автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Законы и государственность Монголии в XIII-XVIII веках и их современное значение

Текст диссертации на тему "Законы и государственность Монголии в XIII-XVIII веках и их современное значение"

„У

У: г?/- 9е /¿<¿<f ~ ¿Г

в. р. филипповын нэрэмжиг

буриадын хедео аж ахуйн академи

Албан хгрэгцээнд

Со соо ifr & %

сосорбарамык менхцэцэг ^

З&т'Ч** ■ ее oil MowtA-bL^- JT/V

/Ir/// it' и* г« /Де^еА^д g

монголы н терт ёс, хуупь цаазын хегжил,

ТУУНИЙ ОРЧИН УЕИЙН A4 ХОЛБОГДОЛ

Мэргэшил- 07 00. 03.

Т\ТЭЭМЭЛ TYYX

t^c H-%. « С- /

^^ч ir

Туухийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтний зэрэг горилсон нэг сэдэвт зохиол

Удирдагч: Философийн ухааны доктор, профессор Цыбикжапов В.Б.

Улаан-Ууд. 2001 он.

Гарчиг

Удиртгал................................................................................ 3

I булэг. Монголын туухэн дэх терт ёс, хууль цааз............................11

I § 1. Тер, хууль цаазын тухай онолын асуудал...................11

I § 2. Монголын туухэн дэх терт ёс, хууль цааз...................18

I § 3. Монголын уламжлалт нийгэм дэх терийн онцлог.........37

II булэг. XIII -XVIII зууны уеийн Монголын терт ёс, хууль цаазын

хегжил................................................................... 57

II § 1. "Их засаг" хуулийн тухай........................................ 57

II § 2. "Монгол- Ойрадын цааз" хуулийн тухай.....................75"

II § 3. "Халх журам" хуулийн тухай......................................86

III булэг. Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлалын орчин

уеийн ач холбогдол.............................................. 105

III § 1. Монголчуудын терт ёс, хуулиа дээдлэх ёс............... 105

III § 2. Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлал

шинэчлэлийн асуудал...................................... 113

' i

Дугнэлт................................................................................124

Ашигласан ном зохиолын жагсаалт........................................137

КНИГА ИМЕЕТ

Листов печатных Выпуск В перегш. един СОГД.М N-N- ........ Таблиц Карт Иллюстр. J Служоби. №№ №№ списка и порядковый О О CN'

1 / Р я

Удиртгал

Уг асуудлын чухал болох нь. Монгол оронд ардчилал хегжиж, манай улсын нийгэм, терийн байгуулал ундсээрээ еерчлегдеж, монголын ард тумэн шинэ амьдралаар замнах болсноор монголчуудын терее дээдлэн шутэж, хуулиа эрхэмлэн хэрэгжуулж ирсэн уламжлал дууриаллыг мешген сэргээх, энэ талын мэдлэг тесееллийг олж авах шаардлага, бололцоотой боллоо.

Ард тумний маань ч улс ундсээ гэх сэтгэл челеетэй болж, ундэснийхээ уламжлал, ёс заншлыг мэдэх гэсэн чин хусэл, эрмэлзлээр дуурэн болов. Ундэснийхээ уламжлал, ёс заншлыг ухаарч мэдэхдээ ялангуяа монголчуудын хууль хундэтгэх бат узэлтэй байсныг евлех гэсэн хандлага ч бур тодорхой болж байна. Хумуусийн оюуны энэ хэрэгцээ, шаардлагыг хангах ууднээс энэ сэдвийг хенден бичихийг зориглолоо.

Монгол Улс терийн зохицуулалт бухий зах зээлийн харилцаанд шилжсэний улмаас хуучин социализмын уеийн тереес эрх зуйт терд шилжих болсноор эрх зуйт терийг жинхэнэ утгаар нь цогцлуулан бурэлдуулэхэд, эрх зуйт тер бухий тэргууний орны туршлагаао суралцах зайлшгуй шаардлага зуй ёсоор гарч ирэв. Мен негее талаас эрх зуйт терийн нэг чухал шинж бол нийгмийн амьдралын бух асуудлыг хуульчилж, бух зуйл тууний дотор терийн уйл ажиллагааг ч гагцхуу хуулийн хурээнд явж байх учиртай. Ийм учраас терийн аливаа хуулийг боловсруулахдаа Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлалт ев, туршлагаас суралцах шаардлага енее уед чухлаас чухал болсон учир энэ асуудлыг гун гунзгий судлах енеегийн шаардлагын ууднээс уг сэдвийг сонгон авсан юм.

Дэлхийн терт ёс, хууль цаазны шинжлэх ухаанд монголчуудын оруулсан хувь .нэмрийг ухааран мэдэрч, монгол хуулийн уламжлалын асуудлыг онол, арга зуйн ууднээс зев тайлан ойлгож, евег дээдсийнхээ хууль тогтоож ирсэн практик, туунээ шударгаар биелуулж ирсэн уламжлалт шинжийг нь евлен хэрэгжуулэх асуудал

I

енеедер ч чухал байна.

Монголчууд хатуу чанга хууль цаазтай, туунийгээ амьдралд яв цав биелуулж ирсэн ард тумэн юм.

' I

Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлалын судлагдсан байдал.

Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлалыг бодитойгоор авч узье гэвэл Хунну нарын байгуулсан терийн уламжлалаас эхлэх ёстой. Монголын терт ёсны туухэн уламжлалаас узэхэд монгол нутаг дээр тогтож байсан монгол угсаатны улсууд терийн хэлбэр байгууламжийн хувьд нэгдмэл, тевлерсен улсууд байсан бегеед Хуннугээс эхлэн улсаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваариар баруун, зуун гар, тев хэсэг гэж гурав хуваан захирч байжээ. Энэ нь дараа дараагийн улсуудад уламжлагдан Монголын Нэгдсэн Улсад хуртэл залгамжлагджээ. Терийн байгууллага уйл ажиллагаагаа явуулахад хууль зайлшгуй болох нь хэний ч мэдээж зуйл билээ. Монголын терт ёс, хууль цаазны туухэн уламжлалын тухай асуудлыг нарийвчлан судлахад "Монголын нууц товчоо", "Алтан товч", "Эрдэнийн товч", "Шар

I 1

тууж", "Чингис хааны билиг сургаал" зэрэг эртний туухийн сурвалж бичиг болон Монголын хууль цаазын эх сурвалж болох "Их засаг", Монголын Юан гурний "Нэвтэрхий хуулиуд" туунчлэн дундад зууны уеийн Тумэдийн Алтан хааны цааз, Уйсэн дээрх цааз, 1640 оны Монгол - Ойрадын цааз, "Их цааз", "Халх журам" зэргээс гадна Монголын туух, уран зохиолын дурсгал бичиг, мен уе уеийн хуульч, эрдэмтдийн олон арван бутээл байгаа нь зуй ёсны анхаарал татаж байна.

В. Инжинааш "Хех судар" (УБ.,1982), Лувсанданзан "Алтан товч" (УБ.,1990),

Саган сэцэн "Эрдэнийн товч" (УБ., 1960), Раашпунцаг "Болор эрхи" (Хех хот.,1985),

•

Ч. Дэмчигдорж (Дандаа) "Эрдэнэт толь хэмээх шаштир оршвой" (УБ., 1995), А. Амар "Монголын товч туух" (УБ., 1989), Ш. Нацагдорж "Халхын туух" (УБ., 1963) , X. Пэрлээ "Тев Азийн орнуудын туухэнд холбогдох хоёр ховор сурвалж бичиг" (УБ., 1974), Н. Сэр-Оджав "Эртний турэгууд (VI-VII зуун)" (УБ., 1975), Ч. Жугдэр "Монголын феодализм тогтох уеийн нийгэм, улс тер, гун ухааны сэтгэлгээ" (УБ., • 19,87), Л. Дэндэв нарын "Монголын цаазын эрт эдугээгийн туух", (УБ., 1939), Н.

Ишжамц "Монгол нэгдсэн тер байгуулагдаж, феодализм бурэлдэн тогтсон нь" (УБ., 1974), Д. Гонгор "Халх товчоон" !,И боть (УБ., 1970, 1978) , А. Майдар" Чингис хаан ба монголын их гурэн" (УБ., 1990), Д. Наваан "Мянган дурсгалын эх орон" (УБ., 1970), А. Дамдинсурэн "Монголын зэвсгийн товч туух" (УБ., 1990), Г. Сухбаатар "Монголчуудын эртний евег" (УБ., 1980), Ч. Далай "Монголын туух" I. II. Ill дэвтэр

' I

(УБ., 1992, 1994, 1996), М. Санждорж "Монгол терийн туухээс" (УБ., 1998.), Ж. Болдбаатар., Ж. Лундаажанцан "Монгол улсын тер эрх зуйн туухэн уламжлал" (УБ., 1997) хуульч эрдэмтэн С. Жалан-Аажав "Халх журам бол Монголын хууЛь. цаазын дурсгалт бичиг мен" (УБ., 1958), Э. Авирмэд "БНМАУ-ын Терийн эрх" (УБ., 1969), Г. Совд "БНМАУ-ын Эруугийн эрхийн курс" (Еренхий анги) (УБ.,1973), "Монгол хууль" (УБ., 1997), Б. Содовсурэн "Хувьсгалын дараах тер ба хууль цааз (1911-1920) (УБ., 1988), Б. Чимэд "БНМАУ-Терийн захиргааны эрх" (УБ., 1973), Д. Дашцэдэн "Нууц товчооны хууль цаазын зарим асуудал" // Дорно дахины судлал (УБ.,1990), С. Бадарч "Байгалиа хамгаалж ирсэн монголчуудын хууль цаазын эртний уламжлал" (УБ.,1996), Ж. Амарсанаа "Эрх зуй, нийгмийн харилцааг зохицуулагч " (УБ., 1988), С. Нарангэрэл " Монгол Улсын эруугийн эрх зуй" (Еренхий анги) (УБ.1997), Д. Лундээжанцан "Монголын тер ёсны уламжлал шинэчлэлийн харьцааны асуудал, (УБ., 1993), И. Дашням "Чингисийн хаант улсын тер, хууль цааз" (УБ., 1997), Т. Аптангэрэл "XVI-XVII зуны уеийн монголын цааз бичгууд" (УБ., 1999), Г. Баярхуу "Монголын нэгдсэн терийн болон дараа уеийн хууль цааз, заншлын хэм хэмжээг харьцуулан судалсан нь (XIII - XVIII зуун) (УБ., 1997 ), О. Ням -'Осор "XIII зууны Монголын нийгэм эдийн засгийн амьдралд Чингис хааны "Их засаг" (Их ёс) хуулийн гуйцэтгэсэн туухэн ууРэг" (УБ., 1999) нарын зэрэг эрдэмтдийн терт ёс, хууль цаазын тухай чухал мэдээ, тайлбар, дугнэлт, санал дэвшуулсэн олон бутээл хэвлэгджээ. Уунээс гадна гадаадын олон эрдэмтэд монголын тер ёс, хууль цаазын гол эх сурвалжуудыг анхааран судалсан байна. Тухайлбал; Марко Поло "Орчлонгийн элдэв сонин" (УБ.,1987), Жувейни "Дэлхийг

байлдан дагуулагчийн туух" " боть (Хех хот, 1989), Плано Карпини

"Монголчуудын туух" (УБ., 1988), Раашид ад Дин "Судрын чуулган" I боть (УБ.,

i •

1994), Бар Хэбрэус "Сирийн туухэн тэмдэглэл" (УБ., 1982), В. В. Бартольд

"Монголын довтолгооны уеийн Туркестан" (УБ., 1986), Н. Березов "Зучийн улсын

дотоод байгууламж" (УБ., 1986), К. Оссон "Монголчуудын туух" (УБ., 1989), Жорж

Вернадский "Чингис хааны их засгийн судалгаа, тууний агуулга" (УБ., 1992), А.

Рязановский "Чингис хааны Их засаг" (УБ., 2000), Р. Сайшаал "Чингис хааны

•торчоон" (Хех хот, 1983) нарын бутээл монголын терт ёс, хууль цаазыг шинжлэх

ухааны ууднээс танин мэдэхэд чухал уурэг гуйцэтгэж байна.

Судалгааны зорилго, зорилг. Монгол тумний олон уеийнхний оюун ухаанаар

тунгаагдан арвижиж ирсэн терт ёс, хууль цаазын сан хемрег хосгуй баялаг юМ.'

Туунд монголчуудын 2200 гаруй жилийн туух бий. Монгол орон ардчиллын замд

эргэлт буцалтгуй орсон явдал эрх зуйт тереес авч явуулж буй арга хэмжээ, хууль

цаазын уламжлал шинэчлэлийг харьцуулан судлах, туунийг жинхэнэ байдлаар

танин мэдэх боломжийг олгов; Энэ нь нэг талаар ард тумний ундэсний хусэл

сонирхол сэргэн ирсэнтэй холбоотой. Негее талаар дэлхий дахины хууль цаазын ' i

ололтыг авч ашиглахын тулд ундэсний хууль цаазын уламжлалаа сайн мэдэж туунтэй харьцуулан жиших, нягт холбож узэх явдал шаардагдах болсонтой холбоотой юм. Энэ асуудлыг судлан узсэнээр монголчуудын терт ёс, хууль дээдл&с узэл шинэчлэгдэх явцад хууль цааз, зан заншлын хэм хэмжээний уламжлал, еерийн орны евермец нехцел, онцлог байдалд тулгуурлан хегжуулэх монголын хууль цаазын шинжлэх ухааны нэг гол зорилтыг хэрэгжуулэхэд чухал уурэг гуйцэтгэх юм.

Монголын терт ёс, хууль цаазын туухэн уламжлалд монгол орны уудам саруул

' i

тал нутаг, хангай, говь, уул, ус, ургамал, амьтан, уур амьсгал, зан заншил, бие бялдар, араншин телев, сэтгэц оюун, эрхлэх аж ахуй, туунээ хетлех ёс горим зэрэг вер ард тумэнд байхгуй евермец онцлог цогцлон шингэсэн байдаг юм.

Монголын терт ёс, хууль цаазууд тууний туухэнд гуйцэтгэсэн уургийн талаар тесеелелтэй болсноор:

Нэгдугээрт, Монголын нийгэмд терийн зохицуулалт хэрхэн бий болсон, нийгмийн хегжлийн тодорхой^уе шатуудад терийн зохицуулалт яаж нелеелсен, терийн байгууллагуудын уусэл, хегжил тэдгээрийн хоорондын харилцан уялдаа шутэлцээ, тер эрх зуйн хегжлийн уламжлал, шинэчлэл, енеегийн чиг хандлага ямар байгааг;

Хоёрдугаарт, Олон зуун жилийн тэртээгээс монгол нутагт хун аж терен амьдарч, тер улс байгуулан оршин тогтнож ирсэн болон тер, хаан нь ард олноо, ард олон нь хаанаа, терее хундлэн дээдэлж байсныг;

•> Гуравдугаарт, Монголчууд хуулиа ямагт дээдлэн эрхэмлэн, сахиж биелуулж ирсэн нь тэдэнд эрт уеэс хэвшин тогтсон терийн бат бэх ухамсар, узэл бодолтой холбоотойг;

» >

Дврввдугээрт, Монгол хуулиуд нь монгол хуний ахуй оюун санааны хэрэгцээнээс уусэн гарч тэдний аж терех ёс, дадал зуршил, узэл бодол, зан заншлын хэм хэмжээтэй хослон уйлчилж улмаар тэдний амьдралын ердийн хэвшил зуршил болсныг;

Тавдугаарт, Монгол хуулийн узэл санаа, евермец онцлог хумуунлэг хийгээд •ба,с цээрлуулэх, хумуужуулэх узэл санааг ;

Зургадугаарт, Орчин цагт аливаа хуулийг боловсруулахдаа монголын терт ёс, хууль цаазын уламжпалыг харгалзан уламжпалын, шинэчлэлийн залгамж холбоонд авч узэхий н чухалыг туе туе танин мэдэх болно.

Судалгааны арга. Аливаа эрдэм шинжилгээний ажлын нэг тулгуур ундэс, амжилттай болохын баталгаа нь судалгааны арга байдаг. Социализмын уед судалгааны нэг гол арга нь марксист онол, арга зуй байсан бол одоо олон ургальч узэл хэрэглэх болсон байна.

Бид энэ нэг сэдэвт бутээлийг бичихдээ аливаа судалгаа шинжилгээний еренхий онол, арга болсон гун ухааны арга, тууний дотор туухийн шинжпэх ухаанд хэрэглэгддэг онол, аргыг хэрэглэсэн болно.

Юуны емне туухийн шинжлэх ухааны арга болох туухэн арга, логик аргыг

хослон хэрэглэсэн. Туухэн баримтыг туухийн ууднээс судлахдаа тухайн уеийн

' «

нвхцвл байдал, цаг уетэй нь холбоотой авч узэх зарчмыг баримталсан болно. Жишээ нь : "Их засаг" хуулийг'тухайн уеийн туухэн нехцел, цаг уетэй нь холбоотой авч узсэний ур дунд тэр хуулийн алтан ургийнхны эрх ашгийг дээгуур тавьсан, анги язгуурын зэрэг дэвийг хамгаалсан мен чанар, ялын хатуу шинжийг зев тайлбарлах бололцоотой болсон юм.

Бас туухэн процессыг тухайн уеийн туухэн нехцел, цаг уетэй нь жинхэнэ ёсоор холбон авч узсэний ур дунд зарим нэгэн хун монголын терт ёсны уламжлалыг орчин уед яг хуулан хэрэглэх гэсэн санааг, тухайлбал, нийгэм цэргийн захиргааг ар'автын системээр зохион байгуулахыг санал болгож буйг дэд бутэц, холбоо харилцаа хегжсен орчин уед хэрэглэх ундэсгуй гэсэн зарчмын дугнэлт хийх бололцоотой болсон юм. Терт ёс, хууль цаазын сурвалжийг судлахдаа тал бурээс нь хандах, объектив ёсоор нь авч узэх зарчмыг хэрэглэж уг эх сурвалжийг яг байгаа байдлаар нь еереер хэлбэл санаандаа тохируулахгуй, санаанаасаа нэмж, хасахгуйгээр авч судлах арга хэрэглэсэн болно. Мен уг сурвалжийг судлахын хамтад туунийг биднээс туруун судалсан эрдэмтдийн судалгаатай харьцуулан судалж анализ, синтез хийх, нэгтгэн дугнэх аргуудыг хослуулан хэрэглэсэн юм.

■, Судалгааны ажлын практик ач холбогдол. Манай улс терийн зохицуулалт бухий улс териин системд шилжиж байгаатай холбогдон хуучин социализмын уеийн тоталитар маягийн тереес эрх зуйт терд шилжиж байна. Энэ нь зах зээлийн нийгмийг терийн зугээс зохицуулах, удирдан зохион байгуулахад,' еереер хэлбэл шинэ эрх зуйт терийг цогцлуулан бурэлдуулэхэд хуучин Монголын терт ёсны уламжлалаас авах зуйл багагуй байна. Мен эрх зуйт тер нь нийгмийн

амьдралын бух асуудлыг хуульчилж хуулиар зохицуулах тер юм. Ийм учраас

Монгол Улсын Их Хурал хууль боловсруулан гаргахдаа Монголын хууль цаазын ев,

уламжлалаас авах зуйл бас их байгаа.

Ингэж терт ёс, хууль цаазын уламжлалаас суралцахад дараах бэрхшээл байна

уунд : юуны емне манай улс терчид, улс терийн намын удирдагчид, хууль

тогтоогчид гол телев гадаадад сургууль тегссен "гадаад боловсролтой". Ийм хумуус

еерийн терт ёс, хууль цаазын ев уламжлалын мэдлэггуйгээс гадна мэдэх дур

■сонирхол багатай, тэр ев уламжлалыг судлахын оронд гадаадын хуулийг судлан

хуулах нь амар хэмээн уздэг Ийм нехцелд монголын тер ёс, хууль цаазын ев

уламжлалыг судлан хэвлэж нийтийн хуртээл болгох нь практикийн ач холбогдолтой

i

ЮМ.

Биднээс туруунд Монголын терт ёс, хууль цаазын уламжлалыг манай эрдэмтэд

судалж байсан. Гэвч хууль цаазын ев уламжлалыг хуульчид судлахдаа зевхен

хуулийн узэл санааны талыг анхаарахаас бус тертэй холбож, нийгмийг удирдан

зохион байгуулах терийн уургийг хэрэгжуулэхэд хуулийн гуйцэтгэх уургийг тэр

^болгон анхаарахгуй байсан талтай. Негее талаас терийн ев уламжлалыг улс • i

терчид, туухчид судлахдаа зевхен терийн талыг нь гол болгоод хуультай холбохгуй

байсан гэж узэж болохоор байлаа. Тэгвэл бид энэ хоёр асуудлыг диалектик

холбоонд судалж нийгмийн амьдралыг тереес удирдан зохион байгуулахад,.

ялангуяа нийгмийн олон талт харилцааг зохицуулахад хуулийн гуйцэтгэх уургийг

тод томруун харуулах гэсэнд уул сэдвййн практик ач холбогдол оршино.

Мен терт ёс, хууль цаазын ев уламжлалыг судлахдаа тухайн уеийн нехцел

байдал ямар байсныг енеегийн монголын нехцел байдал ямар байгаатай

харьцуулан судалж енеегийн нехцелд ямар ямар зуйлийг ямар байдлаар, ямар • i

хэмжээгээр евлен авч болохыг харуулах оролдлого хийснээрээ орчин уеийн эрх зуйт терийг телевшуулэхэд енее уеийн хуулийг боловсруулахад бага ч гэсэн туе болох нь дамжиггуй. •

- 10 -

Ажлын хэлэлцуулсэн байдал. Энэхуу судалгааны ажлыг Буриадын ХААА -ийн нийгэм - улс терийн тэнхимд хийж гуйцэтгэсэн ба туе тэнхимийн хурлаар дервен удаа хэлэлцуулж (1998-3 cap, 1999-3 cap, 1999 -10 cap, 2001-5 cap) аттестатчилсан бегеед суулчийн хэлэлцуулгээс урьдчилсан хамгаалалтанд оруулах зевлемж -шийдвэр гарсан. Сэдэвтэй холбогдуулан "Народы Центральной Азии на пороге XXI века" олон улсын эрдэм шинжилгээ-онолын бага хуралд "Моральный кодекс у монголов " илтгэл. УБ. 1997., "Огонь и семейный очаг - почитаемая традиция и обычай монгольского народа". Улан- Удэ. 1999., "Монгол - Ойрадын цааз" тууний агуулга туухэнд гуйцэтгэсэн уурэг" УБ. 1999., Хууль уу? эрх уу? // ХАА - н эдийн засаг. 1998. № 1, зэрэг илтгэл тавьж, хэвлуулеэн болно.

Диссертацийн бутэц. Судалгааны бутээл удиртгал, 3 булэг, 8 зуйл, дугнэлт, ном зуй гэсэн хэсгээс бурдэнэ. Удиртгал хэсэгт уг сэдвийг судлах шаардлага, сэдвийн судлагдсан байдал, судалгааны зорилго, зорилт болон арга зуйн ундэс, ажлын хэлэлцуулеэн байдал, практик ач холбогдол, судалгааны шинэлэг талыг авч узсэн болно.

I булэг. Монголын туухэн дэх торт ёс, хууль цааз I § 1. Тер, хууль цаазын тухай онолын асуудал

Монгол Улс терт ёс, хууль цаазын баялаг уламжлалтай. Улс уусэн бий болох сарнин бутрах, нэгдэн тевлерех, хумирхэгжин мандах, сулран доройтох, тусгаар тогтнолоо алдах, сэргээн тогтоох, хегжин батжих зэрэг туухийн бартаат замаар ярахад монголын тер нь улсынхаа "хетеч" нь болж иржээ. Иймд улс гэдэг "айл гэр"-ийг авч явахад тер хэмээх "онцгой хуч" ямагт залуур жолоо нь болж байлаа. Хааны мэдэлд тер захиргаа, шуухийн онцгой эрх тевлерч, тууний айлтгалыг шадар туслагч, гуйцэтгэгч нар нь хэрэгжуулж, менх тэнгэрийн хучин дор тер ёсоо дээдлэн; цааз хуулиа чандлан сахиж иржээ. Феодлын харилцааны гунд монголын тер захиргааны байгууллын тогтолцоо бурдэж, харийнхны эрхшээлд орох уед хуваагдан задарч, ундэсний тусгаар тогтнолоо сэргээхэд эмхлэгдэн тогтож цаашид бэхжин хегжих замд оржээ.

Нуудэлчин монголчуудын дотор овог аймгийн нэгдлээс терийн зохион

* I

байгуулалт хуртэл улсжиж, тержих уйл явц ява�