблемалык моселзле-р!н катерш жазган жумыстарда да зерттелш стырган он,:рте ка-тысты пхктрлер айтылгая ецбектер аз емес. С.Амадаолов, Н.Сау-ранбаев, Ж.Доскараеэ, Ш.Сарыбазз, 1'.^алиевтардын диалектология жайында жазган кайсыбхр ецбекгерхн алсацыэ да, оцтустхк казак-тарышц т|л{ жайлы токталмай кеткен емзе. ^азак тглгнтн жергх-лгкт! ерекшзлхктерхне, соныц }ш!нд8гх одтусттк ецхрдегх турган-дар тхЛ1нв байладасты езг"еаел:!ктер жайыкдага айтылган пШрлер д{ 1.Конесбаев, Э.Гайдаров, М.Валакаев, А.Нскаков, Р..'.'у саб ае в т.б. галымдарымыздыц да ен,бехтергнен кэздест1ремтз.

Казак т!лШц диалектглертн топтастырганда бул регкондн С.Амашолов, Ш.Сарыбаев очтустгк диалект!с! деп атаса, Н.Сау-ранбаев пен Н.Доскараев снтустхк-шгыс говорлар тобц деп ата-ды. Н.Сауранбаев оцтустхк-сигыс говорлар тобын Икмкент, зылорда, Шу, Жетхсу говорлары деп тертке болед!. Шын мэнхнде, кей*нг! кеэдег! яшалган ыатериалдарга сУйенсек, октуст!к говорлар тобын камтитын жврд}ц келемг кени тУседх. Осында кезде-сет!н фонетикалык, прамматикалых, лексикаяык ерекиелхктер сн,-туст!к говорлар тобын Тэж!к, Ташкент, Шымкент, ^чзылорда, Шу, Шетхсу говорлары деп алтыга белхп карастыруга мумк{нд*к бере-ДЬ

ФОНЕТИШЩ ЕРЕМЗЕЛШТЕР

Оцтустхк говорлар тобында одеби тхл нормасьшан ауыткш еогеселекегхн ар алуан-даалзктШк.кубылы;стар .бар.Сол к*бы-лыстар казан; тШнхц баска гоеорларынан да ерекшеленедх. Сан жагынан аль:п Караганда, ец молы да, Кбб} д§ лексика саласинда болганмек, фонетика жуйесхвде езхн танытатын кУбылыст&р аз емес.

Дцбыстык ерекшелхктер таралу шегх, коадану аясы жагынан 61 рдей емес. Кейбгр кубылыстар жуйел1 турде жшсалш, кен ау-макты к^былыс склатыкда болса, бхркатары аз гана жердх явке сблыс ке аудан ше^берхиде гана айгапатын тар аумакты, шагын келемдг камтатын озгешелхктер.

Оцтустхк говорлар тобында хец тараган, жуйелх фонетикалык к?5ылыстщ бхргне здебк тхлдегх д орнына ундх л дыбысыикц жум-сапуы жатады. Бул Ндзакстандагы казак говорларкн ек1 1рг топка белхп турган белгоердщ бхргнен саналады. Диалектологиялык атласка байланысты жургхз1лген жгмкска Караганда, бгл ерекше-лхктхц Казакстаннщ оцтустхк облыстарындагы тургындар тхлхндз яуйел: колданылып стырган й?былкстьщ бхрх екенхн танытып отыр. Демек, Казакетан территориясын фонетикалык жагкнан д-чпыл, л-шкл говорлар тобы деп белуге лайык тдбылыс екенхн керсеттх.

Мурын жолды н,ц дауыссыздарынан сон, келетхк д дыбысы ай-тьшатын нерде эдеби тхл лормаскнан ауыткып, л колданылыл, тц-дай орныка мацлай, тащай орньша тацлай болш айтылады.

Васылш шкккан зерттеулерге Караганда, ундх ц дыбысынан со.н[ д орныка л дауисскзыньщ колданылуы кыка сездерде кездеее-дх: ар,лау /андау/, та!$лай /тавдай/, тыцлау /тьздау/, тецлхк /тецдгк/, туцлгк /тувдхк/, мацлай /мавдай/, мун^ас /мгвдас/,

оцлы /оцды/, ецлеу /эедеу/, г.ацяак /яандак/, сандату /шакда-ту/, шыцлау /шыэдау/, каупк /кевдхк/ т.б.

Бгр ескерте кететхн гарсе осы ц/л дауксскэдаркккц алма-суы байк;алатын сездердщ колдаяу аймагы эр турлх. '-¿ысалы, мацлай, тацлай, туцлгк, муцлы, иацлак, сацлац создерх букхл оцтустхк айма^тар тгргындарыкыц тхлпще .г,: г кеэдеесс, оцлы, тщлау, тецлеу, ко^лы сездерхтн айтклу ттггх сдан элдекай-да шагындау.

Цазак т!лг говсрларында кездесстхн осы ц*<5ылыс жайкнда

ягни нд немесе ня тхркестер^нщ кайсысы бтрыл, коне деген

селе тецгрегхвде айтьшган п¿«1рлер до жек емэс. Проф. С.Аман-

жоловтыц пгкхр! бойькза оцтус?1к оцхрдегг тгргккдар тхлхгщегх

н, ц-нен соц л дыбысыиьщ т:ркес!п кеяу!н кора: уйгь^р» езбек

I

тглдергнщ эсер шен деп карайды. Проф. Н.Т.Сауранбаев кэке жазу ескерткштерхнщ материалдарыиа суйене отыркп, н, ц-щц

содынан л дкбысьгккц колдакылуы кэне, ертеден келе жаткан к*?

былые деп есгптейдь Ж.Доскараев та бгл ерекшелхк^ц кагак К*ракь'на кхретхн фщылы, Уйсхн тайп&лар тгдше тэк коне дубы-

о

лыс екенхн айтады. Соцгы кезде тектес тхлдермен ортак к*бы-лыстарга зерттеу яурггзген С.Омарбекоэ те ссы езгешелхктхц таралу шеггнщ жуз тайлаларыкщ ежелг! жэие каз1ргг коиы-сыккц этнографкллкк шегЫен кол ротте дал келухн вскоре отьь ра, кене ру-тайпалы белгх деп царайда.4

1. Амаижолов С. Вопроси диалектояогг.и и истосии казахского языка. Алма-Ата, Ш59, с.240.

2. Сауранбаев Н.Т. Диалекты в совтземаннои казахском языке//

Вопроси языкознания, 1955,¡й.

3. Доскар&ев Н. КсйСхр фскетакалык к^быйысгао яййкнда//1фзак тхлх таркхы мор. дяалсктояс.гияакккц и?ейлеяети. Алката,1963, 5-шыгуы, 14о-б. 4 '

4. Омарбексв С. Халыцкч тЬчхмхздегх тек тсс тхлдвокс- гг-так чт былые тар. Алматы,19¿В,134-6.

Кеке хазу ескерткШнщ материалдары 6ул срекшелхктгц кене цубылкс екен1н дзлелдей туседi. Оган Тоньюкук, Кул:-теНн, Дгдат^у бглтк ескерткштерхкен, одан кейгнгх кыпшак ясазу ес,---керткшхнен зкзне Махмуд сездхгхнен де кептеп ыысал кел-

■ Tipyre боладц,

Оцтустхк e^ipre тен фокетккалыч ерекшелхктщ 6ipi - ж ды-бысыныц орннка й-дхц колдакылуы. Эдетте 6ул цтбылыс бгр саз йхеде емес, ек! сез арасында болатын взгешелхк. K¡afl жак, пай »ер, 6ул нац, бгл жер, сол жак, сол хер, бара жатыр, келе ха-тыр деген сездердегг, екхншх сездхц басыкдагы ж-нщ езгергп, й болнп айткяуы - осы еьцрдегх гсазактар тмхке тан езгешелгк бслыл саналады.

Диалектологиялыц атласца байланысты зерттеу жургхзш, осы КУбылыстарды картава тусхргевде, оцтустхк аймацтар тгргнндары тШццегх Cipas сездерде я орнына й колданылатыны аныкталды. Атал айтканда, Галдакорганныц Панфилов ауданынан бастап, Алматы /Балкаш ауданынан басцасц/, йамбыл, Шымкент, фзылорда облыс-тарында жэнз Ташкент, Ta*íK казацтары тШнде кайак, чайер, буйер, сейер, сойац, барайатур, келейатыр» буйац Солып й аркы-лы айтыладк. Ал Талдыцорганныц Киров, Кербулак ауданынан Шыгыс-ка журген сайын й-дщ айтылуы кемхп, »-дан басталады. Сондай-ак бгл ц*былыс Apfja «аэактарымен иектескен оцтусч^ктхч Созац, Жамбьшдьщ Мойынк*и, Талас, Алматыньщ Балкаш ауданцарында ж аркшш немесе ж, й eseyi де катар цолданыдуы байкалады.

Сейтхп, тхл адцы, к-ныд жартылай дауысты й-мен алмасуы пай, ол, сол, 6ул сиякты всхвдхктерден соц жак, жер свэдерх келгенде кэш кесеше формадагы бара, келе, акеле eTicTiKTepi тфкескэн жатыр кемекшх етгс-пгхнщ басыцдагы ж дауысоызы й-ге

айналады. Аталган к*бьишстар оитуспктег1 уйгыр, еэбек халык-тарьшен керш1лес стырган жерде молырак; ушырайды. Ж~нщ й-ге айналыл, тхркеекен создердщ 6ipirrn, бхр дыбыстан ектшг ды-бкскд ауысуы еэбек пэн тгЯгцр Т1лдер:ше ортак кастет болгандык-тан, оцтус-пк облысгардагы ттргындар ттлхнде гана кездесхп, Vß-закстанныц орталыц, батыс аудавдарында тшырамагавдыгына к^рап, аталган езгешелхктер керхх тгйгыр, еэбек т1лдер1нхч асерхкен туда деп айтуга кегхз бар.

Orç-rycTÎK говорлар тобына тан тагы 6ip дыбкстык ерекшелхк-ke'ïia арты дауыссыздарыкыц колданылуыка байданысты езгешелхк-тер яатады. Эдеби тЬлдагх кейбхр.сэздерде сеэ ортасында нз сонрнда тхл арты к,г, tíx ортасы к,г дауыссыздары сакталнай айтылады. Ал оцтусйк хейбхр ец!рдегг т*ргывдар тШнде, бтныд KepiciHae, бгл дыбыстар сакталып айтылады. Оцтустхк алкаптагы бгл дыбыстар мына темевдег! сеэдерде сацталып айтылатыны аныч-талып отыр: егер /ер/, tíiría /61э/, ere /ие/, кгмган /кгкан/, сугару /суару/, шачгара* /шавдрац/, еатецке /ещдеые/, бгрдецке /б!рдеце/, денечке /дэнеце/, abaran /ещызач/, турлхк /тургп/, TipiK /tipi/, рецкх /perçiA турлгк /турлi/, шылги /шхли/, урук /ру/ т.б.

Ж.Доскараев оцтуст1кчпшис говорларыкца ц,г~ныц сакталуын кенв, еск1ден ïçswraH к^былыс деп санайды. Оган дэлел ретхнде осы вч!рдв кеэдесэт1н сацаи /сауыгу/, *ртт /*руЛ сугар /су&р/, TiripMen/ZwipMeK /дигркен/ сияцты сездердхч квне орхон-ешсей ескерткштерхнде саг, ургг, сушр, тигрмвн тургнде айтылуин Tiare таек втедЬ Еын мэнхнде, к*быяыстардщ сакта-

луын кездейсок к»былыс емес, беягШ тарихи хагдаЯга не кена-дек сакталып келе «аткан ктбылыс деп твкысак, бгл ереяйелхкт!

- Ib -

ескхден сакталган езгешелхк деп тану орынды деп б}лемхэ.

Дуыэ жолдн ундг л дыбысынын тоаксыздыгы. Оцтустхк говор-лар тобында ундх л дабысыныц, тусхп кдлуи жиг байкалады. К^эан;-станныд баска облыстарывда бгрер создерде л дыбысынын, r/cin калып, ычтавдальш айтклуы байкалганмеи дэл оцтустхк ецхрдегх-

Иу

дей коп колданбайтыны- диалектологаялык катериалдар р&стайды.

ЬКенесбаев укд! л дыбысыныц ол, сол, бгл схлтеу есхм-дхктер хнщ барлык септхкгерхнде /мгныц, соищ, оный; бтган, соган, оган; мгны, соны, она; ыгнда, совда, овда; будан, со-дак, одан; буньмен /мгньжен, сонымен, оныыен/ жэне аныктолша cea алдында колгенде о/л/ kxcí, 6у/л/ kící, со/л/ кхсх rycin калуы эдеби тШм1зде де кездеслп отыратиньш айткаи болатьш. ^ Ауызек1 тглде до ал, сол сиякты ет1ст1ктердхц сокындагы л ту-cin калып, алсайшы, болсайшы орнына асайшы, босайшы турхнде айтылатынына назар аударгаи едг. Бгл терхздх адеби тхлдегх api ауызек! тхлдегх езгешелхктерге косымна, онтуспк ецхрде-ri тургыццар тхлхнде л-дыц тграксыздыгыньщ басым екенх б!рден ко зге керхнетхн! аньщ. Осындай л дауыссызыныц колданылуындагы тураксыздыгынвд оцтуст:1к жакта кап кездесухне «арап, С.Аманжо-лов, Ж.Доскараев, Г.Мгсабаев, Ш.Сарыбаев т.б. тхл мамавдары бгл ерешелхктх оцтустхк диалектiciHe тан басты 6ip кубылые деп таниды. К ей inri уакытта шыцкан макала мен монохрафиялык ецбектерде де аталган к"'былыстыц оцтустхк e^ipre тэн екенд1гх айтылады.^

Укд1 л дыбысы OHTycTiK говорлар тобында шиа темевдегг орындарда ryein калып отырады:

1. Кецееб&ев I,, Мусабаев KJaeipri.. вдзак tmí. Лексика,-

фонетика. Алматы,1975, 243-6.

2. Сарыбаев Ш.Ш. G неустойчивом положении сонорного л в казахских говорах//Месткые особенности в казахском языке. Алма-Ата,1973,с.33.

Ч\\Д1 "л" ол, бгл, сол сияцты схлтеу есхмдхкторхкде туогп колады. Вгл к^бш1ь:стын казан эдоби тШне де, баска говорларга да ортак еконх жогарыда айтилгаи екбекте мэлхм.

Сондай-ак ал, бол, кал» сал, екел сияцты етгстхктердогг л - дабысн тграксыэ. Ол мина ж&гдайл&ргд тусхп каяып страды.

а/ Шартты рай формасында айтылганда: а/л/са, бо/л/са, ке/л/се, ка/л/са, са/л/са, аке/л/се; э/ Коеемше фсрмасыцца аИ-тылганда: а/лы/п, бо/лы/п, ке/лх/гх, ка/лы/п, еа/лы/п, аке/лх/п; б/ Болшсыэ турде айтылганда: а/л/май~алмай, ко/л/мей-келней, ка/л/май-калтй, бо/л/май-бслмай; в/ флау жена буйрык райдыц уш!на! жагында айтылганда: бо/л/сын-болсын, ке/л/с!н-келс1н, ка/л/сын-калсын, са/л/сын-салсын, аке/л/с1н-вкелсхн; г/ К/ллау эайынан кейхн кептхк жалгау жалганганда: ке/л*/вдер-кел хедер, »пкв/л^/вдер-апкелхвдор; д/ Есхшешгц -га», -ген формаськьщ ищывда келгендв: ка/я/ган-калган, кв/л/гвн-кедген, бо/л/ган-5олган т.б.

Бгл келт{рген мысалдарга едрагавда, уид4 л дыбысн соз ор-гасына келгвнде, барлщ жагдайда б [рдей тусебермейд!. Ек1 (ауысты ортасына келгеццв,квб^есе, сакталкп айтылады. Ал >ауысты мен дауыссыздыц ортасына келгееда взЫвн сон баска .ауыссыз катар келгеадв л тус!п калып отырзды.

Здеби т1л!м{эдо ал, бол, кал сияк?ы бхр.буывдн ет}ст!ктер осемше формада коддангавда, ,ап, бол, кап сипота ыкшаццалнп йтылушлкч кеэдеседх. О'баста осылай ;р>скарып айтушылык оч-устхкке тан болганкоп, одеби тхлдо до йяг АЯтила бастада. храз турколсгтар ?ур;сх тхлдергцдогх угоц р,л,н дыбыссаркн граксыэ до« карайда. Бтидай -ГУракеыздыктыц Н.К.Дмитриев бша-

Дийлвктер1йде Сар вке^н,1 ал З.В.Се-

. Дмитриев Н.К. Неустойчивое соложение сонорных р,л,н в торкских лэыках//Исследоваж0 по сравнительной грамматике ■иоркских языков. М. ,1=65, ч Л.Фонетика. с.279.

зорткн ондай ¡сгбылысищ огуэ т!лдер1нен repi кыгшак тЬщерхн-де басым екешн айткан* болатын. Бгл ninipAi туркх тхлдерШц диалектологи ялик, ецбе.чтерх щгаттай туседi.

Ал, бол, кел, цал, сал етгстзктерхнхн соирнд&гы тхл алды л дауыссызышц тураксыэдыгы кыргыз тШвде де байкалады. Бгл дьбыаткц тграксыздыгы кыргыз тШкщ Октябрь ауданыядагы ички-ликтер тхлхнде чаткал, Алай, Жалалабад говорларында да кездесе-fli. Л дыбысыкьщ Tycin калуы авн1вде кыргыз тШ эвайлы шыккан очеркте де хеке ктбьшыс деп танылады.

Эзбек тШнщ говорларында да кесемвен1ч вткен шак форма-сында келгевде л Tycin цаледы.® Мысалы: кыб /килиб/, кыган /кьшган/, кэб /кэлиб/, боп /булшт/, босук /булсин/. Уйгыр *ri-лгнде л-дыц Tycyi говорга гана емес, адеби т!лге де тан к*бы~ лыс болкл саналады.4 Мысалы: кэ/л/ - кал, кэмкди-кэлмиди, ацут-алмурт, амвдим-алмвдии, еп-елип, кеп-келип. Бтл ктбылыс балкар тШн£ц баксон диалектгс1кде /боса да* болса да, босуигболсук/, татар тШн!ц кейб!р говорларында, rypix тЫнде де гшырайтыны жайлы хаэылган адебиетте деректер бар.

Корыта келгецце, оцтуст!к говорлар тобьщда mi колдака-тын л дыбысыньщ тирацсыздык касиет! кептеген туркх т1лдерхне тэн, квнеден сакталып келв жа*цан к*былыс екеИн керсетедЬ 0ктуст1к говорлар. тобына тэн деп сакалыа келе жаткан

1. Севсртян Э.В. Выпадение согласных в южных торкских языках// Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков.

М. ,1955, ч.1. Фонетика, с.290.

2. Абдулдаев Э.,Мухамбаев Н. Кыргыз диалектологиясыньщ очерки. Фрунзе, 1969, о3-84 б.

3. Решетов В, Узбекский язык. Ташкент, 195У. чЛ.» с.26.

4. Кайдаров А., Садвакасов F., Талипов Т. Ьазирки заман уйгур тили. 1-кисим. Лексика ва фонетика. Алмута, 1963,219-6.

К*былыстардщ 6ipiHe унд! ч дыбысьныц орнына н-ныц думсалуы.

Эдеби тглде ц айтылатын б ipкатар сеэдерде эерттелхп отыргак

ецхрде орнына и колданылады. Бгл ерекшелп< аз гана сеэдер ая-

сында колданьшганмен, каытитын аумагы кеч, 6ip емес Схрнеше

облыс территориями камтитын белгхл1 чаралу inert бар фонетика««

лиц К*былыс. Жазылган ецбектерде бгл кобылке очтустхк тургын-

дар тШне тэн езгешел{к рет{аде сипатталады. С.Аманжолоз, Ж.

Доскараев, Г.^зишев, С.Омлрбеков т.б. диалектелогтардын жазган-

дарынан ч орнына н-н!ц колданылуы кеч аумакты орекшелгк екен!н

ачгартуга болады. Сол аязылган ечбектерге Караганда ч орнына м

дыбысыныч айтылуы оцтуст!к enipfteri тгргнндар Т1лхндег1 6tpaa

С9здерд1 камткды. Эдеби тхлдег} елеч, елечих, кеменгер, тереч.

квлецке, калыч, б1эд1ц, схзд1ч, елд1ц, кайын, зуре-сарсац та-

рхэд{ ч дауыссыэы чолданылатьн сээдер очтуст1к ©чфде олзн,

вленш!, кеменгер, терен, квленке, калын, 61эд1н, с!зд1н, ел-

д{н, кдйын, «уре-сарсан болыл н аркиль айтылады. 0чтуст1кке

енет!н говорларда б*л свэдерд!ч барлыгы да тугел дерлхк кол-

данбаса да awi кездеседЬ •

Проф. С.Аманжолов 4 орнына н~н!ч колданылуы /тачертен -

тацертен, кебен-кеСеч» целый-калыч. б1эд1и-б1эд1ц/г «epmi тхл-

дерде еэбек тШнде каздвсетМн, apt <5*ндай к*былыстыч кей-

6fp тхлдерде кей!и пайда болгашн /мысалы, турЬс ?Шнде XIY

гасырга дей1н и айтылып, одаи еоц н колдашлгаи/ ескерхп

жене Н.К.Дмитриевич niKipiHe суйене отырып, кей1н пайда бол-

ган к*бь1лыс деп карайды. С.Омарбеков 4 орнына н айтылатын соз-

дердхч еэбек тШнв тзн куСылыс exoHtn айтады.*

I. Омарбеков С., Джунусов Н. Узбекские элементы в языке казахов Ташкентской области//Месткне особенности в казахском языке. Алма-Ата, 1973, с.41-68.

Сцтуст1к говорлар тобына тан ерекшелхкт^ 6ipi - 6ул вцгрдс- казак тхлхнхц баска говорларьмен салыстцргандз кейбхр сездердщ жщхшке айтшуь басим. Олар #уан дауыеты а,ы-ньщ ор-нъша яицшке е, i дыбистарышн, жУмсалуыиа баЙланисты. Эдебя т!л~ дег! хэне казак тШнщ баска говорлар тобында абдкра, абжыл&н, аяуа, абырой, айгелек, ашына, яаутавдау, ажым, ажуа, мыскер, аылаужын, Шымкент т.б. яуан даукстымел айтылатын сездер оряы-ка эерттелхп отырган ецхрде siniume' дауыстылар жУмсалып, e6i-рей, вйгелек, eiuina, жеутевдеу, ojsiM, эжуа, MicKep, шхлеужш, Шхмкент болып айгалады. Мундай жпцшкерш айтылатын сездер саны осы оцтустхк говорлар тобында едэухр Ушырайды.

Онтустхк говорлар трбыньн екх говорима тэн фонетакалык езекшелхкте£. ¡ф.зак тЬпнхц онтустхк говорлар тобында 6ip-eKi гоьорларьвда айтыльш, баскаларывда колданилмайткн к^былыстар бар. Ондай ерекшелхктерге аффрикат ч,я дыбыстарыкщ жтмсалуыи айтуга болады. йогарыда келтрхлген дауыссыздардын табигаты, жасалу ерш, шыгу теп, тарихы жайлы Kepuii тхддерде тшырауы будан бурынгы шьвдан мацалалар мен•ецбектерде толык айтьшган-дактан, 6ул арада осы аэгешелгктер туралы баска тхлдермен са-лыстыру матернальн бермей-ак, лингвогеографиялык тургыдан олардыц таралу шегхн KepceTin, осы говорларга твн к*былыс еке-нхн айтумен шектелудх жен кердхк.

Аффрикат ч-ныц спирант ш-мен .сэйкес келуг свэд1ц бас по-зщиясында жиг таырайды. Мысалы: чал /шал/, чекпен /шекпен/,

чалгы /шалгы/, чам /шам/, Чортанбай /шортанбай/, Чвде /Шеже/

*

т.б. мтндай мысалдардьщ tïsîmîh кап келтхруге де болада. Аффрикат ч дыбысы нэггэшен сеэдщ басында айтылуымен бхрге се?-дщ сртасында да ких кеэдеседх. Олар квбхнесе сез ортаскнда

катац п, т, к, к жэне уцд! л, м, н, н дауыссыздарынан соц спирант ш орнына аффрикат ч цолданылады. Мысады: .?иенчар /жло\\-шар/, чанчу /ааниу/, кулчш /кулинн/, камчы Дамши/, малчы /малшы/, копчик /квгалхк/, цулакчын /кУлакшьж/, цылча Дылша/, кен1ЛЧ9н /квцмшек/.

Байыргы свздерда аффрикат ч сирек айтылатын дкбыстардыц бгр* болгашмен говорларга тен к, у былые екенх бурын да айтылып келдЬ /1.Кецесбаев, Ы.Нус1пов, Ж.Досг,араев т.б./.

Аффрикат ч дыбысынщ оцтуст!ктегг кааактар тШеде жиг хшырауын, казак тШн!ц диалектЬерхн тбптасткрганда, акад.

H.Сауранбаев ч дыбысынщ Алтайдан Сыр бойына деГпнгг аралык-ты камтитын онтуст!к-ал1Гыс говорима тэн, оларды солтус-пк» б&тыс говорлар тобывая ажыр&татын, бел{п тгратын фоистикалык басты к*былыс деп есептед!.

Кейхнг! кездог1 диалектологияяык зерттеулерге Караганда у аффрикат ч дыбысы тек онтуст1к ец^рде гана емес» кейбхр батыс говорларында да гаырайтыны дэлелдеаЫ отыр. Бтл врекшелгк ал-гаш батыста Мачгыстау говорында кеэдесетШ айтылса,* хей£нгх эерттзулордв Тургкиен ман Кдрак,олпак;стандагы жэне Мацгыстау казактарында айтылатын осы уш говорга ортац^ ерекшелхк ретхн-де танылыл отыр. Бграц та батыс говорлар тобында аффрикат ч дыбысы Сар дегенмен, ееттлу дэрежесх жагынан бтрдей деп айту-го болмайды. Жотгсу, Шу казактары тШнде айтылатын ч таза аффрикат болса, казак Т1Л1нхн батыс гоаорларындагы ч толык аффрикат екос, ч мен ш дыбыскнвд. арасындагы аралыц дыбыс болыл

I. Омарбекоз С. Кдгзак тШ гоперларынца ч дыбы«яа;ц кол^аны-луы жзнгнде //фзац ?1л бхлхмх мэсслелерг. Алматы,1&>9, 103-116 б.

2. Нгрмапшбетов Э. фзак тЬп говорларыныц батыс тобы. Алкаты,

саналады.* Осынцай сапалык К^сиетг жагынан оцтуст!к пен ба-тыс наэацтары тШнде упирай тын аффрикат ч б1р-б!р*нен ажыра-тылада. Толык аффрикаттыги яагынан Жат!су, Шу казактарында айтыяатын косал^ы ч Шыгкс фэакстан'тургывдары тШкен жакын келед1.

Оцтустгк ец*рдег1 тургындар т1лхн лингвистихалык география тургысынан эерттеп, аффрикат ч-ныц айтылу, айтылмауын кар-тага тусгргенде, 6ул цкбьиысгач гаыгыстан бастап йамбыл облысы •герриториясын камтып, Арнсца жацындап барып уэЪштШ аныкта-лып отыр.

Жетхсу, Шу говорларына ортак цубылыстьщ б!р г - аффрикат я; дыбысыньщ аталган жерлерде колданылуы. Бул косалкы дыбьс аталган говорларда сеэд1ч барлык поэициясывда талгаусыэ кол-дана бермей, квбхнесе, свздщ басында жиг кездеседг. Нысалы: х^ыл /жыл/, жря /жол/, а^уын /жауьн/, ягылкы /жылкы/» жаца /жаца/ т.б. Сондай-ак б!ря1-*арым реттерде свз ортасында да колданылады. Ыысалы; ол^а /олжа/, к^лз^а Дулжа/, Куге^ан /Кун-жан/, т.б.

Аффрикат щ дыбысы казак тгл{ говорларында ертеден байка-лып келе жатадн к*былыс. 0ткен гасырда казак тШн!ц граммати-касын жазган П.М.Мелиоранский Н.Ф.Катановтщ эерттеулерхне суйене отырьш, Тарбагатай ауданындагы к&эактардыц тШнде аффрикат ч,ж дыбыстарынын бар екендгггн, 1894-98 жылы шыккан казак-кыргыз грамматикасыньщ /1894, 8-6./ бгр1ни белхмгнде

ескерткен ед: де, аффрикат ж-ны жеке тацбамен белгглеген бор •

латын. Дазакстанньщ шыгысындагы к&зактар тхлхнде аффрикат ж/

1. Какысбеков 0. фзак тШнщ ауыспалы говоры. Алматы, 1972, 34-6.

2. Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргизского языка. СПб.,1894. чЛ. Фонетика и этимология, с.В.

дыбусынкц к.олданылатыны женшде^ З.В.Радлон /13/От 26-6./,

Дошагащ ка^ктарьтец т1Л1нде айтшатыни жайлы А.Н.Самойловач

о

/1930, 322-324-6./ керсеткен болатын. Кейбip мзл1меттс-рге Караганда, 6ул косалкы дауыссыз дыбксы Ыснголиядагы казактар тх-Л1нде де козданылады. Казак диалектологтарынын эерттеулерхке Караганда, бгл к, y о ил к с Шыгыс Казакстаннан баотап Семей облыс-тары, Жетхсу, Uly ецгрлер¡ндэ кег-деседх. Сонь.мен 6ipre респуб-лик&мыздан кал гай яаткан казак Tbiinin, батыс говорлар тобына енетхн каракалпак казактары тглхнде де бУл кубылыс байкалып, совдагы тургандар Thninaeri басты ерекшелхктщ 6ipi ретхкде саналыл жур.

Соцгы жылдары жургхзхлген лингво=»географиялык зерттеулер-ге жэне картага тус!рхлген сездерге Караганда аффрикат , д,ды-бысы оцтустхк гоаорлар тобкныц /fertcy, Шу говорларына сртац КУбнлкс екен1н ацгартты. Сондай-ак 6ул дыбыстьщ колданылуы ш-гынак алганда осы екх говорды казак Т1Л1н1ц шыгыс говорлар то-бымен жакындатады.

Ташкент,говоры. Ташкент говсрында онтуст!к говорларга тен ортак касиеттер да мол. Ташкент облысындагы кагактардыц этно-тобы ер турл{. Мхнда Клы жузге KipeTiH канылы, шандакылк, уй-схн, схргелх, яалайкр, дулат рулары. Орта жузге жататан аргын, к^шак, коц^фат, найман рулары жэне Kimi аузге к1ретхн раба-дан т.б. рулар мекен етедх. Кене коэден осылардъщ бхраэн оты-рыкшы болга, калгакдары койхнгх кезде гана коныстанган.Ташкент говорытщ ка?ак Tïiinirç баска говорларынан repi еэхне тэн ды-быстык герйкшелхктерх мыналар;

1. Радлоя В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в южной Сибири и Дэунгарской стели. СПб.,1870,ч.З.

2. Самойлович А.Н. Капахи Кошагачского аймака Ойратской автономной области//Казахи. Л.,I93Ü,с.322-324.

1. Эдеби тщде соз баскнда катан к колданылатын сездердо жуйелг турде уяц г жУмсалада гемп{р /кемгцр/, гэуле /кеуле/, repiM /корхм/, гбйгс /койiс/, гукз /кунэ/, гуз /куэ/.

2. Ь^сац е дауыстынкц орккна ашик а дыбысы жиг жгмсалады. Эдеби Т1лгм1здегг ком, козел, мейлт, бекем, кептер, кесе, мек-теп, мемлека7, т.б. с аркьжы дыбыс то^л»;: ссодор Ташкент гово-рында ком /еэб. кам/, кэсэл /езб. касал/, майлг /ези. маГи.и/, каптер /озб. каптар/, касэ /еэб. коса/, мактеп /езб. мактаб/, мамлэкат /езб. машшкат/ болкп в дауыстысы аркьшы айтылады.

3. Араб-иран Т1лдер!ндег1 гяц г-дан басталатын кептеген свэ-дер казак эдеби Т1лгнде к&т&Ч к-мен айтылады. Зерттслш отнр-ган Ташкент говорында Ущ г аркылк айтылады: газ. /езб. гоэ/ -каз; гайрат /езб. гайрат/ - кайрат; гам /еэб. гам/ - кам; галбыр /еэб. галэир/ - калбыр; rapfn /озб. гариб/ - карып//

к¿pin; гоза /еэб. гуза/ - коза; гумай /езб. гумай/ - к*май

/еэп/. Тапкент казактарыныц тглх аайьшда ецбек жаэган ГО.Абду-

т 2

валкез , С.Омарбеков соэ басьвда катац к.г орнына тяц к,г,

кысац дауистыкыц орнына ашык в дыбысыныц жгмсалуын езбек тШ-

HÍ4 acepi дэп карайдк. Бхэдщ материалкмыэ да осы niKipflí куат-

тай туседi.

4. Араб-иран тхлдергвдег! аин-нан /г/ басталатын соэдер Ташкент говорында жэне езбек тШкде туеin калып отырады. Мысалы, алым /галым/, ажайып /гажайыл/, алам /галам/, едет»грып /адет-ггрып/. Ксйде ееэ ортасында г-ныц Tycin калу салдарынан созы-лыцкы дауысткл&р пайда болады. Мысалы, цанээт /канагат/, жэ-ыаэт /жамагат/, шапаэт /шпагат/ т.б.

1. Абдувалиев 10. Фснетико»морфологические особенности Ташкентского говора казахского языка. Автореф. дис.канд.филол.наук. Алма-Ата, 1967. с.9.

2. Омарбеков С. Джунусов Н. Жогарыдагы ецбек, 49-51-6.

-¿'f.

5. Сеэ басында араб-иран тхлдерхнде h колдакылатын создер казак эдеби тглхнде баска дауиссыздаркея ауыстырылса, ташент говорыяда ол тусхп кдлкп отырады. Шысалы, acipei /пасрат/ -касгрет, 9Я1 /Ьзж:/ - кажы, эгкет /Ьажат/ - катет т.б. Сеэ орта-сыида h дыбысыныц тусухнен соаылын,кы дауыстклар пайда болады. Мысалы, шаэр-шапар, соэр /сahap/ - capeci, маслеот /маслаЬ.ат/-маслихат.

6. Енд1 6ip кобылке с,ш дауыссыэыныц алшеукна байланысты. Вyл дкбыстардыч алмасуы кайсыбхр говорларда да кездеехп отыр-ганкмен,оедагы камтитын сездер{ молырак болып келедх: уадлау /гксау/, шорпа /сорпа/, шамол /самад/, пешака /бесака/, пей-шекб1 /бейеенбif.

7. Ташкент говсрында да яуан дауыеты а дыбысыныц ягьцшке-pin 9 болып айтылуы басым. Мысалы: эре /ара/, тэрэп /тарап/, кэттх Датты/, 9Tipen /атырал/, паре /пара/, пвте /бата/ т.б.

8. Ерхндтк п,б жане м даугассыэдаркшц аУмсалукка баЯлаиыс-ты 6ipa? айырмааылыктар бар. Олар сез басында yян б орнына катач п-ниц колдаиылуы п мен б-ныц алмасуы букхл онтустх.ч тур-гындары тЪпне тан деп есептесек те, 'ташкент говорында бтл к-/-былыстар камтитын сездердщ саны элдек&Йда мол. Мысалы, пата /бата/, пэйге /байге/, niTy /бгту/, пэте /бата/, путш /бутхн/, ПУкара /бткара/; м орнына б жумс&лып баска ..говорларда ерекше-лхк болып саналмайтын сездердщ кездесух: байрам /мейрам/, небере /немере/, быкын /мыкын/; п орнына. у-дыц xYt/.салуы: тау-ган /тапган/, цауады Дабады/, кеуген /кепкен/, шаудьм /шапты«/ сияктылар. Буя цубылнетвр да озбек тхлгнщ эсерхнен туганды-гын ацгартады.

^ы?ь1лоодз_гопо£1у. Лрнайы монографнялкк тгргыдак зерттел-

- 2Ь -

ген Сцр ецхрх оцтустхк пен батыс диалектгсхнщ туйхскен же-ргнде х:а?кдндыгы баршамызга мелхм. Сыр бойышн, темеигг агысын-дагы Арал ксацын, орта жэне жсгаргы агысында мекен еткен елдх пункттер гылкми тгргыдан зерттелш, ондагы барлык ерекшел«-тер Ш.Бектгров ецбегхнде баяндалган-ды? Бгдан кейш де атлас жьсауга байланнсты араоыка картография талабына сай кашь;ктыкпен тзлтурылган ттериалдарга Караганда, Р^ц рыл орда говоры етпел:, ауыспаль; турде екенг аныкталып отар. Ондай аукспалылык, улкен ек! иассивке тэн диалектШк еракшел1ктерд1 бойына сндоуиШк аталган говорда айкын байкалади. Сондыктак да дабыстык жагынан катар колданушьлык, жарыса айтылушылык бгл ещрде ш I Ушырайды.

¡{¡ызылорда говорынцагы фонетикалык, ереютелхктщ бхр! -п/б дыбыстарыньщ колданылуында ауыткушылыктъщ байкалуы. Атап айтканда, осы говордыц шыгыс кагында катац п-дан басталатын сездгк кол болып, батыска карай журген сайын элс'хреп, уяц б-дан басталуишц басыодылыгы.

Батыс говорына тэн кубылыс болып саналатын, бхрак Цыоыл-орда говорыада айтылып, 0цтуст1кт1ц баска жерхнде кеэдеспей-т1н, 6ул говорды ерекаелеп туратын з дыбысыньщ с-мен алмасуы: барамыс /барамыз/, табашс /табамыэ/, бхс /бхз/, ез^с /езх-ихз/.

Эдеби тхлдегх сездхц баскы буынывдагы о-ньщ орнына кей-де кысац у дауыстысы жУмсалады: дуыалау /домалау/, Алдану /колдану/, хофтынды Дортынды/, суракк /соракы/ т.б. Бул ку-былыс та, нег!31неи, кейбхр батыс говорларына тэн.

I. Бектуроз Ё. Кзыл-Орданский говор казахского языка. Авто-реф. дисс____ канд.филол.наук. Алма-Ата, 1968, с.9.

Бул айтьшгандардан 1^ызылорда говорын ерекшелеп, очтустхк говорлар тобынан айырып, бол in т ура тын басты к у б ыл и с тар д ь; ц денх батыс говорлар тобыадн Уштасыл, солардын; эсер етухнэн, сейтгл барыл кобхрек жУмсалуыкан туып очг^ган ереклелхктер.

Шымкент_говоры. Шымкент enipi - тгл ерекшелхгхн алгаа зерт-тегеннен бастап, кун: 6yrÍHre дейхн узбей зерттелхп, материал жиылыл келе жаткан enipAÍH 6ipi. Арыс говоримый лексикалык, фо-нетикалык ерекаел жтер i жонхнце Й.Доскараеа бзрнсае макала жаз-ды. Вгл говор проф. С.Аманяоловтыч да назарьиан тыс калган емео. Будан кейгн де аталган алцапка диалектологиялык экследициялар Уйымдастырылып, атласца байланыеты сураулар толтырылып, кар -талар жасалды. Осы ецбектер гагхз1нде Шымкент тгргындарыныч еэ}не тан жэне баска говорлариен ортак фонетикалык кхбылыста-ры аныкталып отыр. Мгндагы дыбыстык жагынан кездесетхн 6ipaa ерекзелхктер оцтустгк облыстарга тэн болып келедх де, бгразы 'гашкент говорларымен ортак болып келедх. Ортак касиеттерх ез алдына сез болатындыцтан, шымкент говорын баска говорлардан белвдх-ау деген хейбгр ерекшелгктерге токталайык. Олар:

Бгл онхрде баска говорларга Караганда адеби тхлдегх яуан айтшшын'кейб1р сеэдер айтылада: етен /отац/, кэнет-

тену /канагаттану/, сулх /стлы/, вчх /ацы/, эсШ /асылы/, кэнкию /кацкио/. Ал кэутевдеу, кайтш, вбгрзу, кэудгреу сидасга сездердщ жхншке айтылун буки очтустхк аймактагы тургындар т1Л1не тэн. Демек, ерекшелхк ортак болганымен оньщ сез камту сипаты бхрдей емес. Осы хспетгеч жщхшке айтылу касиетх хагы-нан Шымкент говорынын Гэяйк, Ташкент говорларымен Уксаетыгы кебхрек.

Баска говорларда lia арты, тхл ортасы к» г, к, г дыбыста-

ры сикталыл айтылмайтын 6ipa3 сеэдард1Н болуымен ерекшелене-дг. Ынсалы: кун1 бойгы кунх /бойы/, бхгхз /бхэ/, егер /ер/ тзргсдг создерде r-кынсакгалуьз баска говорларда кездеспеЯдЬ

Эдеби Т1лхм1здег1 сез яартылай дауысты у айтыла-

тын бхраз сээдерде шмкент гоаорында катац к колданылады: асык; /асу/, сылак /сылау/, боя«; /бояу/, сыбак /сыбау/, жамак /жамау/, грык Ару/, туехк /туву/ т.б.

Эдеби Т1лмен жене оцтустхктхч баска говорларымен салыс-'.-кр ганда, бгл говорда соз басында б айтылатын жерде катац п-ныц кобхрек жгмсалыл, басца говорда айтылмайтын сеэдтц молы-рак болуы незге керхнедх: пал /бал/, пг^а /бг^а/, пхштхру /б turnру/, пуктеу /букгеу/, пейкет /бейнет/ т.б.

С,ш дауыссыздарыныц алмасуы да кубылыс ретхнде барлык говорларда кездескенхмен, бгл говорда баска говорларда айтылмаВ-ткн сездер ушырайды. Мысалы, шэме /сама/, шовдай /сондай/, шабаз /сабаз/, окымш /окымыс/ т.б.

Шымкент говоры дибыетык жагынан Ташкент говорына жакын. Ken иаграйда бгларга тон v^cac материалдар «иг гшырагх отыра-ды.

Шу_гово£ы. Эдеби тШмхзде жэне баска говорларда жхншке айтылатын 6ipa3 сездер Шу говорында жуан айтылады: жардам /жердем/, талайлы/тэлейлi/, абдан /эбден/, айбат /ейбет/, айал /айел/, кары /кар!/ т.б. Бул кд былые ты кершх кыргыз лхнхц эсерхнен туган деп есептеймхз. 8йткен1 кыргыз тШнде жогарыда келтгроген сездер /абдан, айбат, жардам, талайлы болып/ жуан айтылады.

СозД1Ч сонгы буындарында айтылатын кысац е орнына ашык а дауыстысы жгмеалады: дэража /дзреже/, шидан /шиден/, кейхнхрак

/кейхшрек/. Мтнда» к^былыстар да взбей, вдргыз тхлхкщ кей-6ip говорларыиа тан.

Васка говорларда ерхндхк y-ныц езулхк u-ra алмасканда, 6ip-eKi сеп твц5реНнде гака ке?дессе, Шу говорында бтл ;^Убц-лыска байланысты мысалдарды кептел келтгруге болада: ткман /туман/, тынык /тунык/, кылгуна /кУлгана/, бьшак /бУлак/, ммгдау /мУздау/, бызау /бузау/, тымар /тУмар/, чырсау /к.грсау/, ыстау /устау/, тыну /туну/, Байыяак /Байурак/» Чыбарагаш /¡¡¿гбарагаш/, йайбылак /¡¿айбУлак/, ^удайгыл /Кгдайгул/.

Сондай-ак у-нщ i-re ауысуы да 6ул говорга тен к^былыс: дэстхр /дастур/, чгберек /шуберек/, in-тгн /ун-тун/.

Дифтонг и /ый, ia/ колданылатын кейбхр с&ядердеН и туе in калип, ы, i аркылы айтылады: мырас /шрас/, г.ыгыл /пигыл/, кы-мыл /кимыл/, пхде /пида/, шэрзт /ишарат/.

Эдеби тШмхздегг катац п дауыссызы колдагклатын бipкатар сездерде Уянданады: байда /пайда/, быкыл /шгыл/, бхл /пгл/, ' 6icy /nicy/, 6i«ip /niKip/, берзент /перзонт/, берхште /перхш-те/, бхсте /гпсте/.

(ян б дауыссыз унд1 м дыбысымен алглсады: Дулмар^ын /Гул-баршын/, кементай /кебептай/, тоцмузар /токбгзар/, кмкрат /гиб-рат/, нэймхт /нейбет/, мейнет /бейнет/, мекем /бекем/, молжал /болжал/, макази /бумази/, ктр^н /к.урбая/-болып эдеби тхлден ауыткушылык та цыргыэ ттнщ ы^палынан, эсерхяен туып отырган

КУбылыстзр.

Эдеби ?1лдег1 уяц г айтылатын кейбгр ссздердхц ката;; к-кщ колдапклуы байкалади: кул /гул/, укхттеу /угхттгу/, хлкерх-кейп'дх /хлгерх-кейхнпх/, мчкцеу /мегзеу/ т.б.

• Бм roßopra тэн басты дыбыстык кУбылыстьч б ip i - кегшхлхк казац говорларындагы уяч б орныиа катач п-ньщ mi колдакьитатывдыгы. Очтуетхк говорлар тобында 6ул к*былые бар болганымен, талик цазактары тхлхнде ете жих кездесед}. Мы-саль:: пеле /беле/, пол /бол/, путхл /букiл/, путун /бутгн/, пуке /буге/, пейнет /бейнет/, пата /бата/, пайтесе /байтесе/, песхн /бесхн/, пайлау /байлау/, т.б. сездер. фзак тШнхч баска хер л ер хнде чщ б-мен айтылыл, оньщ орныиа очтустгкте катач п-ньщ колданылуын аралас отырган езбек халкыныч seep i деп aft туга абден мумкхндхк бар. Эйткенг осы келтхрмген мысалдар-дыч кеб: езбек ттлхнде катач п-дан басталады.

С мен ш дауыссыздарыныч алмасуы. ^.зак адеби тШчце жене казак ттл!Н1ч коптеген жерлерхнде с колданылатын сездерде та-*ík казактарында ш айтылады. Мысалы: шамиян /самиян/, шор жер /сор »ер/, шорпа /сорпа/, шаты /саты/, кыш /кыс/, шерт /серт/, шергк /серхк/, ашпаз /аспаз/, im /ic/, niui /nie/, тышкары /тыскары/. Бул куоьшь'с та керш! езбек тШн!ч есер!нен болып отар. бзбек тглхвде келтхр1лген мысалдардач кебхчде ш колданы-лады.

Н,к мен г,г дауыссыздарыныч алмасуы да tojkík казактары т!л1не тан кубьлыстыч 6ipiHeH саналады. фзак тхлхшч баска говорларда к, к колданылатын бграз сездерде Огл ечхрде уяч г,г дауысскздары жгмеалады. Мысалы: гоза Дозл/, гумай /кгмай/, гьжьш /кыжын/, гебей /кедей/, гхлем /галем/, гунэкэр /кунекер/, гулдхру /келдхру/. Мундай саз басында Уявдал айтылатын сездер саны молдап кездеседъ Бул к*былысты да езбек тхлхн1ч ecepi деп карауга болады.

Сеэ басывда кейбхр дауыссыздыч косылып айтылуы да бул го-

- 30-

иорга тэн ц/былыс екенхн ацгартады. Казак т1л гнгн баска говор-ларында дауыеты дыбыстан басталатын еухз, асар, ар т.о. сеэдир-ге тэххк казактары Т1Л1дце h косылып /паухз, Ьешзр//Ьашар, hep/, болып айтылады.

Тагы да 6ip квп1Л аударарлык к* былыетын 6ipí э /а/ мен е дауыстыларынын алмасуы: «сел /¿сел/, дереу /дереу/, кулаа-кулаа /куле-куле/, 6ip марта /бхр марте/, кау-каулеп /кеу-кйулс-п/. Ал кейбip сеэдерде е орнына а дауыстысы айтылады: касал /кесел/, дерау /дереу/, тахрмен /дихрмен/, макам /бекем/, бекар /бокер/, гунакар /кунекер/, жуннан /жуннен/. 1a*ix казактары тхлхвдегх кысац е орнына ашык а,а дауыстыларынын жумсалуы да еэбек тШ-HÍH материалдарымен сай кел^ гатады.

Жетхсу говоры. KeTicy гоаоркныц дыбыстык ерекшелхктерх жа-гынан очтустхк говорлар тобына тан барлык к^былыстардыц болуы-мен катар, осы еч*рдег: Keít6ip ерекшелхктер же ni не н шыгыс говорлар тобымеи *ксас болда келухмен сипатталада. Бул говор шы-гыс пен оцтуст1К говорлар тобыньщ туй ícküh жерхиде болгандык-тан кейбхр к*былыстардыц катар колданылуымен ерекшеленед!.

Екдг бхр байкалатын ереккелхк оцтуст1к enipre тан деген ерекшелгктерд1ц Жетхсу гоэорыцда eni варианттын катар колда-нылуында. ÜHTycTÍK e^ipre жуан а дыбысьныц жх^шке э-ге алма-сып айтылуы басым деп айтсак та баска говерларга Караганда Же-т}су говорында api куан api лщшке айтылып параллель козданы-луы байкалады: &бдыра//эбд1ре, айбат//айбет, коз^р/Дазгр, уэ{Нм//уайым т.б.

Y даукстыларыныц кысац u, i дыбыстарына алмасуы кеэдесе-дх. Буцдай ерекшелхктср Шу говорында да бар. Bipaií онда бгл

алмасу едэу!р сездердг камтады. Жетхсу говорывда едеби тхл-дог1 у.чемх, ешбхр, ештеме орныш хяемх, хшбхр, штеме; к*Р-сау, Míisaa сездерхнщ орикна ¡дарсау, мьпка б слыл кысац дауыс-тымен айтылу с'айцахады.

Уяц б орныга к;а?ец п дыбысыьыц колдакылук да 6ул chipre так ку быль:с. Сндай алмасулар соз бапында пытырау-бытырау, поразда-боразда/ сез ортасында да /гауперек-шуберек, тапа-таба/ кездеседх.

Здеби т!лде кслданылатын бтраз сэздерде 6ул оцхрде ш дауыс-сызы цолдакылады. Мысалы: турмкш /турмыс/, алпыа /аляыс/, беш /бес/, окышп /огсшыс/, айырбаш /айьрбас/, текшеру /тексеру/.

ГРШ1А.ТИКАЛЫК ЕРЕКШШКТЕР

Оцтустхк говорлар тобкнда сан алуаи лексикалык, фонетика-лык ерегепелхктермен катар бграэ грамматикалык еэгешелхктер де ушырайды. Мгндай кУбылыетарды сурыптап Караганда, олардыц кеп-Bisiri морфологиялык езгешел1ктер, кебхнесе сез тхркестерхмен байланысты синтаксистík к^бьлыстар. Морфологиялык ерекшелхк-тердщ бхразы еттстер мен ecíM сездер жУрнактарыньщ колданылуы-на байланысты болса, б¿разы коптiк, селтхк, тэуелдш жалгау-лармен байланысты.

фзакстанныц оцтустхк erçip хнде кездесетхн еэгешелхктер-дщ Keñ6ipeyi - ^¡эылорда, Шымкент, Алкать:, Жамбыл, Талдыкор-ган жзне Ташкент облыстарыныц территориясыньщ бэрхне бхрдей кец тараган, басын 6ipÍKTip&riH кУбылыстар да, осы облыстардьщ ек1=ушеухн неыесе 6ip~eKeyiH камтып, баска жерлерде кеэдеспей-tík ерекшелхктер бар, Эрине, мундай б1ркелк! таралып, жогарыда

аталган б&рлык облыстардагы тургындар тхлхнде вуйел1 турде кеэдеспеу себеб I белгШ тарихи жагда;!ларга, ондагы ттргкидар-. дьщ этникалык курамынщ ар турлх болкп келуЬ:е хаие баска кер-шх туркх тхлдес немесе типологиясы баска тглдерде сойлейтхн халкктармен жасалган ^арым-катынасыт байланксты болеа хорек.

Оцтуст^к атыраптагы тургындар гхл1н Й^^кстаникч батыс, орталык-солтустхк жете шыгыс облыст&рыкдагн тургындар тхл7.нен грамматакалщ тгргыдан ажкратып, ерекшелендхрхп тграть.н кобылье ретхнде буйрик райдан ектих жак жекеше турхтц ?Улгасы «Гын, =кын коеымшаеы, кал&у райьлыц бхрхнап жак кошл.» тур: ~лы жэле кемектес селтхк жалгауынки корсеткхшх -май, =бан, =лан, =мынан, =пынан, =банан сияктыларды нйгуга болады. Бгл аталган КУбшшстар К^закстаннын орталык=солтустхк облыстарында колда-ныла бермейдх, тек батыс говорлар тобышц кейбгреухиде ухырай-ды.

Оцтустхк атьраптагы тгргынддр тхлгнде ерекше ке.те тусе-тхн ерекшелхк -ли/~лх журиагы колданылу жиглхгх жагкнан да, таралу шегх жагыкаи да баска к'былыстармеи салыстаргаида, ай~ рнкша кецхрек тараган, ерекие яазар аударарлык кобылью.

С.Аманжодов, Н.Сауранбаев, М.Доскараов, Ж.Болатов, Э.Цу-ршжанов, Г.^лиеа т.б. галымцардыц ецбектерхнде жгктхк жал-гаукныц бхр1шх жак копше турхяде колданылкп, кадау, «лек ыа-гннасык бхлпхретхн -лн косымсасыньщ очтустхк енхрге таи кгбылые. екенг а К тыл га н болатын. Сокгн кезде жарияланган С.Омарбеков, Э.Нгрмагамбетоп, Ш.Сарыбаев, Г.Дзлиез, Э.Берхбаев, Н.йунхсов, Щ.Бпктуров ецбектерхне Караганда, б?л к^былыстыц батыс говор-лар тобына да кец тарагачы даледденхл отнр. Демек, 6ул ерек-иелгк октуст!к нем Оатыс говорлар тобына тан, ортац кобылью.

Схрг>,мУндай к;Убылыстын аталган енгрде Ушырауы кершглес туркх тхлдее халкктарда да mi цолдакьауынан да болуы керек. Олай дей?хн себебхмгз, оцтустхк ещрдегх тургындармен Kepmi туркх тхлдерхнде 6ул к^былыстш; ¡куй ел i турде колданклып, сол Т1лдер-ге тан гсасиет екен i к ан,гартады. а таи айт^аяда 6ул кссымяа уй-гыр тхлх мен снщ говорларында*, каракалпак^ жэке езбек, Typin-мен тхлдерхвде де кездееедь

Оцтустхк говорлар тобын-да sytiwii турде колданылатын диалектхлхк ерекиелхктгн 6ipi -бУйрак рай формасыныц -кын кось'мшасы аркылы Öepfayi. Эдетте эдеби Т1Л кормасы бойынша буйрык райдыц 6ipimii жак жекеше ту-pi eTicTiKTiii кбсеш!ее1нщ уиемсйз /а, ей/ турхнен жасалады да =йын, =йхн, кепшесхнде =йык, =Яхк косымшасы жалгану аркылы ж&салады. Ал квоте тур!не -лык; -лхк кос.ышалары косылады. Эде-би Т1л нормасыяен сальстарып Караганда, жергхлхктх халык Т1лхн-де кеэдесетхн буйрык рай косымшасыныц /-кын/ аткаратын кызмет1 де ерекшелеу. Жергхлхктх халкк тШнде сакталып, ерекделхк деп есептелхп отырган -кын косышасы тек екхких жак жекеше турде колданылады.

Осы кубылыеты яингвистикалык картага тусхрген1м13де оц-тустхк говорлар тобыныц кеп xepiHe таралганы аныкталды.

-1$да/-гын, -KIH, -гхн/ косымсасыныд ет1ст1ктхн екхнпп жак бгйрык райында хгмеалуы оцтуст1к говорлар тобын фзак-станныц б&тыс, орталкк=солтустхк жэне шыгыс говорлар тобынан белхп, ерекиеленд1р1п туратын бхрден 6ip белг!с1 болып санала- .

1. Кайдаров А,Т. Развитие современного уйгурского литературного языка. Алма-Ата, 1969,с.71.

2. Баскаков H.A. Каракалпакский язык. Ы.,1962, ч.2. с.450.

ды. Мысолы: Ата-аноларда разы кып келгхн. Еалаларды сурасты-puii 6ip-6ipiMôH танистьргын.

-IQjh, /~гын, -kíh, -riн/ косымшасы бгйрык райдыц екхншх жак керсеткшх рат^нде кыргыз /келгин, баргыи/, езоек айтгин, туккин, чиккин, укигин/, Уйгыр /язгин, ишлигин, ейткин, кеткип/ т1лдерхпде жих цолданылатын косымаа.

Оцтустхк аткрапка тан мсрфологиялык ерекшелштердщ 6ipi калау райынъщ жасалуына байланысты. Эдеби тiл нормасы бойынша epiKTi калау рай Typi Heri3ri етгст1кт1н -гы/-ки, -Ki/-ri ту-Р1НД6 тэуслдеу жалгаулары жалгану аркилы цел етхст{г1нхн TipKe-сухмен жасалады. Ал сез болый отырган enipfleri.тургындар Т1лхн-де кел eTicTirÍHÍH орнына. бар, жок сездерхнщ тхркесухмен жа-салады. МУнда т!ркескен бар, жок сэздерх ешкандай ©зперхске увдрамайды да, кай »arçrça тан екенх Herieri втхстхктегх тауел-fliK жалгауынан KepiнеAi. Мысалы: менхц окыгым бар, сенхн окы-гыц бар, онын окыгысн бар, Menirç окыгым жок, Cenin окыгыц жок, оныц окыгысы бар. Myhkv\ кетое турхн айткан,да да, соцгы тхркее-кен сездер' еш eerepiccia турады.

Магывалык жагынан алш Караганда, осы мысадда келт1ргл-ген сейлецдердегх бар, жок сездерi осы шакты да, келер шакти да керсетедг. Окыгым бар - дегецде, окыгым келедг - деп нелер шакты да, окыгым келin отыр - деп осы шацты да бхлдхредх.

Осы кубылысты картага тусхргенде 203 пункттхц ko6íh« дер-fliri бар, жок соэхмен ?ipKöcin келетЬ^ баПкалады. Талдыкор-ган каласынан бастая, Шиелхге деЙхшЧ аралыкта осы кУбылыс луЙелх турде УшъраПды. Ген Щу бойында ЦордаП, Ыойкнкум аудан-дарнида бтрля asrepicre Tyciri, келгд1 stíctípíkoh тхркоседх де, баска аудандарыгда жок, бар сездерi аркылы айтылады. Шелi-

ден Крзылсрда к.аласкиа яетпой /183-195 кункттерде/ келедх cc-si ар килы колдамылып ар яагы 2U3 пнктке дейхн кайтадан бар, жок свэдерх тхркессд!..Ал Талдыкоргак каласкнан шыгыска карай Зайсанга дейш аралыкта жэне 1ленщ теменгг жагь;нд;агы Баканас аудакындагы Еалайырлар т¿лiяде, келедг сеохмен тгркесу байка-ладе.

IÇuiay райыньщ жасалуы жагинан ^агакстанныц оцтустхк ецх-pinfteri каэактар Т1л{ще айтылуына yrçcac келетЫ жайттер кез-дэепейд! емес. Оган мысал ретхнде корни турк1 тхлдерхнхц iiai— нек Уйгыр тхлхн атауга болады. Мгнда да калау райыныц жасалуы гу/-гу, ку/-ку/ жУрнакты ericTÍKKe кел ет1ст{гхн1ц TxpKecyi, сондай-arç бар, йок создерхнщ чосылуы аркылы жасаладо. Мыса-лы Уйгыр тхлхнде кеткуц йок, ейткуси бар; тгргым бар, тургуц бар, тургиси бар, язгим йок, язгиц йок, язгиси Йок деп кол-данылады.

Ei-mi 6ip кезге тусетш ереоелхктердщ 6ipi - 6epi шылауы-шн еэшен бурыкгы ееi иле косеыше формалы сезiмен TipKecyíHe байланысты. Эдеби тхл нормасыядагы келгеннен 6epi сиякты 6epi шылауымэн Т1ркескен еехмше орнына Keñtíip жерлерде косемпенщ колданылуы. Зерттелш отырган оцтуст1к ечгрдегх тургывдар тх-л^нде берi шылаудаыц вЭ1нен бурынгы квеемие формалы созбен TipKecyi басымырак. Картага тусхрхлген елдх пушттердщ íihíh-де Талдыкорган облысьшкц территориясында eeiwae TipKecin /келгеннен 6epi, окыганнан 6epi болып/ айтылса, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Ташкент обльетарында /келгел1 берх, окыгалы 6epi болып/ квеемшемен Т1ркеседх. Ал Шелi ауданынан бастал батыска карай журген сайын кайтадан еехклемен TipKecin айтылады. Бул КУбылыс та оцтустík оцгрдегг тургындар тЬпн 1^азакстаннъщ ба-

- iff-

тес, орталык-солтустхк облыстары т ргыидары т!л1нен ерекше-лендгрш туратын, оцтуст!кке тэн еэхешлхк болып саналады. Бгл к*былыстыц осы оцгрге тан ерешелгк екеид!гх хаЯында С.Аманжоло», Ж.Доскараев ецбектер1нде сез болган.

Оцтуст!к атыраптагы тургындар тШнде кебгрек колданылыл, баскд еМрлерде колдаибайтын, болса да ни{рек айтылмяй скрек кездесетЫ к*былыетардыц títpi - -tyfwh цосимш&сыныц жУмсалуы-на байланысты- Й£згрг{ казак эдеби тШнщ нормасы бойыниа кв-сешенхц -а/-э-, -Д журнагынан Kent и келхп, еехмшешц ауыегха-лы шарын жасай-тын -тын /-т!н/ журнагы оцтустхк алкаптагы кей-6ip жерлерде совд&гы тургындардыц ауыэек i сойлсу тхлхнде Ke6i-несе ятугын форма скнда колд&шкади. Диалектологи ялик экспедиция материалдарына жане осы яайыцдагы зерттеулерге Караганда, »тугын косымиасы К)*закстанныц б ар лык жерлер1нде кездеслей, оц-TyctiK облыстарынд&гы тургындар т1л}вде ami тгашрайтыны анык-талды.

Осы косы ша тек ет!ст!кка гана цосылип кой май, ес1цо,ер-иен де, модаль сездермен де *г}ркесед1. Мисалы: Ол уйде жоктг-рын. Б1зд}ц уйде вл1кт|ц лагы бартУгын, колындагы кашы 6is-дхкхтугык. Оныц баратын *epi адьстугын.

«Тггын косымшасыныц сейлеу т!я{н1ц иормасы eKeHi, оныц ауыэ эдебиетх т{лхндэ мол гшкрайтаны, бхр кездерде «тугын ' мен -тын коендааяарьншц катар колданылнл, ке$Нн »тын косым-шасыныц калкптасун кайлы Р.Сыздыковаищ дыэыкты де-

ректер бар.

Соэ болип отарглн еехмзешц «тугь'н тулгасу кейбхр туркг 1. Снэдыкопа р. Лба!! ащгпри&ларшшц tíjií. Алкать}, I960 , 2?2-б.

•плдсрхнде де колданьглада. {^ыргыэ 1Шнде ешбтр редукцияга усырамай, кыскариай тгрган тур!нде колд&нылады /колхоога бара турган адам. Сатъша турган нитеп. Сенин озине айта турган бир кеп cap/. 0збек тхлгнде =тугын косьи-шась! 6ipaa еэгерхске ушкрап идиган /кетадиган, биладкган, чспадиган/ турЬще, ал оиыц кейбхр говорларында дыган//тыган вкелэдыган, кететкган/ турлершде ж*мсалада.

Бул ясерде ескере кететгн жаЯгНц 6ipi - »тугын косыила-сыныч ет1от{ктсн баска eciM мен медаль сеэдерге кесылуннда. =»Тугын косышасыныц етхст1кке косылыл йЯтылуында букхл онтус-"iктх камтьса, ал дэл осы косымшаныц ес!м, модаль соэдерЫен TipftecyiHe келгенде, мУндай б1рыцтайлык байкалмайды. Бартггын, жоктугкн, аныкгугын сиякты болып айтылу Шымкент облысында ml-рек айтылып, сирек те болса фвылорда, Жамбыл облысында кезде-сед!. Ал баска Алматы, Талдыкорган тургындарында байкалмайды. Совда 6ул куйылыс цолданылуы жагынан оцтустгк говорлар тобьш esire бвл!п тграды.

Диалектологиялыц атласка тусгрглген к^былыстардак 6tp катары - сеятхк жалгауларыныц ЖУмсадуьна байланысты ерекшел}к-тер. Мгедай ез алдына ереювел!к болып кеоге тусетхн, б!р-ак эдеби тхлкен немесе баска говорлар тобымен салыстырганда, еэ-гешеле^п туратын ктбылыспщ 6ipiHa жатые септ!к тчглгалы соэ-Д1 айтута болады. Эдеби тШм1зде жатые, шыгые cenTiK жалгауы кабылд&л айтьшатын уакьт саз! оцтуот!к говорлар тобында уакыты-мен келдх, уакытында келд* деумен катар, уактьшы келд* деп -ли, -л! цосыышасын жалгай айтады, Бул к*былые Арыс, Талас, Шу бойындагы тургындарда жихрек колданылады. Т}птх, кей жерлер-де хихрек айтылатыны сонша, сондагы вергШктх аудандык газет-

терде де коб1рек ущрайды.

и.чт^етгк облыстарда кездесеттн диалектиэмдордх картага тусхргенде, 6ул ерекделхк осы елыралтын еэш тура екхге бе-лхп туратын кУбылыо екенхн байкадык. Алиатыныц иыгысыг&н оас-тап Талдакорган жане Семейдщ бграз аудаидаркида эдеби т1л нор-масымен уактында болып айтылса, Алыатынкн батыс уагкндагы ау-дакдардан бастап Йамбыл, ¡¿ымкент сблкстарк.ч жоно Кадаксргак-кан К^эклсрдага дейшгг елдг пункттерде уактылы Сольл =лы ко-сымшалы турде айтылады. Осы екг аралыцта ь!у станция-ынан бастап езен бойцмен солтустхк батыска журген сайын ,Арк& казакта-рымен араласкан Мойынккм ауданьнда уактында бслш колданы-лып, Шымкент облксьныч Солгуст1к батысындагы Соэак ауданкнда осы екг КУбылыс катар колданылыи, ^эылорданкц мацынан батыс-ка карай уактында тур1нде айтылады.

Бул к^былыс кенеден келе жаткдн кубьашс па деген ой ке-ледх. Керш г тхлдердхн асерх не десек, кершх кыргыз /увагьшда, увактында/, каракалпак /у&кьтывда/» езбек /вактеда/, Уйгьр /вактада/, азербайжан /й&хтында/ тглдерхнде оцтустхк е^рде-гх ерекшел!кке сай келмейд{. Туркх т^лдергкхн хсинде тек к,ана чуваш /вахатла/ жано татар /вакытлы/ болып, -уактылы соэ}н!н -лы косымшасы аркылы айтылуына' жакындайды. Втл жакындыктьгц сыры неде, кене кеоден калган кгбылкс па, эяде осы аталган халик-тармен тыгыэ байланыстыц асерхнен туган ба, 6ул мэселе арнайы аерттеуд! керек отед!.

Диалектояогиллык картага тус1рь!1П ерекше аталып, оэгете-игп, оцтустхк говорлар тобын баскатардан ажыраткп тгратын кг-былысткц бхр! - тауелдхк згалгаукны^ уахь-а: наганы;* коддашлуы. Эдеби т!л иормасы бойынша тэуелдгктщ ушхнпг жагына дауыстыдан

Кейт.-; -сы, -ci даукссаэдан соц косыжасы косылады. Ал эерттелхп отырган екхрдегх тургывдар тШнде 6ул косыкиалардыц кабаттаса, 6ipinen соц бгрi, бipден колданылатындыгы байкалады. МУндай кабаттаса хуысалг&вда, тхл1м:здегх б&рлык сездерге де бхрдей жалганбай, бхраэ, санаулы сездерге гана косклада. Ж.Доскараевтьщ яазган ек<5егжнде* Kodici» уактысы, 6apici сиякты сездер ушырасса Шу бойы каэактары тШнд« бугаи косыета аккрысы, мулкгсх сеадер! ке.\цееед{. Эдоби тхл нормасы бойкн-m тауйлдпс талгаукныц 6ipeyr гана косылып /&кыр+ы, коб+i, мул+кх болып/ айтылу керек едЬ Вул езгешелхктер батыс, орта-jmifctwxïycTiK жане шыгыс облыетарында коадоспейдЬ

Зерттелхгс отырган онтуст!к атыраптагы тургындар тглхнде жогарыда айтьшгавдай эртурл1 косымшаларга, жалгау, журнактар-гд байланысты вэгеиел4ктермен катар, кейб!р устеу сеэдерд}ц жУксалуында да аймрмашылыктар барын керемхз. Мысалы, ер тек> т&цертен, кешке сияцть мезгхл устеулерх эдеби тглхмхзде eric-тхк сездермен тхркескевде, 6ул сездер ешкандай взгермей ер-тец келедх, танертеч кезд!, кешке келдх болып айтылады. Ал кейбгр диалектологиялык ецбектерге Караганда, 6ул сездер ер-тецггсгн келдг, тацертецг}с!н келд*, кешкхсЫ келдг болып устеу сездерге -ri -cîh косымшалары косылып езгерхске Tycefli. МУндай ерекшел!ктер негхзхнен Алматы, Жамбыл, Шымкент, Талды-корган облыстарындагы тургындар тШн камтиды. Вул к''былыс o^TycTÎK эцхрдщ кеп жерхн камтыганмен, К^ызылорданын батысы-на карай журген сайын колданылуы шектеле бастайды. Cipa, 6ул вэгешелхктхц таралу meri осы айтылып отырган жерден узхлетхн

I. Доскараев Ж. Bip экспедиция отрядыньщ диалектологиялык жумысы туралы//^азак тхлх тарикы мен диалектологиясыныц мэселелерх. Алматы, 1958, IS6-6.

еиянты.

Оцтуст}к атыраптагы жиг Ушырайтын езгешел!ктпл бтрI -септ!к жалгауларыныц жгысалуыиа байланыеты. Шыгыс сеп.тхкте колданылатын кейбхр саэдер Шымкент, Жамбыл, Алнаты облысгары тУргындары тхлгнде барыс селтхкте айтылады. Мысалы: Ол ескх-ше б1р-екх молдага окнды. Ол мугалхмго окыды. Бул сойлемдер эдо-би т!лде мугал1мнен овдцы, молдадан окыда болкп айтылады.

Осы 1спеттес казак тШндег! мезгхлд!к угымды бЬтдхретхн жатые септхктеН кейбхр сездер оцтустхк атыраптагы тургындар тЬицде барыс селтхк жалгауын кабылдайдц.

Диалектологиялык атластыч материалддрында 6ул к*былые Вдэакстанныч оцтуст1к.облыстарывдАгы кептеген аудандарды кам-тиды. Бгл да бхр оцтус?1к ец!рдег1 тгргыадар т!лхн казак тьчх-нЬ< баска жерде мекендейтгн батыс неиесе солтуст!к-орталык облыстарын мекендейтЫ ттргындарды т}л!нен ажырататын, жуйе-л! турде кездесеНн к*былыстыц бхрг больш саналады. Тхл тари-хына байланыеты кейбхр ецбзктерде осы вэгешелхктхн пайда болуы жайывда айтылган пхмрлер де жок емес. Э.фмековтыц п1К1р1нше оцтустхк ©чхрдогх осы езгешелхктх керш! Орта Азия елдерхнхц т!лгнен енген немесе сол т!лде сейлеген кейбхр рулардыц казак КУрамына онугнен пайда болган шагатай т1л1н1ц элеыент1деп ка-райды. Шын мэнхнце.жатые септхгхнгч орнына-барыс септ* гп1хн жалгауыныц жумсалуь езбек тппшц кейбхр говорларында /Самарканд, Бгхар говорлар тобында/ кездеседх. Егер осы сиякты тхл матсриалдарына суЛансек, жогарыда айтылган Орта Азия тглЫщ эсерх деген гпкхрдхи яаны бар сиякты.

I. Ермаков 3. Кдзак тхлх тагашдом мэселесгле// "Халык мУга-л1мх", 1У41-, йЧ, 60-6.

Октустгк екхрдеН бхрнеяе облыстапдагы тгргындар тхлтн-де »игрек колданылаткн ерей-игл и<тщ бтрг - жалгаулык вклау мен ксмсктсс септик жадгауынкч кызметхн атк&ратын -мен/бон, пей, -менек, -бенек, -пенен/ косымиаларын^к еэгерхске'гвдрап -бан/ -пан, чан, банан, бвиан, иен, ыынак, -пак&н, -пынан/ болып аЯ?ь:луы. Эсхресс 6ул ктСылыс Шу боиь тургындарында, Шьшент сблксьжда кебтрек кездеседг.

Дналексологиялык атласта керсеттлгендей 6ул к*былыстыц . таралу аегг Шыгыстан бастап Алшты каласына дейхн -мен болып, едеби тхл нормасы жУмсалады. Камбыл облысынын фрдай, Мойын-КУм аудандары жене Шкмкент облысынын; Турк{стан, Алгабас, ф-еылц*м аудандары ЭДлзшворда облысы тугелхмен едеби тхлдегхдей -мен тулгасыида айтылада. -{¿ан /-бан -пан/ болып айтылу Жам-был облысынын Кррдай мен МойыикУмнан баска аудандары Шымкент облысынщ оцтустгк аудандары, Ташкент облысында кеэдеседк

-Ман болып жуандап, озгер{лхгх айтылу керш: еэбек тглхн-де оньщ кейбхр говорларыьда кездеседг. Мысалы еэбек тШнхч крык говорында -ман -мынак /укомикан, укамман, атаммынан, атамман/ болыл айтылуь кездеседг. Эдеби тгл нормасынан ауыт-кып, казак пен еэбек т1лдер1кхч кейбхр говорларында гана ушьзрайтын 6ул к^билыс осы халыктардын к^рамына енген тайпа тхлдерхнен сакталган коне к*былые болуы да муюс!н. бйткенх, кейбгр шзжхрешг аксакалдардыд айтуына Караганда ¥йс!ннен тараган майкы, когам, к^йылдыр, мек1рей!л деген тайпалардыц соцгы екеу! - к*йылдыр мен мекгрейхл урпактары кнрык пан жуэ деп аталып Эзбекстан территориясын мекен етед1 деген ацыз бар. Озбек тШнщ крык говоры деп аталатын жердегг тургындар улы жуз тшхнен тараган кырык пан жуэ болуы да ыктимал.

Онтуст{к 9Ч1РДег1 тургыццар т!лгнде кездесетхн, бхрак барлнк, жерге бхрдей тарамаган, аэ гака жерде ушкрайтын к*бы-лыс7ыц б1р1 - келт}к жалгауынын жУмсалуы. -Лар тулгасы эдеби тхлде взхнен бгрынгы дкбыстардын ынгайнна, укдссу}не карай, кейде -лар, -лер, кейде -дар, -дер,-тер болып турленш о тирады. Ал жергШкт* тургындардык сойлеу тШнде бтл зацдылык тугел сакталмай, -лар, -лер айтылатын жерлерде -дар, -дер болып айтылатынын керемхз, Мысалы, ол, сол, бхл скяктн С1лтеу есгцд!ктер1нз копттк жалг&у косылганда солар, олар, бглар болып лар аркылы берхлсе, свз болып отыргаи оцхрдхц кейбхр жер-лергнде содар, одар, будар болып дар тУлгасында айтьшады.

фзак ттл1н!и кейбхр говорларында -лар-лер вариантынъщ коп айтылмай, оньщ м}ндет1н -дар-дер косыьоасы аткаратыны да бар. Ж.Болатовтыц эерттвулер!не Караганда бул, есгресе, шыгыо говорлар тобына тэн куЙылыс.

Жогарыда келт!р1лген онтустЫ диалектхс1кэ ортак еэгеше-лхктермен бхрге осывдары бхрнеше говорларда айтылып, зертте-Л1Н1П отырган ец£рдх ек{ге бел!п туратын кУбылыстар да баршы-лык. Мысалы, ощтусттк енгр ерекшел!г! бойынша жасалган диалек-тологиялык атластыц материалына Караганда, окыгалы бер1, кел-гелх берх тхркестерх Ташкент, Ирзылорда, Арыс, Щу говорларында айтылып, Жетхсу говорларында окыганнан бер1, келгеннен бе-рГтурхнде колданылады. Сондай-ак «тугын косымаасыныц /барту-гын, аныктггын/ косылуы да жогарыда келт{р1лгендей онтусР1Кт1 екхге беледг. Уактылы келдх, уактымен келд1 тхркестерх же-нгнда де осьшы айтуга болады. Бункц соцтысы жетгсу говорында айтылса, алдыцгысы баска говорларда кездеседх. Сондай-ак ва-

- ¿/b -

д!к eric формасында колданылатын кейбip сеэдер ырыксыэ /ктры-лыну, 1с«гел1ну/ eric формасында колданылуы жагынан да KeTicy говорынан баецасы бхрыдгай айтылады. Бул к*былыстарга караганда Жетicy говоры баска говордардан белгнхп калып отрады.

Кейбгр взгешелхкке Караганда lily, Арыс, Ташкент говорла-рында айтылып, фэылорда, le-ricy говорларында кездеспейт!н езгешелхктер бар. Мысалы -ман, -баи, -пан косышасыныц Шу, Ташкент, Арыс говорларында цолданылуы осыны дэлелдейд!.

Б1з жогарыда оцтуст1к,говорлар тобына ортак жэне онын кейбхр говорлар тобын камтыл, баска жерде кездеспей eKire бе-л{п т*ратын езгешел^терхн сеэ errix. Евд! осындагы ap6ip го-ворлардыч езЫе тан ерекшел!кгер^в тоцталаЯык.

Ташкент говоры, фзак TtaiHin Ташкент говорына тен грамма-тикалык ерешел1ктерд{ айыртдаа бел in атауга болада. Бгл жер-дегт ттргын казактардыц туыс еэбек халцымен mi карым*кдтынас касап, совдагы т*ргыадардыи ^ДДйы еэбек халкыньщ ортасында бодгандыгыиаи, еэбек тШнщ жэне осы т|лге енген парсы tui-асерхнщ бар екен1н ацгаруга болады. Осы говордын фонетика-грамма тикадак ерекшелхктерхн эерттеген ХО.Абдувалиев ецбе-Нне суйене отырып, ыына те манде г i грамма, тикалык ерекшел1кте-ргн атаута болады.*

I. фзак адеби тШнде колданылатын -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер сиякты кепт$к жалгауыныц орнынан еэбек Tinbmert а дыбысыныц еркхн, кез келген жерде колданылуынан туып отыр-ган -лэр, -дэр, -тар вари&нтынкц басым аКтьшуында. Мысалы: кэктэптэр /мектептер/, мэилэкоттар /мемяекеттер/,

I. Аб^вадкев 10. Kor&p^ ii-cju^r *г,б<л:. АКД, Ташкент, 1967.

2. Иран-тэж{к Т1лдер1ндег1 жекс ет!ст!ктердщ 6ул erçip-Aeri туррындар тхлпаде жеке колдакылмай, жгрпапка айналнп -бын, -бin /та«1сабi и-эгагьмпаг/, бая ДартаОаз - карташы/, шкхлп<саз - шкш/ болып колдануында,

3. Ней /мейнеткеш, азглкеш, жаяжалкеш/ -кор, -хор /тerin-кор - паразит, адамкор - к ici влтхргчш, канхор - дан iimuia/, -дар, -тар /айыптар - айыпты, шаруадар - саруа, ен{мдар - ен}м-дх, эсхлдар - жемхстх/, паз /кеуеппаз - шашлык жасаушы, Mairrt-паз - M9HTÎ жасаушы/, хан/Дан /ккапкан - окырман/, гэзхтхан /газет окушы/ сияцты едеби тхлде де гшырайтын косымшалардыц эдеби тхлде жэне баска говорларда кеэдеспейтЫ свэдер жасауын-да.

4. Бгл ещ1рде иран-тэж!к т1л! журнактарышк басим колдашлун тэн. Ондай жаца свэ тудыратын косымиал&рга -ана, -ене /она/ маяна /енбекакы/, айыбана /айыпакы/, цайбана /бетен/, кейуана /кемпгр/; -анда, -енде: пеэенде /иебер аспазшы/, га ганце /бг-зык/, -мен -ман : кэсзлмэн /аурулн/, -эар: алмазар /алма бак/, алшазар /алша бак/, гулзар /гул всет1н бак/, сияктыларды кел-Tipyre болады.

5. Иран-тэж}к тiлдepíндeгi префикстхн мол колданылуы да Ташкент цазактары тхлхн казак т{лгн1н баска говорларынан ерекшелендгртп тграды. Олар - сер: сермазмгн /маэмгнды/, сдр-сакал /сакалды/; -пеги: пешкадам /алдыцгы кдтарлы/, пешайуан /терраса/; бед; бедбэшерэ /сурыксыэ/, беджэЬхл /атуланшак/; -нам, -HÎM гнымжан /элс1з/, niMiperç /сгп-сур/. Сондай-ак бгл ещрде бе, би, ба, -ira гхрефикстерх вте актив колданылады.

6. И^.зак эдеби тШнде келер шак eciwne тудыратын -мак . нагы Ташкент казактарь тШнде тек eTicTiK жасайды. Мысалы:

- чь-

Б1з Таяконтте окымактамыз. Заман жаксы болмакта,

11кмкеи?_гопо2ы. Шымконт говоры ез!н1ц бойында оцтустЫ тон басты-басты грачммиколик ерйк;челЬ;терД1 камтумен б!рге &э1не тэн, баска гоьоряардан бел!п туратын езгешелхктар жок емзс. Ондай айцришшлыктарга мыналарды жаткызуга боладц,

1. Эдэби т1лда катис септ1кте колданылатш создердхн батыс селтхкке айтылуы, Мысалы: Бригадир кун1го жумыс басында бола-ды.

2. Мои, сен ег1мд1ктер1н!ц барыс септ!кке турганда кейде мага, сага тулгасында айтылуы;

3. Ет1ст!кт5и буйрык райдач вк}нш! жак жзкеше гурШч -ын, журнагы жи: коздесед: /барыц, келщ/.

4. Колер шактыч жагы -сы, -сг (кврес!: кересШ квр -д!/ аркилы жасалуы.

5. -Тхттэ .косимшасышч жумсалуь: досына баугант!ттэ, айт-са, уй!не кеткентхтге.

6. Екхишх жак жзктгк жалгауы -сыч, -с 1ч формасында айтыл-май сын, схн тургнде н аркылы колданылады. Мысалы: Сен бара-сын.

7. Бей префикс! мен хана косымшасыныц кесНрек колданылуы тен. Мысалы: беймарал /жайбаракат/, бейэбхр /абиырсыз/.

6. Вткен иактын ауыспалы турх басатын, келет}н тулгалары орнына басатынтугыи, келет!нтугын, бар ед{, жок ед! тхркесте-р1н!ц орнына кейде бартугьш, жоктугын тулгалары колдалыладц.

9. -Тугкн формасыныц кыскарган, ыкшамдалган -тхн формасы кездеседх. Мысалы, бул бхзд^хтхн /бходхкх болатын/.

10. Буйрык дайдач /-гил, -кхл, -I"!л/ тулгасы кездеседх. Мысалы: айтпагыд /айтла/, сакыргыл /аакыр/.

II. Эдеби т1лдегх болады да, келед! де тулгалары орнына болаттагы, келеттаги турлер! аЯтылады.

• Нргылорда говоры камтитин Сыр бойы 6ip

хгагы Батые, e¡<iraii жагы 0чтуст1к говорлар тобыньи туйхскен

sepiime. Мгндагы тургындар да этннкалык жагынан аталган тер-

рнторилныч батые лапаада ida i -уэ цагшетарц, ал онтустЫ жа-

гында улы яуэ касацтары цграмына. kípotíh уйс1н, качлы, oipre-

тяайыр рулары. Ал ортаяш; шенЬце Шиелх, фзылкУм, ¡Каца-

корган оц!р{нде коць-рат, кыпшак, найкан рулары. Шно осындай

этнотобыныч коп араласуынан, соз болып отырган кердегг тургын-

дар Т1Л1ндог1 ерегеиел!ктер де эртурлЬ Суйт!п, фзылорда улкен

eiti диалект!н!ч шектеснен яер!нде болгандыктан api очтуст!к,

api батые говорлар тобыва тэн к*былыстар да кездесед!. Бул

говордац Heriari eatue тэн айырмашылыгы оныч втпел! говор

болып, екг говорлар тобьныц ерекшел!ктер1н*ч катар колданы-

лып айтылуычда. Ш.Бектуровтач эерттеулерхне суйене отырып ¡^ы-

сылорда говоры»» тэн мынандай грамматккалык ерекшел!ктерд1

айтуга болады.*

I. Кызьшорда говорында оцтустхк говорлар тобына тэн 6уЙ—

рык райдач eKÍHBi жак жекеше тур гидегi кын//гьн, к!н//гхн

косымшасымен 6ipre барсай /бареацлы/, алсай /алсадаы/, згурсей

/журсечи!/ формалары колданылады.

" 2. Ес1мш9н{ч -кап, -ган, -тын, -т!н формаларьныч орнына

-р, -ар, -ер журнагы жи!рек айтылады. Мыс&лы: УвГИмдер бастар

ед! /уэйгмдей бастаган ед!/.

3. бткен шакты б{лд!ротгн бар болатын TipHectuin орнына бар-

тугын вариантыныч айтылуы басым. Мысалы: Ол ааца бартУгын.

I. Бактуров Ш. Кзыл-Опдинский говор казахского языка. АКД, Алма-Ата,1968. с.13.

4. Жатыр ет*сг{г*нхц батыс говорлар тобындагыдай ес1мген1ц -ган кось'ша.сын кабылдап, жаткрган тургнде колданыяадо.

5. фэылорда гоаорын тугел камтымай, батыс ец*р{вдег1 кезде-сет!н ж!кттк жалгауынын ек1нп{ жак кепше тур!: -сыныэ, /барасыныэ/, откен шак форыасында айтылатын -улы, -улт /бару-лы/, сондай-ак батыс говорлар тобына тан -жак /бережак/ фср-масы кездесед!.

6. Б1э, с1з ес1цД1г1и1н *ак сыпайы тур!не 1л1к септ!?! косылганда, б!з1ц, схз1н болып, ын^Аыдалып айтьшады.

7. Налау райьныц келер шагын жасауда -кай, -гай косымшасы кояданылады. Мысалы: Саргай, айтцай, келгей т.б. Турк! тШн-де жаэылган кене ескертк1штерде -гай формасынкц калау райыкыц керсет^ш! рет1нде колданылг&нын М.фшкари туралы жазган Э.Н. Тенишев ецбег1нен керемхэ.*

Шу говоры. Ч&зак Щу говоры орналасу ыцгаймна карай

Жетхсу мен Арыс говорл&рынын аралыгында жаткандькта», бгя жердей бгрде Арыс бойыидагь б£рде Жетхсу бойыццагы тургындар тШне тэн ерекшелгктердгч хеэдесух заеды да. Кейде осы говор-ларда. кездесетхн к^бьакстар 6ул жерде параллель колданылады. Сонымен бхрге вэ!не да тзн ерекшел^ктер ацгарыледы. Олар ыы-калар:

I. Жалгаулык шылау мен кемектес септгк кызмет!н аткаратын мен бен пен коскшаларыньщ бан, кан, пан /банан, маман, панан/ тзр!зд! жуан в&риакттарыиыц айтылуы байкалады.

Жет{с.у_говоры. Гракматикалнк жагынан алганда бгл говор-

да баск.а говорлардай кске дара бвлхи туратын ерекшелтктер аз

I. Тежиев Э.Р. Указатель грамматических форн к "Дива!г/ тюркских, языков" //фэак лен Уйгыр т{л бШм1 масулеле-р1, Алматы, 1963, ГлЗ-б.

десе де боладь. Мгвда жаллы оцтуст!кке тан ортак белг!лер болумен катар, б ipen-саран езгешел!ктер де Ушырайды. Олар -вдеби тглдег! кемектес cenTÍKTi жалгайтын уакыт сеяЬпц -ли косышасын кабылдауы уактылы келдхм /уактымен келдхм орнына/ айтклуы.; караган деген есхше орнына карасты формасымз^ ай-тылуы /ауданга трасты/; ар, ер тглгалы eciwne сээдердгч кы/гы, Ki/ri Tapiaflí сын eciM журнактарын кабылдауы /келесi жылы орнына иелерг! жылы болкп айтылуы/ жэне шзкей!н, шектх тар!зд{ шыгыс говорлар тобына тен шылау создердгн Жетхсудыц шыгыс eijt-ргнде колданылуы терЪдт ерегаелгктер.

1иигво-географиялык зерттеулерге Караганда 6ул говор грамматикалык жагынан негЬт|цде оцтуст1к говорлармен ундесе-Д1.

Тэж1к говоры. Тежгк казактары т}л!нде ереще квэгв тусе-TÍH грамматикалын; еректел!ктщ 6ipi -ц ~ыц -fu формалы ет!с-TiK тглгасыиыц жи{ колданылун. Мысалы барьщ /бар/, кел{ч /кел/. Бул ерекшел!к Шымкент облысыньщ бзбенстанмен шектес жерлергнде де кездеоедх. Сонгы кездегх зерттеулерге Караганда 6ул ерекшел1к Мачгыстау, ¡каракалпак жэне Тур1кмен казактары тглгнде де айтылатын ерекшелхк екен! аныцталды.

Б у дан баска бей префикс i иен хана цосыивасыныц жаца сек жасауда актив кодцанылуы да осы говорга тен бас ты ерекшелгк-тщ 6ipi болып саналады.

ЛЕХСИКА1Щ ЕРШШЕШТЕР.

Й^эац тЪшйц жергЫктх ерекшел1ктер!н зерттеп журген Т1Л мамандары елу жылдан астам уакыттыц iaÍHfle республикамыз дац тукп1р-тупкхр!идег! аудандардагы api баска республикада

туратын к;азактардыи f tai жайында кыруар материал жинзды. Он-да фонетикалык, гршлиатикалык, лексикалык езгешелгктер де бар. Осынын деи1, кэб! лексика саласьш камтыган ереюел !ктер.

Ken жагдайда адаби т1л мен диалектик лексиканын шег1н ажыратып, дэя басьш айту да киын согады. Scipece игндай хаг-дайлар эдеби т!л норыасы калыптасыл болмаган, эл! де даму, толыгу кеэендергнда яурген кейб!р турк! тглдерЫде анык баЯ-калатыны жайыцдм'ыА.Л.ЮлдашевтЬ^, сондай-ак казак тШнде эдеби мен дкалектШк лексика merinin штасыл натканы гу-ралы М.Сарыбаевтьи^ айткан п!к!рлер1 квц1лге конарлык- Б*л acípece вариант, дублет сездер катарына жататын, катар колда-нылып келе жаткан сездерге катысты. Олардьщ эдеби т!лдег! н*с-касын айту киын. Мыоалы, казак тШнде мал яегеннен калган швпт!н ipicÍH кашек, сак, сардар, сакпыр, сакылтыр деп немесе нан сузет!н тес!к отауды кепсер, кэюпр, шэул1, шолпы, суэак!, майшолпы деп ер турл! атап жур. Осьндай сездердщ 6ip сыцарын эдеби т!л деп, калганын диалект!л1к деп кес!п айту киын.

Оцтуст!к говорлар тобына ортак осы ец!рге тэн басты ерекшел!ктерд! свз еткенде, зерттел!п отырган обьект^де кэ-с!би лексиканьщ моя екен!н ерекше атАп еткен жен. Атап айт-канда, ег!н шеруашылыгыныд тур-тур tue: бау-ба!даа, жемхс-шдек, техниквлык дакылдар, арык-атыз турлер!, сондай-ак балык шаруа-шылыгы атауларына байланысты сездер квп колданылады. Аталган еч!рДЩ aya райыньщ хшылнгы, клииатыныц колайлылыгынан сан-алуан мыцдаган есхцгцктер есед}. Оцтустгк говорлар тобы бас-

1. Юлдашез А.Л. Принципы составления тзркско-оусских словарей. И.,19?2, с.62. '

2. Сарыбаев üi.ii!. Казахская региональная лексико:раЬт. Алма-Ата, ХУ76, с.12.

на жерлермен салкстырганда ес1мд1к атауларыныц молдыгымен сипатталада.

Тагы да б гр ерекше кезге тусет1н очтуст{кке тэн лексика-лык ерекшелгктердщ бгре - 6ул ецтрде шет тхлдермен карым=ка-тынас нэтижесхнде еьген араб-иран, езбек, кйгкр, кыргыз соз-дерЫщ молдыгы.

Таралу шегг жагынан алганда да лексикалык ерекшелхктер вркелкх. КеПбгр асар, там, зпкхш, жагылан, жейде, сым, эем-бгл, сылыра, шауг1м тэр!зд! создер оцтуст{к ечгрде тугел ай-тылып, кейбхреушгц таралу шег} шыгыс не батыс говорлар тобын камтып кец аумактн сипат алса, ашты /ш;ы/, мама агаш /ат бай-лайтын када/, теппе /тезек/, схлеген /мэтке/, шанжа /шабак/ т.б. сездер белгглх бхр гозор шецберхнде колданылып тар аумак-ты сипат алады.

Бул келтхрхлген мысалдармен катар о^тустхк говорлар тобы-на тэн акьф /малга гаеп салатын орын/, акк^а /кырмай кыэылда-ганда берглеттн кэде/, атыэ /жер балхг!/, аужар /жар-жар/, еке /карагым, шырагым, магынасылда/, епке /еэхнен улкен кыэ, ада/, бада /багудагь! сикр то бы/, бэcipe /арнаулы, мешхкт! мал/, бсйра /токыган камьюД долы /буршак/, жекелеу /сирету/, елгеяер /елек/, ерник /бел кетерг1Ш ер/, кемп!рауыз /теге суп-ратын кУрал/, кошна /керип/, тана /бгр жаска деЙ1нг1 бузау/, келхмдерх /бурыш/, мойынтурык /егха камыт/, шабык /арам шоп отагы/, ыстык /ыссы/ тэр}эм1 тагы да баска кептеген сездерд1 келтхруге болада.

Лексикалык ерекшелгктердщ жогарыда керсетхлгендей, зерт-телхп отырган оцгрдтн берIне бтрдей тэн кУбылыстармен катар, ек!-уш не торт говорларда колданылып баска жерде айтылмайтын

сеэдер де тшырайды. Ог Ли (¿у мен Кеттс.у говоряарына ор.так баска гооорларды кездеспейтЬ) анаш-мыткы /ондай-мгндай/, загара /жугер! пгы/, кепсер /бауырсак суэгпи/, мат агаш /ат бай-лайтын агаш/, кембеш'/таба/, мыйат /тхрек/, ойык, /текше/, омак пеш /двцгелек тешр пеш/, тетхр /тер¿с/, чанда-чанда /ан-да-санда/ т.б. сездердх айтуга болады.

Бгркыдару сеэдер Ташкент, Щу, Шымкент говорларына орта к болып, баска жерлерде цездеспейд!. Олар,: асык /артык/, ашык» машык /тспсе/, боз уй /кихэ уй/, мере /сера, финиш/, паруаз /матке уст!не салатын келденец агаш/, тац-амал /тансар{/, мар-дан /токыган камыс/, тураган /ет1н де, нанын да тураган ет/, гстаган /кесектей бер!лген ет/, сапа /улкен кесе/, иайдоэ /кушн, мыс к*ман/| шепауыз /революциядан бгрынгы салык турх/.

Б*раз сеэдер Ташкент, Шымкент жэне Н^эылорда говорларкн-да айтыл&ды да, баска жерде колданылмайды. Олар; жал /кхшкене арык/, ж&рма /улкен арык/, кек^ /нан суягЬ)/, саяпана /ке-лецке, пака/, шолпы /нан суз^ш/, шопак /кауын-карбыэ даш, урыгы/.

Ал б^ркыдьфу бастырма /бтр как кабыргасы, тобесг жабык жай/, бад*реи//бадыран /кияр/, дэлтз /ауыз уй, сенек/, жерте-ле /жер уй/, жудз /аса, тым/, пияла /шай кесе/, себет /талдан токылг&н ыдыс/, сила /сект, балшыктан жасалган оркя, жай/, шабак /матке устгне салатын жп(№ке агшптар/, шака /мыс, ба-кыр акша/ тэргздг сеэдер Шыижент, К^зылорда, Ш.у, Ташкент говорларына ортак сеэдер.

Ташкент говоры. 0цтуст1к говорл&р тобыныя гахнде баска гозорларга Караганда ерекше болппп гуратын. жеке оэ алдьжа говор деп танитын жер - взбекстан территоркяснндагы каэактар

тШ. взбекстан жер!ндег1 каракалпак каяачтарыныц жэне Тачдь) казактары тглг гайында eKi-уш моно1рафиялык Оерттеулер wypri-эгл1П, ецСск жазылганы мэлхм. фраколлацтагы тургындардык эт-кикалык кфамь Kimi жуз казацтарыка жатады. Осыядай этшкалык жагын ескере отырып, api казак tLiíhíh батыс говорларымен т!~ келей карым-катынасышц молдыгьта суйенш, Э.Нурмагамбетов ^ аталган говорларды батыс говсрлар тобына жатцызып зерттеген болатын. Ала ñ да кейбгр фонетикалык-лексикалнк ерекшел1ктер1 жагынан оцтуспк говорлар тобынын элемент: бар екенх ашк-Дегенмен сндагы тгл ц*былыстарыныц басым кeraIiлíгi батыс говорлар тобыньщ ерекшелггтн сипаттайды. Э.^урышжанов, Н.Жун!-сов, Б.Бекетов^ецбектер{ де осы niKipfli куаттай туседь

Фонетика-морфологиялын; ерекшелхгхн зерттеген Ю.Абду-валиевтщ лексикалык ерекшел1гх женгнде монография тгарияла-

3

ган Т.Айдаровтын ецбектергне кане баска да жарык иерген ма-калаларга Караганда Ташкент говоры оэхнщ ерекшел1ктер1 жагы-нан оцтуcrtíc говорлар тобкмен сртак касиеттер^ басыи екен1 аныкталып откр. Втиыц оэ{ этникалык к^фамк ж&гынан ондагы тургындардыц onrycTÍK елкедем тгртщармен бхрдей болып ке-лухнен де болса керек. Алайда бгл жерде езбех т!лхн1ц acepi-híh молдыгы бгрден кезге туседх. £]рте кезден бастап еоцгы

1. Нурмагамбетов Э. Шпак tini говорларыныч батыс тобы. Ал-. . маты,1978, 213-6.

2. Дурыотанов в. фракалпак АССР-ында туратын казактар тШн-дегг кейбifo ерешелхктер/У ЩТ иен ДМ, 5-шыгуы, Алматы, 1965, 151-176-6., H¡a3ai< ттлшгк каракалпак говоры бойын-ша ттериалдаоы//Наэак тШн1Ц xeprfaiKTi ерекшел*ктepi, Алкаты, 1973,123-136-с.; Жунхсов Н. Казахский переходный говор на территории Каракалпакской АССР, АКД, Алма-Ата. 1965; Бекетов Б. Казахский говор Южной Каракалпакии. АКД, Алма-Ата,1^69.

3. Абдувалкеп 10. Жогарыда аталган ецбек; Айдаров Т. фзак tíjihíh xepviniüTi ерекшелгкгерх. Ал«аты,1975,134-6.

уакытка двЯ{н осы херге ер турл^ ру-тайпалардон келхп орна-ласып, жерг1л}кт1 еэбек, тэж{ктермен карым-катынас жасауы, газет-журналдардын езбек тШнде шгуы, кеп жерхнде кектепте вэбек тгл^нде скуы, Йундел1кт1 карым-катынас - осынъщ 6api т!лге де acepiH тиг!эбей койган жок- Ташкент говорынын еэ^не тэн ерекшел1ктер} рет}цде ыысалдарды келтеп келт}руге болады. Бул&р, actpece, уй бхйыодары, уй кУрылысы, тагам атаулары, сауда-саттыкк*, Сау-бащага, эдет-гурыпка байланысты сеэдер КУрамынца кебхрек Ушырайды. Мысалы: шак /бгтак/, кам /muni/, пакса /балшык/, карам /капуста/, эуала /илеуге дайындалган ка-мьф белег!/, тосын /матке устхне салатын келденен агаш/, то-гын /дечгелект1н nuect/, зулпын / eciKTirç тлгегг/, пакал /сабан/, 6tp Mtpt /бес тиьш/, тогыэ пул /уш тиын/, 6ip тенге /20 тиындык куыхс акта/, тойана /тойга акелетЫ торту, ipi каралар/, жетек /тойга ipi кара акелет1н адамдарга кхшх мал-дай кайтаратын силык/, калта туп /той баскарушыга бер!лет{н улес/, Ташкент говорила тэн бгдан баска да лексикалык ерекше-л1ктер к!тапта мол ц^мтылган.

Кызылорда говоры. Бул енхрд! ыекендеген казактардын тШ жайында Ш.ВектУров* енбектер жазган болатын..Олар }^ыэылорда говорын ауыспаяы говор ©KeHÎH дэлелдед!. Цызылорда езгц{ц орьаласуы жагынан 6ip жагынан батыс, eKiwai жагынан онтуст!к yiatmi жагынан орталык-солтуст!к каэактарынын шогырланган, туй!схен «epi. Bip кездеН Республика астанасынкц осы калада б о лук да республикашщ барлык айшктарындагы казактардын ара-ласуыиа себеп те болган сипкты. Зтгакалык тургыдои алганда

I. Бектгров Ш. Жогарвда аталган ецбек.

6ул ец*рде уа жуэге енетхн казактардыц эркайсысынын ек^лдер! бар. Осындай араластьщ вэt дв тЬлге эсерЫ тиг!збей коймады. фзылорда гопорынца Ватыс, 0цтуст1к, Солтуст1к фзакстанда кеэдесетгн лексикалык ерегагел^тер ушырайды. Кейде осы оэге-шел!ктерд1н катар колданылатыны, жарыспалы турде айтылатыны осыны далелдейд!. фзак; тШн{ц оцтуст{к говорларына тэн деп оаналыл лурген азан /тацертец/, акыр /оттык/, тана /б!р жасар бузау/, асар /кемек/, эк /!звес/, бастырма /тебес! жабык, жан-жагы ашык жай/, бакыр /шелек/, устын /т}реу/, елгеэер, елек, зуала, жертеле, керней, кошна, мойынтУрык, сыпыра, шайла, кабак сиякты толыл жаткан сездер колданылады. Сонымен б{рге батые говорларына да тэн сездер ушырайды. Мысалы: Акте бе, Орал, ГУрьев казактары тШнде айтылатын агаш уй /ки!э уй/, эйд1к /улкен/, этешк!р /кыскаш/, белорак /шалгы/, далбай /капюшон/, жам /леген/, цызалак /11-12 жасар куз бала/, тай эг!з /б{р жасар бузау/, шотаяк /иеп суыргкш/, 1скенже /тисы/, беке /меке/, кеусандык /улкен савдык/. узбен /кеспе/, сак//сакылтыр /кэшек/, шану /нану/, шаппа /бэк{/ сиякты сездер шг айтылады.

Бул говор батые пен оцтуст!к говорлар тобына тэн сездер-дтч катар колданылатындагымен де екпатталады. Мысалы: жар// дуал, керней//моржа, белагаш//ерл}к, елек//елгезер, кемл^рауыз// атауыэ, эЯд!к//дэу, саты//баспалдак, суагаш//иЬ«гал//куйенте, жайпак табак//леген, шымшуыр//жэмке, кекп1р//сузек1, бэкебай// шар кат, шалгы орак//чол орак т. б. Осыньщ еэг Нрзылорда говоры-нын лексикасында батые пен оцтуетгк говорлардьщ ерекшелхкте-ртн бойына сЬ^ргенгн, оныц ауыспалы говор екен!н дэлелдей ту-седт.

гОязылорда говорила тан лексикалык ерекшел{ктерд!н б!рг -

-5У-

6ул еихрде едеби «лд* байытуга улеехн косатын бау-бакда, балык шаруашыпыгы, куршке, туйе атауларына байланысты сездер-д!к мол ущрауы. Сонрдй-ак кене кезден су жуйелерш пайдала-нуга байланысты, шыгырдьщ атауларына байланысты сеэдердщ мол-дыгы. Октустхк говсрлар тобыныц баска говорларында кеэдесе бермей?1н сеэдер де бар. Мысалы: жалпылдак /бота мен тайлак арасындагы кез/, мая /жун1 такыр туйе/, &уыт /кар туйеге салатын жазы/, карабеэ /топалац болган кой каны тигеннен болатын туйе ауруы/, кез коспак /нар мен айыр еркештен туганы/; шыгыр аттарына байланысты: зухт /су туратан жер/, дар /шыгыр орта-сындагы колденец агаш/, керг1 /эухтпч екх жагындагы тхреу/, нарсалма /шыгырдан су шыгаратын арык/, су ок /шыгыр Т1стгк су жагындагысы/, ок /устхцгх жагындагы денгелек агаш/, то-гын /шыгырдан б!Л1К агашы/, мастак /шыгырлык шелек хлетш сым темгрлерх/ т.б.

Бул говорда, балык шаруадылыгына, жер бедерiне, камыс атауларыныц турлерхн бейнелейтхн сеэдер де мол кездеседх. ресе кауын атауларына байланысты сездерге бай. Олар Уялау, те-бен, пзлек, к&у пелек, бурлеу /ква шыкк&н-кауын пэлегхн сире-ту/, кемек, су кэмек, катты кэмек; кулэсан, дамб!лше, кулойх, кауын к*рт, кыз тхлхк, ул тШк тархэдх сездер. Будан баска курхш, тары егхстхгхне байланысты кес1би сездер коп. Булар-дьщ денх эдеби тхлд1 байытатын, эдеби Т1Л лексикасына батыл турде енгхзуге болатын сездер.

Шымкент облысы тгургындары т:лп<кеп кыл-дар бойы Й.Досцараев зерттеп бграп ткала лгаздм. 19/0-80 ш-дара да диалектологиялык атлас яасауга байланысты экспедиция-лар Уйымдастырылып, ондагы тургындар тхлхндсгх ерекшелтктердхн

- Ь6 -

таралу meri картага тус1рхлед1. Усындай перттеулер нэтижесхн-де мына оцтустгк говорлар тобыныц Heri3ri ерекшел1ктерг анык-талды.

Шымкент говорыныц лексикасында бук1Л оцтуст1к enipre та» орта к; к^былыетар мол. Сонымон 6ipre хейбхр ерекшелхктер Ташкент, ¡^ырылорда говорларымен ортак болып келсе, кейб1реулерх !Ду, Ташкент, Нетicy говорларымен б{рдей болып келедк Ец алдк-мен Шымкент говоры кэспби лексиканкн молдыгымен еипатталады. Кене двухрден бастап Отырар, Ыаякент, Шымкент т.б. сиякты мэ-дени орталыгы болып, отьрыдаы болу нэтажесхнде erin егу, бау-бакшаман ипгылдану, су кУбырларын мол пайдалану нетижесгице шаруашылыктыц осы салалаеына байланысты тершндер кеп кезде-седх.

Когарыда айтканымиздай, 6ул говор ирригацияга байланысты атыз арык, бау арык, казына арык, колшыц, кауым арык, оман арык, пал, улкен жарма, колшык» бау-бацшага байланысты aMip Дауын тург/ aceTi кауын, басыпалды, бгкар кауын, данияр, кем-nip кауын, каракырка кауын, кара урык /кауын тур:/, карамой-нак. к^рбы кауын, кызылтгрык, торлама, шапша жэне жидек, же-Mic агаигарына байланысты сездердгн молдыгы кэзге тусед!.

Сонымен катар 6ул ехцрде макта шруашылыгыныц кец дамуы-мен байланысты, осы салада кептеген терминдер колданылады. . Олардан ден1 казак эдеби тШмхзден ке^нен орын алуы керек. Мысалы: буын тастау, бур /коза KeceriHiH бУтагына шыккан жа-пырактар/, гул тегу, гул туйшг, гул тусу, гул шанак, гулше /гул шыгара бастаган шанак/, ко-та /макта ееiMfliri/, шанак /макта талшкгы жеплш ашылганга дейш.ыстыктан коргап ттра-тын калкан/, ши1т /макта тукымы/, мацыз /ши1т хшхндегх еяегх/ т.б.

Шымкент говорындагы енд1 61р кезге тусетЬ) баска говорлар дан болхп аларлыктай лексикалык ерекшелхктхц бхрх - бунда

араб-парсы создергнщ молдыгы, Олардыц денх араб, езбек, тэж}к ттлдер1 аркылы енгел сеэдер. Мысалы: б1тта ДНр/, дес орамал /кол орамал/, жудэ /там, ете/, кэлтек жхп /кыска Ж1п/, кэм /кем, аз/, катта /улкен/, маяна /жалакы/, пас /темен/, тукыы /жумыртца/, кыл /бгр сыпыра/ т.б.

Шымкент говорында баска говорларга Караганда сауда-сат-тык. акта елшемхне байланысты айтылатын се ядер кебхрек кеэде-седх. Бул ещрдегх осы 1спеттес сездер Жетхсу, Шу, фзылорда говорларында Улыраса бермейдх, тек Ташкент говорында гаяа ай-тылатындары бар, Ондай сездердщ катарына батпан/1 путтык ауырлыц олаем1/, дисзр! /батпаннын терттен бхр1/, желме /уш кадак/, мгр /бес тиындьац бацыр/, нымиа /шокшаиыц терттен 61-рх/, пэнсар4 /б&тпанныц сег1аден бхрх/, сисары /батпаннын уштен бхр^, тецге /жиырма тиын/, тенгемхр /жиырма бес тиын/, жарты тецге /он тиын/, тогыз пул /уш тиын/, уш мхр1 /он бес тиын/, шокша /шректщ терттен бхрх/ сияктылар жатадн.

Шу_гово2ы_. Шу бойв казактарыныц тШ арнайы зерттелш, ол женшде монографиялык енбек^ жазылып, буд говордын екх пл-д^к сипатындагы ауыспалы говор екеш айтылган болатын. Бул ецгрдегх тургындардац лексикалык ерекшел!ктер1н сез еткенде де осы жагдайларды еске алуымыз тихс. ¡Ну алкаоыцпдгы тгргын-дар тШнде букгл ощтустхк олкесхне тан ерекшслхктор аз емес. Сол ортактык касиетпен бхрге Шу говорыныц лексика саласында да оэ{не тан, баска говорлардан беле карауга негхз боларлык-тай_ет>.екше£ТIг±Сар.

I. Накысбеков 0. фзац плхн14 ауыспалы говоры. Алматы,1У72.

- ьа -

illy алкабында иене заманнаы бастагс, ».(ал шаруашылыгымен 6ipre, erin erin, су жуйелерш пайдаланып отырыкшы болгандык-тан егшге, ирригацияга, тохникалык дацылдарга байланысты атауяардьщ молдыгынен сипатталады. Oran суландцру шаруашьшы-гына байланысты омам, желке, арык, ок арык;, кол арык сиякты атаулардьщ бау-бак'пага жзне толып жатцан аркар жусан, балалы жапнрак, балжуран, лакса, мортыцбоз, итемген, Ke.wipren, кой каранжы т.б. есхмдгк атауларыныц молдыгы делел бола алады.

Сол сиякты 6ул говор керш} кыргыз тхл} ecepimn молдыгы-мен де ерекшеленедх. фте кеэден бастап % алка£ындагы казак, кыргырдардыц еззрэ карым-катш'ясы, байланысы, к^да-жекжст болып туыстык катынаста болуы мундагы тгргындар тШне эсергн nirioin отырды. Ондай сездердхн бip тобы дыбыстык КУрами жагынан б iрдей болып, кыргыз тхлшдегхдей айтылды. Мысалы: айал /айел/, анча /опта/, еден /еленЛ бигыл /пигыл/, берште /пе-рште/, бенде /пелде/, TynKip ¡Стукпгр/ т.б. Ал б íp катары мор-фолсгиялнк кУрылксы жагынан /жауинчыл, жесгрчгл, жайлаулау, малсак, гйысу/ гксас болса, енд{ бхразы магына жагынан киргиз тхлхмен бгрдей болып, вдеби тШмхзден жэне казак tíhíhíh баска гопорларынан озгешеленед!. Мысалы: пыстан /керпе бастыр-гыш/, сару ер /ерд{ц бгр тург/, еже//таеже /нагашы апа/, тае-ке /нагашы/, боа уй /кихз уй/, там /тас уй/, чайла /курке/,, кагьшга /кихз уй eciri/; кембеч /таба/, чык /туэдык/, чебере /сарыиайдьщ тортасы/, лукркан /керпе/, «ака /мыс тиын/, маяна /жалакы/, сарамжал /саран/, чыйцр Дырка/,тунхке /канылтыр/ т.б.

Бул ед1рде кыргно тШмен б1рдей айтылып, сеэдхн магына-сы да сай келтп отыраткн чанда 6ipey - 1луде 6ipey, абдан ай-

бат - эбден жацсы, жадыдаи1 катер iлу - умыту, жасын салу /жа-сын керсетуД мат килу - таСалау, жыргалга бату - жетхсу, ме-рек болу - ыерекелг болу сиякты сеэ тхркестерх де кеэдеседЬ

Бул айтылгая мысалдафдыц бхраэы Шымкент, Ташкент говорла-рына да ортак болып колер}. Будан да lily говорларына тан лексн-калык ерекшел!ктер жарияланган монографияларда молдап келт!-р!лген.

KeTtсу говоры. leTicy говоры монографиялык дережеде зерт-телмесе де б1рнеше макала жаэылып, не диалектология женхндв жаэылган монография frcinne сеэ ет*ледЬ Бул жайында С.Аманжо-лов, Н.Сауранбаев, Ж.Доскараев ецбектерЫен керуге болады. фзак тШн!н доалектШк ерекшел1г!н алгаш колга алыл жинау да ЖеНсудан басталада. 1937 жылы туцгыш рет Кеген, Нарынкол каэактары т{Л1 жайынан академик Г.Кенесбаевтыц баскаруымен диалектологкялык экспедиция гйыедастырылган болатын. Будан KeftiHri жылд&ры Ж.Доскараев, Ш.Сарыбаев, Э.К'фывя&нов» М.Бо-латов, Э.Эбд1рахманоп т.б. эерттеуш1лерд1н мацалалары жарык кврдЬ Осы матеряалдар жене еэ{м{з жиган материалдап негг-з!нде KeTicy говорыныч лексикалык езгешелхг1 жайында корытын-ды жасауга мумк1нд{к туда.

Mertcy говорында оцтуст^ диалектхге кхрет!н баска говор-ларга тан к*былыстармен ортак болып келет}н материалдар бар.

Ал Кетхсудын оцтуст!к диалект1с1не енеттн баска говорлар-дан айыриасы - бундаги тургындардон Уйгыр, дунген халыктары-мен ертеден ар&ласып келе каткандыктан, сол тхлдер элеыентте-pi иолырак кеэдссyi. Мысалы. Шу говорында кьргыо тЬтгнгц. Шымкент, Ташкент говорларында еэбек Т1Лпйц ocepi басым бол-са, 6ул егцрде уйгур тШнел ауыскан сеэдер коп. Олар: асбу-

пыл /асхана/, дас /мыс шылапшын/, дагар /кап, уйг. тог ер/, ат байлаЯтын агашты б{лд1рет{н мама /уйг. мама/, шоп салатын орынды бглдхрот1н ак;кр /уйг. о кур/, мал жогеннзн кала тын иоп-tíi( ipicÍH 04лд!рвТ11! кэшей /гйг. кашек/, кен терхден Tiri\n~ ген аяк ки1мд1 бглдгрет^н чарнк /уйг. порук/, чокай /уйг. чокай/. к-еэдече туп i," : оикар-лэшхк /гйг. лампкк/, хекер кагынасын 01лддрет}ц киин /иыкты: уйг. кийин/, естен /тоган/.

Жетхсу гопорыныч eimí 6ip ерекшел!г1 - мунддгы кап сез-дерд!ч казак TfoiiHirç шыгыс говорлар тобьмен б!рдей, ортак, бо-луы. 0нтуст1к говорларына тан там /уй/, сым /шалбар/, керпел-дес /кенже туган козы/, эгмбхл /носилка/, апке /ваЫен улкен кыз/, кемпхрауыз /теге оуыргш/ тзрхзд! сеэдер Семей, Шыгыс Казахстан тургыцдарында да осы тгынада жхмсалады. Соццай-ак Еетхсу говорында жих айтылатын дуал, дагар /кап/, дас /шылапшын/, кецзал /кездеме/, далан /ауыз уй/, буршак /»yrepi/, киын /мнктн, хекер, магынасында/, зэк /дымкыл сыз/, тусу /оты-ру, MÍny/, желке су /егхнге'бер!лген екхшх су/, жер суы /ал-дын ала берtaren су/, майкандау /бидайдыц бетin тазалау/ сияк-ты создер ортак болып кеяед1. Вул келт1р1лген сеэдер Кетхеу говорын тугел камтыса, енд1 аталган говорды тугел камтымай, Жет1судыц шыгысындагы Семеймен шектес аудандарда ли{рек кез,-десетЫ 6ipas соодер шыгыс говорлармен бхрдей болып келедЬ Олар тошала /шошала/, шылауыш /шаршы, ак орамал/, елек /елге-зер/, кебенек /кихзден жасалган кихм/, серне//сердебе /децге~ не/, апат омыртка /мал сойганда 6epeTÍH кол акы/, Упай ретхнде бастан алатын кертокай. тэргздх сеэдер.

Будан баска да Кетicy говорына тан акнар /улкен кесе/,

яа^амау /жактырмау/, жугарацпанда /жуырда , жакында/,, бхлэл /дуал/, делбетап /жарымес/, жацат /лайда/, жозы /аласа децге-лек стол/, жык /кеп/, камбецонак /жугер{/, кыркай /шетЬюн/, сейпхл /корран/, ынтипей!л /шын ко^л, ьщылас/ тэр!зд1 сез-дерд1 айтуга бол&ды.

Тэж1к тгргындарьнщ этникалык К*рамы Kiaii жуз казактары болганмен, Tin ерекшел1г! жагынан батыс говорлар тобында айтылатын 6tpa3 сеэдер сакталганмен, олардац ауыэ-екх тШнде нег!з{:нен оцтуог*к говорлар тобына тэн сездерд^ б$сым екен1н ацгаруга болады. Ыунд& оцтуст!к ецхрге твн бао-тирма /лапас/, там /дуалдан, лайдан жасалган уй/, сыбау /сы-лау/, жай /уй/, аукат /гамак/, ашымык /титл/, пэтхр /ааытпай илеп ntcipreH нан/, зуала /жаюга лайыктаган камыр бел{гг/, пиала /шай кесв/, мойынтурык /мойын агаш/ т.б. сеэдер жи! колданылады.

Дегенмен осындагы тгргындар т!лЬ|де батыс говорлар тобында гшырайтын, сол ец!рд1ц ерекшел!ктер1н сипаттайтын кузе /ыдыс/, самвр /шУнкьр, кенерел! табак/, чиша /бетелке/, созан /ине/, кеуш /кеб!с/, 1лгек /туйме/, бел /курек/, дхгчршхк /дечгелек/, тег1рмеш /денгелек/, кегей /децгелек шабагы/, ке-шер /кУпшек/, шулдхк /ойын аты/ тэр1зд1 б!раз сеэдер де кеэ-десед!. Bipan олардын саны оцтустгкке тэн свздерден влдецайда аз.

Тежтк казактары тШнтц ез!нд{к лексикалык ерекшел}ктер-жеко дара езгешелен{п туруына жи t карым-катынас жасап отыр-ган тэж!к, взбек т1лдер!нЬ< эсер! себеп болды. Ц&йсыбхр атау-ларды олсак та, баска тхлден eHreimiri анык байкалып турады. Ондай KipMe ялекенттерге мина сездердг жаткыэдык: мэстава /ет.

курйп, майдан жасалган суйык тамак/, кэллэк цант /бас кант/, н!м кесе /улкен кесе/, лэлэ /жайпак табак/, магыэ /керпен1ц ямег{/, мек! /бэтенке тэр1зд! окшес£з аяк ки!чЛ пар /кус жу-нг/, чыгина /бау таситын шана терхздг цурал/, су там /шыгана-ныц табан агадга/, гога /шыгананын табанын ок агашка жалгасты-ратьл! тер/, чэпер /бУталы агаштан касалган ег*н бастыратын к*-рал/, лалгмг /сусыз жер ег!н1/, обц /суармалы ег1н/, ескалд1 /аскабак тур}/, палаукед! /манты аскабак/, наскед{ /масыбай шакша жасайтын кабак/, сукед! /ыдыс жасайтын кабац/ т.б.

Бул ецгрда фзакстанныч баска жерлер}идэ кеэдесе бермей-тЫ калымсуг!р, каттыкара, гУ(.ай, салаукалнкум, арнамиядан, зерен, шора, жантак сорач, ара адяк» Кызыл кияк тар!зд! ес!м-д!к атаулары жэне аркада калу /артта калу/, дэп бермеу /дес бермеу/, тэм!н цьшу /камтамасыз ету/, кабатында болу /караунн-да болу/, тэшк}р кылу /уйымдастару/, авад кылу /игеру, гулден-д!ру/ сиякты сез т1ркестерх мол. Свз т1ркестер1н!ч жасалуын-да кейб{р компоненттергн1ц баска тЬден елген сездер аркылы туз}л!п турганын ацгаруга болады.

Онтустти говорлар тобынын баска говорлармен кары№и;атына-сы_._ Эдетте кайсыбгр диалект не говор болмасын оньщ ез1нд1к epeкшeлiгiн белгп, ат тагып, сол жердщ диалект!л}к к'былысы деп б{лу эдеби тгл иормасымен жэне баска говорлар не диалек-т1лердтц материалымен салыстыру аркылы танылады. Бхз 6ул арада казак тхл:гнщ оцтуст1к диалектгс1нщ ез1нд!к ерекшел!ктер{н аныктауда салыстыру эдгсгн колдандык-

Лексикалык жагнтн алганда орталык-солтуст}к батыс, шыгыс говорлар тобымен онтуст}к ечхрдегх тургындар тглхне ортак сез-дердщ молдыгы, ондай сездердщ кебх эдеби т*лге де жэне сон-

дай-ак к»зак т£лí»ti^ барлык говорлар тобына да катысты екен! анык. Солай болганымен де эр жердгм взЬге тэн, изоглостык, таралу uiei-i бар, ерекаелгктердщ 6ip гонорды ив диалект1Ш ек!нш:с1нен бел!П аяарлщтай кубылыстыц бар eiteniu Kopewia. Bia ep6ip говорлар тобынын; 6ip-6ipine Уксастигы, 6ip-6ipinan айьфмашылыгын свэ еткенде, жеке 6ip ауданда, тар аймакта квэ-десетгн кубылыстарга токталмай, кен аймакты, 6ipneuie облыс те[ риториясыл камтитын свздердг т!лге тиек erin отырмыз. Кпдi оц-тустхк говорлар тобыныц 6&с.щ enipДвгх тгргындар тглшен еэге-шеленепн лексикалык ерекшелхктер^е жеке-жеке токталып, салыс тырьп карейík.

I. Оцтуст!к говорлар тобынын батыс говорлар тобынан лекси-калы1$_8^ы2масы. фзак тЬшиц оцтуст1к говорларындагы лексикалык ереюлелхктерЫгц 6ipKaiapu батыс говорлар тобында да ты-ройды. Эсipece, Оцтустш диалект iiii« Кызылорда говорынкц материальна Караганда, б*л &ц!рде api оцтуст«, api батыс диа-лекплергнхц лексикалык еэгешел1ктер1 катар келу1мен сичатта-лады. Бул жайында оцтуст|к говорлар тобынын ар кайсысына тэн 03ÍHAtK epeKii¡eJiiKTepiH арнайы сез болатындыктан, 6ул арада тек KGfl6ip гксастык касиетгерine гана токталамыз.

Лексикалык ерекшелштерд1 екire болт карастыруга тура келед!. Онык 6ipi едеби тглмен оцтуст1к говорлар тобында ба-ламаеы бар создер. Ал eKiuuici - оцтуст1к говор мен эдеби тхл-де айтылуы 6ip~6ipine Уксамайтын, api батыс ецгрде баскаша айтклатым создер тобы.

Эдеби тШмхзде api оцтустхк 0)црдг мекендейтш тгргьш-дарда бгрдей айтнлатын Ke/reci кылы, илги, кеспе, /шнр, нану, кхлт, у с тара, буйреп, кабырга, ca6i3, цы.ч бала, анда-саида,

децгелек, нхскау беру, тарапы, кгдып, kíaoh, туйме, сиякты сеядер орнына батыс говорлар тобьеда жарын, бойлай, салма, сенек, шану, ашкнш, 6aKi, бетеке, жар, Kemip, нашар бала, рабаЯ-да, тегормеш, тертгп беру, шеккх, алца, К1Л, хлгек сиякты сеядер айтылады.

Одеби тШмгздег1 улкен десен угымды беретЙ! соэ орнина оцтусттк ещрде улкен ceniMeii 6ipre дэу деп те айтылады. Ал батыс влкедеп тгргындар тглЬще мгньц орнина ейддк, нон соз-дер1 жУмсалады.

Оцтустш оцгрде от косейтгн, шок кысатын кталды кышкаш, кесеу деп атайды. Ал батыс говорлар тобында муныц орнына этеш-Kip, мастенир cesi айтылады. Н^закстаниыц оцтустЫ о^ршде жэрдем eTïn, кемек жасауды асар деп атайды. Сода'н асар салдн, асар жасадн деп колданылады. Дэл осы тгьм орнына батыс облыс-ттргнндарда уме созг жУмсалады. Оцтустш говорлар тобында адеби тглдегг карагым, шырагым сиякты еряелету магынасы эке ce3i аркылы борiледi. Ал бУннц орнына батыс говорлар тобында айнам айтылады. Эдеби тглдегт khís уй орнына оцтуст1кте ки1э уй, казак уй се ядер i катар колданылады. Ал батыс облыстарда-гы тгргындарда агаш уй, кара уй сеядерi жУмсалады. Сондай-ак оцтустгкте кигз уйдщ KimipeK келген тургн жолым уй деп атаса, батыс тгргындарында - дабыл уй. Акша салатын ыдысты оц~. туст1кте капшык дел атаса, батыс тургындары шилан дайд!. Крс-та уймоктен, маядан шеп алып беретЫ 1лмек цуралды оцтуст!к-те шеп суыргыш' дап атайды. Б г л сеядп| орнына батыска ыргак сея i жгмсалады.

Оцтустгкте ун елейти) кП^лды елгезер деп атайды. Ал батыс, тургындарында елек ceni жумсалады. Уйд1ц ктре 6epicÍH,

ауызгы жагык оцтуст!кте аюан,' далан деп атайди. Муныц.ориына батиста сене сеа} колданилади. Егхн еккелде дУрыс айдамаган жердг оцтустгкте шала деп атайди. Ал батыста муны^ орнына щуй сез1 колданылады.

Онтустгк: говорлар мен батыс говорлар тобын ерекшелейтЬ) лексикалык к*былыстар бУдан да мол. Бхз олардыц бэр{н бхрдей келт1рмей, кэйбхреухн гана етап"етуд1 лайык деп таптыц

2. Ратует!« говорлар., тобынын ррталык-срлтустхк_ говорлар . тобынан лексикалыд айырмасы. Оцтуст1к говорлар тобынын лекси-касыньщ баска говорлар тобынан айырмашылыгын сез еткенде, 6ул говорлар да б1р-<Нр1не Уксас, ортак, ауыз-куйхс сеэдер жок де~ ген угым тумаска ти1с. Оцтустхк ец1рдег1 тургындар Арка каэак-тарымен жи{ царым-катынаста. Жаз жайлауда кыста да оцгустхк облыстардыц малдары Бетбавдаланы мекемдейдх. Н^эылорда, йам-был, Алматы, Щымкент облыстарыныц тургындары яш карым»каты-наста болып турады. Сондыктан шектес аудан тургындарында онтустгк, орталщ-солтустхк говорлар тобынын ерекшелхктер! катар айтылатын жэйттер де жок емес. Ондай Уксас келетхч сеэ-дерд1 оцтуст!к ец1рден жазылгаи.ецбектерден табуга болады.

Говорлар тобынын б1р-бхргие ауыс-туй1схн, ортактык жак-тарын сез ете отыра, 61З, эсхресе лексикалык жагынан баска говорлардан айыратын белг1сх кайсы, еоЫе тэн озгешел1ктер неде? деген мэселеге ерекше назар аудардык. Ондай оцтустхкке тэн лексикалык ерекшелхктер лексика тарауишц басында сез болгандыктан, 6ул салада оцтустхктен орталык=солтустхк г-овор-лардн б1р-б}рхнен айыратын, белхп туратын, иэоглостык шегх бар, кец жайьшган лексикалык ерекшел1ктердх салыстырып беру-Д1 жен кврд!к.

Эдеби тгл!М1ЭД0 елi орын теппеген, жаркса колданьлып • келе жаткан саэдтн; <5ipi нак сузет!н tccík ожаудиц атына бай-ланысты. Бул соз оцтустгк ецхрдеГ1 тчгргындар тШнде кепсер, майкалак» шэул1 турхнде айтылады. Ал салыстырып отырган орта-лых-солтус-пк облыстардагы тгргындарда Kewiip сезг колданыла-ды. Доцгелект!ц имеет мен купшегхнщ арасын косыл тгратын агаштарды оцтустгк ттргындары шабац деп атайды. Бтл сеэ орны-на Арка казактары тглгнде кегей, бакай сездерх жгмеалады. На-сыбай уалайтын ыдьсты оцтуспкте насыбай шелек, насыбай кед! тур1нде колданылады. Оныц орнына Орталык-Солтустхк ецхрде ук-К1Ш сезгн айтады. Лампасыэ тачцы оцтустхк тгргындар ширагдан, кершам деп атайды. Ал оныц ернына орталык казакетан тгргында-ры Т1Лхнде лепхлдек, сыксима силцты балаиалары гшырайды.

Оцтустхк ! Орт&лык-солтустхк ?Эдеби тхдце айтылуы

облыстарда , облыстарда беретхн иагы^

I__I__2____L

камыр, кулше к*лак нан етке салатын нан

ашык-машк, топшы топса, баспа темхр топса

шошала еттхк, шорам ас коятын уй

кацпатас цацпакил, каржыма- дацпатас /ойын аты/

кыл

1лгек куршек//шэтке есхктхц fareri

пи'яз жуа, сарымсак пияз

шеп суыргыш жттпа, crarylpT, шеп суыратын ктрал

шотаяк

бакыр, шелек бедре, кылдабакыр шелек

деней, кеней дей Tiryni ттрган асык

бтка тартыс желке тартыс ойын аты

2

тэйке

бёлкайыс

шепауыэ

тауе, тойа ба^ыр кетерие ауьз от

тэйке

бел кайыс

бурыигы кездег! салык

тышкан шх

шай кесе

балалар ойни

жалгыэ каэык

тшкан корик шай кесе

пиала, шыни сулг!

дерет орамал

Мгндай салыстыру материал санын мгнан да квп ет!п беру-ге болады.

Б1раз онтуст!к облыстардагы ерекшелен!п кeлeтiн сездерге Арка казактары т}лхнде о ниц казака баламасыныц орнына орыс тШнеи енген сеЭдер айтылады. Бтлар б1рлх-жарым емос, жуйе-л1 турде колданатьндыктан, салыстырып берхп отырмыз. Оцтустхк алкапта улкен кесенг бхлдхретЫ жанан//акпар//сапал орнына арка казактары т{л!нде летр кесе//сапар кесе, шеп уй1нд1схн б1лд!рет1н шемеле орныиа кепенё, топырак чгсактайтын тырма орнына барана, атка.шеп .салатын жер-акыр орнына ясла//жешлэ, ат жеккенде жетектх котер1п т*ратын бел кетергхш еткхэхлет1н ерш1к орнына седели!, терт денгелектх арба орнына ырдкбан, жук таситын ЗЫбхл. орнына носилка, узын кашш орнына кгнт// бишхк, ег1н бастыратын тулык тас орнына кодек/Даток тас, . жугер1 орнта кукуруз, хсияр, бадыран орнына эгурихх, астыктыц топаны орнына мекен, цьфман орнына ток, шала айдалган жердх •. б1лдхрстхн аткал орнына агрек, ауыз уй,кхре берхси б1лд1ре-тхн аиан/Удалап орнына сенек, а^иа салатын ыдысты бхлдхретш капщук орныиа ейкел//нэшял//кумэжн1к//вумэжнхк, б1рхгхп жар-

дем етуд! бхлдхретЫ асар орнына помыш сиякты орыс сеэдерппц колдамылуы дэлел бола алады. Зерттел!л отырган енгрде цазацша айтылып, орталык-солтустгстс срысша айтылатын, иэоглостнк сипа-ты хоц, тар аумадты сездер мол. Оларды бхз бгл жерде санап жатуды ар тык кердхк.

3. говор ларынан, л о ксикалкк

айщшасы. Оцтустхк сщхрдегх тгргындар т!л1н жеке кен аймацты камтитын кгбылкстары бар оэ алдына говорлар тобы немесе диалект деп тгжырым жасау уши баска говорлармеп б:ргс б у ниц шыгыс говорлар тобымеи карым-катысын сеэ етпесе болиайды. Осы алкаптагы тургындар тШмен тгксастык» ортак жацтарымен катар езара айыралатын, болгнетхн ерекшелгктерхн ескерудх керек ете-дь фзакстаниьщ сцтус-ик облыстарыныц Семей, Шыгыс, И^зак-станмен шектес, коныстас отыратын аудандары бары белгхл!. Кей-де оцтуст}к говорлар тобык жеке ез алдыца диалект деп караган-мен, Шыгыс говорлар тобы екхлх тхлдерЬшн еяген соэдердхч бар екелх байкалып отыр. Оцтустхк ялкапка тэн деген кейб}р сездер-дхц таралу шегх Аягеэ, Семей, т1птх, одан да эр! баруы осыган дэлел. Бхз бгл арада оцтустхк говорлар тобына тэн, бхрац шыгыс говорлар тобыкда колда-нылатыи бхраз свэдсрд! мысалга келт1р!п отейхк. Онтустхк ттгргындарында жихрек колданылатын абдыра, эпкш, кол бакыр, шэуг!м, жейде, токай, каклатас /ойын а ты/, ка'эан//ш1Гцкьр талас /кыэ доп ойынындагы доп тусегхн шгцкыр/, ершгк, бауыр кайыс /арбага жеккенде аттыц бауырынан алып же~ текке байлайтын кайыс/, оамиян /мойынттрыктыч казыгы/, лапас, тесе /бакша шоптейтЫ тэпкх/, бтршак /жугер1/, далан /кхре-бер1С, ауыэ уй/. сиякты сопдердщ осы ек{ говорлар тобында б грдей кодданылуы, там соэхнЫ уй магынасында жгмсалуы шыгыс

пен оцтустгк говорлар тобыныц ортацтык жагдайын бодхредЬ Бгл келтхрЫп отырган сеэдерд^ баска-батыс, орталык-солтус-TÍK алкаптарда езгеше айтылатын, баламасы бар сездер.

Оцтустхк говорлар тобын шыгыстан бол1п алып карайтин, сол оцхрдегх тургындар тШн сипаттайтын, кеч аумакты камти-тын лексикалыц ц*былыстар бар. Оган 6ipep мысал келт1рхп етейхк. Уй б/йывдарына байланысты оцтустхк ен хрде ай тыла тын асадал /ас коятын кебеже/, дагар /улкен кап/, керней /самауы-рын, тем1р пешт!ц трубасы/» кгрлен /дас, Kip яугыш/, шьрагдан// кершам /лампасыз шам/, чанаш /тер! ыдыс/, колдорба//кip калта /шуберех дорба/, ошац пет /Tenip пештхц децгелек турi/, баздэ /шелек/, пиала//шыну /шай кесв/, сейсеп /кврпенщ астары/ орнына шыгыс говорлар тобында бэгipeбас, канар, турба, шылапшын, шйшаы, торсык. керекап, казан пеш, шелек, шай кесе, серу би-дай сездер! айтылады.

Ощай ерекшел!ктер тагам аттарына, едет-Пфыл, ойьш атау-ларына байланысты создерда, ауыл шаруашшлык кфалдары, уй к*"-рылысы турtне, кал атауларыка байланысты создерде де тищрай-» да- '

Bipep cea aeprreain отырган ецхрде кеэдесетхн лексика« семантикалык ереюнел1ктер жайыдда.Оитустхктен жиналган Cipas свздерд! вдеби т!лмен салыстырганда айтылуы 6ip болганмен жер-tíjíktí жерде вдеби тглде кездесепн магыналармен катар кобым-ша, устеме иагына бар екенг анккталды. Мысалы, шынтак ce3i адеби тиде хане оцтустхкте адамныц двне мушесíh, колдац бв-nirin бхлдхрсе, жергхл4кт1 жерде оган косымша TeMip трубаныц. кернейдщ híhí магыкасында жгмсалады. Ондай цосыыша магынасы бар сездердщ саны мол болгацдыктан, Kctltíip свздерд1ц косымва

магынасын жавдаца корсет in атап етуд1 кон KopfliK. Олар: тукым /жумыртка/, суыру /усыру, кыэылдау/, шабак Дй тебеcine сала-тын агаш/, мэйзгс /жумыртка/, булг /д1цгек, ripey/, уайлык /жылым салуга колайлы, балыгы мол лир/, сак Д:ал тсгением калган шетчч ipici/, тебе /жШк, бэлЫ/, шалгы /мойын ора-гыш/, дар /шгыр ортасындагы кэлденеч агаш/, атау /кум шхнде-ri жьщгылды, сексеу1лд5 жар/, болат /течхзден болхнш калган су/, долы /буршак/, сурау /ел билоу, ел баскару/, Tiry /I. агаш отыргыэу, 2. гемекш1 инеге еткхзу/, тебелд}рхк /I. ясугетпч тебеге келетхн *®pi, 2. самауырыншц tytíhíh esaipriiai/ TepÍ3fli тагы баска создер.

OHTYCTÍKTeri кейбхр сеэдердхч дыбысгалуы жагынан баска говорлармен бЁрдей болганымен магынасы жагынан белектент омо-нимдхк катар курайтыны да бар. Ыысалы, акыр ce3i ohtyctíkto эдеби Т1лдег1 магынасыныч vcriHe шел салатын жер, оттык typíh-де жумсалса, Цостанайда кыста кар т^сгрыей тазалап туратын кораныц ык жагындагы алан, тУрхкмен казактарында кудык жабда-гы, Актебеде KÍpnim кую vuiiii каэылган шукырды бхлд1ред1. Шел-пек /майга nicipreH нан, ал Семейде етке салатын нан/, там /оцтустжте уй, ал баска говорларда мола/, сым /шалбар, ал баска говорларда сым темхр/, киын /icKep, мыкты магынасывда, баска говорларда тек ауыр, орындалуы киын магынада/. Осы icjieT-тес омонимдхк катар курайтын сездер саны да ohtyctík говорлар тобынын лексикалык материалдарында баршылык.

Ohtyctík говорлар тобыныч эдеби т1лге катысын сез еткен-де, бул оцхрде бау-бакшага, курщ, jky3Ím, макта, кызылша, те-мек i, апиын шаруашлыктарына, арык-атыэ турлерше байланысты еэздерд1ц ете мол екенш атап еткен жен. Bip rana кауын атауын

б!лд5ретЫ сээдещич оз! жуэго -rami калада. СондаЙ-ак ауа райы жилы, суы мол бул елкодо о cor in ос!мдхктордхц до соган баЯланысты атаулардын да коп коздзсстй!\н баса ойту керех. Оган мысал рет 5кце оЦтусг}кт{ аралал, баски ец1рлермен жопе М.Цашкари созд!г1мсн салыстырып, эл} до болса кагаэ бот ¡не тУспсгЛ-ау деген ек! жузгс жуык ос!вдхк атауларынан аккодал, арпакан, атшокай, 6apni, бУЙыргын, балоты, баттауык, кемпгр-шаш, допияз, жерсана, «ыбыр, кеурек, кермексабы, кулманбес, курткашаш тарЬд! ес1мд!ктерд! айтсак та жеткШкт!. * Бул атаулар ецбекте ете мол бер!лген.

КШЕ седа.

Зергтел1п отырган оц!рдег! тургындар т !лin баска говорла; тобынан ерекше ажыратып туратын ерекюелхктхи б*р1-мунда к}р-we сездердгн молдыгы. Тарихи деректерге Караганда, бул enip талай халыктардьщ мекенх болгаш ыал!м. Typhi тхлдес. халыктар-дан баска иран т f лдерi тобыка жататын согдылардиц болганы, ка-.oipri кеэде тэжхктермен сондай-ак TVpxi тглдес озбек, уйгыр, кыргыз халыктарымен осындагы тургыидардщ хи f карым=катысы TiJire де белгШ мелшерде ocepiH тиг!збей койган жок. Ол жай-ында тарихи деректер, т хлдхк факт }лор жшогрйфиялык сцбе.ктор-де-айтылгандыктан,-бхз бул ксрде" icepai туркi т1лдсрхно тан ксйбхр ыысалдардц келгхрумен шектслуд! жон кврдхк.

Коршг TvpKi т}лдер1нсн енген создср жогарыда берхлхп

стьгоган лексикалык срекшслхктердгц кахнде казак г'гл ine тан

тол создеркеи катар баска да туркт ?5лдср}нэ катысты /кыргыз,

озбек, уйгцр/ матсряалдар кездзседх. Олардыц дснх Суйютда-

Si^JSL^liuJliLi^i-dieuieK, курал-жабдык т.б. паттык атауларга, I. 0Л!акысб^о|. ^за^Шнщ оцтустхк говорлар тобы.

- У2 -

сондай-ак квйб}р абстракты угьмдарда б1лдхретхн сездер. К!р-мо соэд0рдИ\ б}ркатары дыбнстык, морфологнялык курами жагц-хан Kaputt т{лдормон б}рдей сай келхп адеби тхлхмхзден ерекше-лепсе, 6ipasu магыналык жагаиан белекше болып келедх.

Уйгыр тШисн euren сездзр: аспузыл /асхана/, с{леген /аркалык, матке/, шапка /сырык/, акггар чьи и /улкен кесе/, за-гыр /жугор! уиынш! nicipuren нал/, еткен чай /туз, каймак салып жасагак шой/, бэллэй /ойын аты/, мал: /ауыл, село/, эл-д!рман /куш, куат/, кембеконак /жугерх/, "ыктиптты /жипа-KUкалаймакан /ретсгз/, чалды-KYйлj /капай болса солай/ орынсыз/, шалавдату /сирету/ т.б.

Чыргыз ттлхнен енген свздрр: таске /нагашы/, ете/таете /нагаиы апа/, кагылга /ки1з уйцЬ{ eciri/, комбеч /таба/, шк /туздык/, жукпа /тамац TYpi/, маяна 'жалакы/, чыбыр /кырка/, чеберо /сары май тортасы/ т.б. ээбек Нлхнен енген сездер. Булар баска гозорларга Караганда коб}несе Тажхк, Ташкент, Шымкент говорларында мол кездэседх. Мысалы: пиала» кеу!рт, нам, пас, леген, кел1мдарь'эуала, чайла, бемолол, дал!з, ау-кат т.б.

■ Бул оцхрде араб-иран тхлдертнеи енген сездер де мол. Бул тЬядорден KipreH сез казак тШнщ баска говорлар тобында да, адеби т1Л1м}зде де едау тр орын алганымен зерттелхп отырган, ец'хрдх белг}л1 таралу uteri бар, баска говорларда кездесе бер-MeßTin, оцтустхкт1 жеке белхп туратын езгешел1итер. Мысалы, кашк, акыр, зуала, далхо, айуан, бадыран, даете, долы /бур-шак/, дуал, жанан, кембагал, кола, кушкана, кыш, мурап, нау-байхана, г.ада т.б. со;-дердхц колдашлуы осыныц далел}. Цазак

говорларынын кепшШгшэ араб-парсы сеэдер! т!келей енбей, керн г турк1 т!лдер! аркылы ендг. Ал твяак казактарыньщ тхл{-не тал1к тглхнен т!келей ен}п огыр.

Зорттел1п отырган ец1рдег1 тургындар т!л}ке орыс тШн!ц де эсер! иол. Эдеби Нлге енген медениет, техника т.б. гылым салаларына енген сездер осындагы тургындар т!лхне де тэн. Б1рак бул ец!рд|Э белгШ таралу швГ1 бар, диалект Шк сипат-тагы орыс сеэдер! аз.

Л:«.- *

РЕЗЮМЕ

Докторская диссертация О.Накисбекова "Южная группа говоров казахского язика", представлена в виде научного доклада га основе выпученных трех монографий изцатеЛьстзсм 'Тылым Ш! РК, и посвящена исследованию языковых особенностей одного из регионов Казахстана и за его пределами являющегося интересным не только в лингвистическом но и историческом и этническом отношениях.

На основе лингво=географического изучения языковых фактов данного региона диссертантом определены характерные фонетические, грамматические и лексические особенности, а также установлены границы распространения нзоглоскых явлений:

- дана новая классификация южной группы говоров, подразделяющиеся на гость говоров как внутри, тан и за пределами республики: .тетысуйский, чуйский, шымкентский, кзылординский, ташкентский и таджикский;

-определены широколокальные, средаелокальныо и узколокаль-ше явления;

- выявлены фонетические, грамматические и лексические различия изучаемой группы говоров от других групп - западного, цен-трально=северного и восточного - говоров общенародного казахского языка;

- установлены взаимодействия южной группы говоров с литературным языком, особенно акцентировано отношение на его роль в обогащении литературного языка профессиональной лексикой;

- проанализированы взаимоотношения ют!ой группы говоров с соседними тюркскими языками;

- дифференцировать пзрвиища /иеконшэ/ я вторичные /приобретенные/ здомеш'ы л лексикойгра»1аткческом составе говоров. Полному ей с: «у 'пшеаишо цоде?укз"ш ткмкзгоз«) «пасти п говорах;

- устг»нопло1Г! порелогдГ'е зонн г!с;,'дяя.*гекпя»к и искязыкокт: геверег»,

RESUME

Doctoral dissertation of Mr.O.Nakisbekov on theme "Southern Group Dialects and Speech Manners in the Kazakh language" ie submitted as a scientific report based on the three monographs published by the Publishing House "Ghylym"- - "Science" of the National Acade.ny of the Sciences /NAS) oi the Republic or Kazakhstan

This work ie dedicated to the research oi the language peculiarities in one of the region oi the Republic and is of great interest not only from the linguistic but also from the historical and ethnic level.

On the basts oi the linguistic and geographical investigations of the language developments 'in the above mentioned region, phonetic, grammatical and. lexical peculiaritiee have been defined:

- a new classification of southern group dialects and speech manners divided Into 6 subgroups within and outside the Republic Limits has been given. They are: djetouisky. chuisky, shyrokentsky, khysylordincky, taahlcentsky and tadjyksky;

- wideloeal, nidlocal, and narrowlocal phenomena of the language have been determined;

- phonetical, grammatical and lexical distinctions between the southern and other groups - western, central, northern and eastern - have been revealed;

- the interaction between the southern group of dialects and speech j&armors and a literary language end enrishsnent of the tatter with profeaional vocabulary have teen brought to a focus;

interrelations of the southern group with the neighbouring Turkic languages have been analysed;

the first (time-honoured) and the second (acquired) elements in the lexico-graisnatlcal aspect of the southern group have been differentiated;

transitive zonsu of inter-dialectal and interlinguistic speech nannerc have been defined.