автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жанр рассказа в "Асрор-ут-тавхид" Мухаммада Ибн Мунаввара

Текст диссертации на тему "Жанр рассказа в "Асрор-ут-тавхид" Мухаммада Ибн Мунаввара"

\ OS Mo 1 W5

Республика Таджикистан Таджикский государственный национальный университет

На правах рукописи

Жанр рассказа в «Асрор-ут-тавхид» Мухаммада ибн Мунаввара

10.01.03 - Литература народов стран зарубежья (таджикская литература)

Диссертация на соискание учёной степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Шарипов Худой

Душанбе - 2004

^умя;урии Тсщикистон Донишгох,и давлатии миллии ТЧщикистон

Ба з;укми дастнавис

Мусулмонз^улова Манижа Рвдимовна

Жанри х,икоя дар "Асрор-ут-тавх,ид',-и Мухаммед

ибни Мунаввар

10.01.03 - Адабиёти халвдои мамолики хори^й (адабиёти то^ик)

Рисола

барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмх,ои

филология

Ро^бари илми:

доктори илм^ои филологи,

профессор Шарипов Худой

Фецраст

Муцаддима

Боби 1.Х,икоя ва ташаккули жанрии он дар

асрхои XI-XII 10

1. Маъно ва мафхуми хикоя 10

2. Мухтасаре аз вазъи жанри хикоя дар

асрхои Х1-ХП 15

3. Таснифи анвоъи х,икоя 34

Боби П. Ншчще умумй ба "Асрор-ут-тавз^ид**

ва муаллифи он 38

1) Даёт ва фаъолияти муаллифи "Асрор-ут-тавхид" 38

2) Чопу нашри "Асрор-ут-тавхид" 39

3) Тар^умах,ои "Асрор-ут-тавхид" 42

4) Теъдоди бахшу хикоя 42

5) Мавзуъ ва роя 44

6) Сохти "Асрор-ут-тавх,ид" 45

7) Як намунаи бадеият 47

8) Нигохе ба забон 49

9) Ин суи Об дар он суй 51

10) Абусаъид кй буд? 60

Боби Ш. К|ах,рамонони "Асрор-ут-тавх,ид"

1. К|ахрамони марказа 69

Андешаи Шайх 69

Гуфтори Шайх 71

Рафтори Шайх 76

Одатх,ои Шайх 81

Рохи рост 83

Гулувви ширин 84

Лутфи гардангафсй 90

Дилогохй ва гайбдонй 91

Сабру тоцат, вафо ба ахд 93

Такаббур 93

Покизахурй 94

Шайх ва apycfl 96

Шайх ва шеър 96

Лутф ба цои зулм 98

Махмуд кулохе бини^од 100

Имом Абутщасани Тунй Кароматх,ои баъдй Пешбинй

101 104 108

2. Бузургони маз^абй 108

Хо^аи Хизр 109

Халифа Умар (а) 110

Абулх,аеали Харацонй 110

Абулк;осими Ч,увайнй 110

Буалии Сиёх; 111

Ч,увайнй ва Собунй 111

Алй Сандалй 111

Имом Булцосим 113

Дарвеши молдор 113

3. Давлатмардон 114

Иброх;ими Янол 114

Сайфуддавла 114

Низомулмулк 115

Хоч,а Х,амуя 115

"Масъуд дасти мулки хеш бубрид" 116

Имом Булдосим ва канизак 117

4. Нацши занону алавиён дар "Асрор-ут-тав^ид" 118

1. Зан 118

Занятой пок 119

Зан^ое, ки пок шудаанд 130

Онх;ое, ки мондаанд 132

2. Алавиён 133

Духтараке Алавй 133

Насаб ах,амият надорад 134

Сайид Дамза 134

"Алавие омада буд..." 135

Хулоса 138

Китобнома 141

МУЦАДДИМА

Яке аз чараёндои мудими адабиёти асрдои миёнаи форс-то ч,ик адабиёти тасаввуфй мебошад. Ин чдраён дар протсесси мураккаби инкишофи ич,тимоии цамъият бо таъсири рудияи дина ва тамоюлоти худо^уа ва пардезкора, пантеизма фалсафй ва дигар шароитдои таърихй ва рулона ба вучуд омадааст. Дар абтидо суфиён барон баёни мацсаддои худ шеъри шоирон ва намунадои фолклорро истифода карда, дар чамъомаддои худ мехонданд, чамъиятдои суфиён ва дарвешон аз ахбори дина ва бузургони дину садобадо истифода мекарданд. Ин чамъомаддо рафта-рафта ба ташкилотдои муназзам бо пешвоёну сарваронашон табдил ёфтанд, малому ^ойгоди чамъомади ондоро хонацод хонданд ва сарвари онро пир ё шайх мегуфтанд, пайравонро мурид ва солик хонданд. Дар ин чамъомади суфиён хондани шеърдо бо одангу низоми махсус раем шуд, ки онро самоъ мегуфтанд. Тадри^ан адабиёти тасаввуфа пайдо шуд ва он навъдои асосии жанрии худро пайдо кард. Дар ибтидо ин навъдои адабй дар пайравй ба шеъру адаби дунявй навишта мешуданд, андак-андак анвои хоси адабиёти тасаввуфа ба вуч,уд омаданд, ки дар назм аз газал, маснавй, рубой ва таронадо дар шакли дубайта иборат буданд.

Пайдоиши насри тасаввуфа бо пайдо шудани шахсиятдои номдори тасаввуф, орифони бузург, ташаккули таълимоти тасаввуф вобаста буд. Аз як тараф, тачрибаи таълимоти тасаввуфа дар китобдои аввалин с у фи до и бузург чамъбаст карда шуд, ки намунаи бедтарини он аз асри XI китоби "Кашф-ул-мадчуб"-и Х,уч;вирии Разнава буд (118). Дар бораи рузгори орифони бузург, гуфтори он до, ладзадои зиндагиашон китобдои шар д идо л а ба исми мацомот ва тазкирадо ба вучуд омаданд, ки намунаи ондо "Тазкират-ул-авлиё"-и Аттор ва "Асрор ут-тавдид"-и Мудаммад ибни Мунаввар мебошанд. Дар онон жанри дикояти тасаввуфа ба вуч,уд омад.

Х,икоят дар насри суфиёна масъалахои таълимотиро бо намоиши во^ей тасдик; мекард ва ба асарз^о з^усну зебой мебахшид.

Дар бораи з^икоят х,амчун жанри насри тасаввуфй гуфтан мумкин аст, ки ягон навъ асари тахцицотии мукаммал мав^уд нест. Мух,ак;к;ик;он, вобаста ба ба^си ин ё он асари суфиёна ё шахсияти орифон ва бахси умумии адабиёт муло^изах,ое издор кардаанд. Бо ин сабаб тахцици чудогонаи жанри эдекояти тасаввуфй бо нияти пур кардани ин холигй дар тах;цици илмй анчом дода шудааст. Дар мавриди дар маркази твдвдщ гузоштани "Асрор ут-тавх,ид"-и Мух,аммад ибни Мунаввар ва х;икоёти он замин вазъият ба назар гирифта шуд, ки вай дар чомеаи мухакдеицини чвдон дар бахши шарцшиносй асари хеле маъруф ва мапщурест. Аз ин ч;ост, ки з^ам ин китоб ва хам хикояхо дар матни он дар таърихи адабиёти форс-точик нацши намоёне дорад ва тавдвди онх;о барои равшан кардани бисёр ч;их;атхои шаклй ва мундаричавии адабиёти тасаввуфй мусоидат хоханд кард.

Дар бораи китоби "Асрор ут-тавз^ид" ва шахсияти Абусаъид Абулхайр китоб ва мацолахои зиёде навипггаанд. Муаллифони асрз^ои миёна хам дар таълифоти гуногун ба ин ё он муносибат аз ахволи у хабар додаанд. Аз чумла дар цадимтарин китоби тасаввуфии форсй "Кашф-ул-махчуб"-и Х,учвирии Газнавй, дар "Тазкират-ул-авлиё"-и Шайх Аттор, "Тазкират-уш-шуаро"-и Давлатшохи Самарканда, "Равзат-ус-сафо"-и Мирхонд, "Оташкада"-и Лутфалибек Озари Бекдилй, "Мачолис-ун-нафоис"-и Алишери Навой, "Кашф-ул-асрор"-и Майбадй ва "Мач;маъ-ул-фусазс,о"-и Ризоцулихон Х,идоят ахборе ва маълумоте сабт шудааст (118; 92, 29; 108 алиф; 29; 96; 108; 103) ба цадри зарурат тарчумаи х,оли Абусаъидро баён кардаанд. Муаллифони фарз^ангз^о ва донишномахо (энсиклопедиях,о)-и муосир, ба монанди "Лугатнома"-и Деххудо, "Фарханги Муин", "Доират-ул-маорифи Афгонистон", "Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик", "Донишномаи бузурги исломй" ва дигарон низ тибци дастури ин навъ асарх,ои марчаъ ахбори кутоз^е дар бораи ин асар ва Абусаъид Абулхайр додаанд.

"Асрор ут-тавхид" асари мустак;или тасаввуфии адабиёт ва дар навъи худ нотакрор монда, цамчун падидаи адабии хунарй нодир эътироф ёфтааст. Илова бар ин, вай дар алсща бо шахсияти Абусаъид дар миёни ах;ли илму адаб маъруфият пайдо карда, сабаби интишори зиёдаш гардидааст. Бо ин сабаб "Асрор ут-тавхид" мучаддадан дар шакли интицода ба чоп расида ва дар бораи зиндагй ва фаъолиятхои Абусаъид тах,к;ик;оти арзишманде анч;ом дода шудааст. Чопи нахустини тахщидии "Асрор ут-тавхид" аз чониби В.Жуковский ба амал оварда шуд. Ин матни омодакардаи В.Жуковский дар камоли диктат ва тозакорй буд. Бинобар ин вай дар Эрон ба так pop чоп шуд. Аз чумла вай бо андаке такмил аз чониби Эрач,и Афшор (52), Забехулло Сафо (39), Х,алабй (36), Ч,аъфар Шиор (45) ва дигарон дар Эрон чоп карда шуд. Нисбат ба В.Жуковский дар омода кардан ва нашру тах,к;ик;и "Асрор ут-тавхид" доктор Шафеии Кадканй цадами Чиддие ба пеш гузошт. Шафеии Кадканй матни то имруз комилтарини "Асрор ут-тавхид"-ро омода ва чоп кард. Ин матн дар асоси хашт дастнависи пурарзиш, ба эътибор гирифтани мутуни чопшуда, шархи бисёр муфассал ва муцаддимаи захиме дар ду ч,илд чоп шудааст (37; 38). Дар китобхои таълимй, оммавй, библиографа ма^олахои обзора ва маърифатии зиёде чоп шудааст. Азбаски онхо ба мавзуи мо дахле надоранд, аз зикру тавзехашон худдорй кардаем. Аз чум лай таълифоти илмй асархои Шафеъии Кадканй ва Фритс Майер мебошанд.

Тахцик;и Шафеъии Кадканй чараёни омода кардани матн, шинохти сан ад, нукот ва шахсиятхо дар он тавзехи умумии филолога, мазхабй, динй, тасаввуфй, урфии рузгордорй ва амсоли онро фаро гирифтааст. Барои пшносой бо ин кори бузурги анчомдодаи Шафеъии Кадканй ба муцаддима, тасхех ва таълифоти матни дучилдаи "Асрор ут-тавхид" мурочиат кардан мумкин аст (37; 38).

Асари Фритс Майер "Абусаъиди Абулхайр: Афсона ва воцеият" соли 1976 дар Германия чоп шуда ва соли 1978 ба форсй тарчумаю нашр гардидааст (102).

Дар мацоладои илмй ва оммавии ба Абусаъид ва проблематикаи "Асрор ут-тавз^ид" бахпшдашуда, маводи муносиби мавзуъ до да шуда, ба ин ё он муносибат баз^сзф шудаанд. Масъалаи ^икоят дар ин асар^о бисёр сатз^й ва ба масобаи ишорате мавриди гуфтугу будааст. Бинобар ин сабаб шарх;и онх;о аз баздеи ин рисола х;азф карда шуд.

Дар рисола масъала^ои х;икоят ва з^икояти тасаввуфй дар асоси маводи "Асрор ут-тавх,ид", дигар ма^муаи х;икоёти асрз^ои XI-XII мавриди таздеиц ва бах;с к;арор ёфтаанд. Аз чумлаи ин навъ мачмуедо, ба иловаи "Асрор ут-тав^ид"-и Мухаммед ибни Мунаввар, китобз^ои Кайковус "К|обуснома", Раззолй " Насиз^ат-ул - мулук" ва "Тазкират-ул-авлиё"-и Шайх Аттор мебошанд.

Мацсади асосии ин рисола омухтани жанри з^икоя дар адабиёти дунявй ва махсусан тасаввуфй мебошад. Таъйини хосияти жанр, инкишоф ва махсусияти гоявию эстетикии он вазифаи марказии ин тавдик; аст. Дар рисола диццати асосй ба з^икоёти "Асрор ут-тавзс,ид", образной асосии з^икоёт, меъёрз^ои бадей ва таърихию адабии онх;о дода шудааст. Ин принсшщо дар рисола баррасии масъалаз^ои зеринро тацозо кардаанд:

Таз(,к;ици масъаледои маъно ва мафхуми з^икоя; з^ач;м ва з^удуди интишори жанр, алоцаи он бо дигар анвои адабй; таърихи ташаккули з^икоят дар таърихи адабиёти форс - то^ик, бахусус шохаи тасаввуфии он; мавзуъ ва мазмуни дохилии зикоядо; заминаз^ои романтикй ва реалистй дар з^икоят; тавсифи умумии "Асрор ут-тавх,ид", цазфамонони асосии з^икояз^о; хусусиятх,ои гоявй ва бадеии з^икоях,о.

Вазифаи мо иборат аз ин будааст, ки нахуст моз^ияти жанри зикоятро ошкор карда, назаре ба сайри таърихии он дар адабиёти точ;ик андохта шавад, сипас х,икояз^ои "Асрор ут-тавз^ид" мавриди тах,лил царор гирад: аз ниго^и хусусиятдои жанрй, шахсияти цазфамонон, тинати персонажной манфй, арзиши тарбиявию ахлоции китоб ва г.

Х,амон тавре ки ишора шуд, дар бораи Абусаъиди Абулхайр кори бисёре ба майдон омадааст, ба таври мушаххас ба

арзишмандтарини онз^о ишора хохад шуд. Во ин вучуд, тах,к;ик;оти ч,удогонаи комил, ки мехвараш з^икоёти "Ac pop ут-тав^ид" ва ка^рамонони он бошад, з^ануз анчом нагирифта буд ва гоме бо нияти не к бардоштаем.

Шоистаи таъкид аст, ки "акидвдои Абусаъиди Ме^анай ба асархои мутафаккирон Абулмачди Саной, Фаридаддини Аттор, Чдлолиддини Балхй таъсири зиёде гузоштааст" (14, 34).

Мух;имтарин натичае, ки аз ин кор ба даст меояд, шояд ин бошад: панду андарзи Шайх Абусаъид Абулхайр зиндагисоз будаанд, затто барон имруз х,ам зиндагисоз шастан д. Агар тавонем, ки бо рохи нишондодаи Абусаъид биравем, аз рафтору кирдору гуфтори шоиста даст накашем, ба андешаи бад рох, намеди^ем, эхтироми хама дину мазхабро ба^ой меоварем...

БОБИ I:

ДИКОЯ ВА ТАШАККУЛИ ЖАНРИИ ОН ДАР АСРДОИ Х1-ХП 1. Маъно ва мафхуми хикоя

Дар адабиётшиносии муосири тоника, ки цонунхои назарии он дар заминаи афкори адабии руса шакл гирифта ва устувор шудаанд, навън хурдтарини насри бадеиро "хикоя" мегуянд. Тибци ин таълимот адабиёти бадей (хунара) аз ^инсу навъхо иборат аст. Ч^инсхои асосии адабй х амоса, лирика ва драма мебошанд. Дар навбати худ хар яки онхо ба навъхо чудо мешаванд, аз ин чумла хамоса (эпос) дорой чунин навъхо мебошад: румон, к;исса ва хикоя. Навъхои дигар, ба монанди очерк, масал, латифа ва гайра харман ба яке аз ин навъхо пайванд меёбанд. Ин тарзи таснифи адаби хунарй аз тачрибаи адабии халадои Аврупо омада, цонунхои назарии онро низ донишмандони кипшархои ин сарзамин тахриру такмил кардаанд.

Дар урфи танцид ва тавдици адаби руса ин навъи таснифи адабиёт аз афкори адабии олмона ва фаронсава интицол ёфт. Дар асари маъруфи Георг Вилгелм Фридрих Гегел "Эстетика" мо шакли классикии гузориши ин мавзуъро мебинем. Ба фикри Гегел асоси таснифи навъхои адабй аз фахмипш умумии тасвири бадей (хунара) бармеояд:

"Дар холати ягонагии хунар (санъат), ки аз яктарафагии маводи худ хануз махсусият наёфта ва бо ин сабаб махз танхо бо вучуди махсуси зохирии худ, хуиари шеърй марзхои гуногуни эчоди бадеиро умуман ба шакли худ табдил медихад ва аз ин ру бунёди таснифи анвои шоиронаро аз мафзуми умумии тасвири бадей мебардорад" (19, 419).

Дар асоси ^амин таълимоти Гегел, дигар донишмандони Аврупо мунавдиди рус В.Г.Белинский мацолаи машхуре ба номи "Ч^инс ва навъхои адабй" дорад, ки ба забони тоника хам тарчима шудааст

(17, 3). Ин таснифи Белинский дар адабиётшиносии руса мавриди танк;ид ва тавзед царор ёфтааст, лекин принсипи табацабандии чинсу навъдо дануз риоя мешавад. Баъзан мафдуми навъ (вид) бо мафдуми жанр иваз карда мешавад, ки дар баробари хусусиятдои шаклй мудтавои асарро дам дар бар мегирад (26, 39-50).

Дар адабиётшиносии тоника дамин принсипи таснифи адаба то имруз идома дорад. Годо иваз кардани мафдумдои "навъ" ва "жанр" аз гуногунии назардо дар ин мавзуъ дарак медиданд. Мае алан, дар китоби "Назарияи адабиёт"-и Р.Мусулмониён "жанр" ба маънои навъи адаба истифода шуда, цамъи ондо иборат аз чадор даста шинохта шудаанд: а) жанрдои хурди дамоса (латифа, тамсил, баллада, дикоя, новелла); б) жанрдои миёнаи дамоса (повеет (ё кисса), достон); в) гуруди жанрдои мудташам (роман, достони мудташам, эпопея); г) гуруди жанрдои махсуси дамосава (очерк, сафарнома, ёддошт).

Агар д ас таи охирини жанрдоеро, ки ондоро жанри мустанад дам мегуянд, аз руи дач,м ва тарзи образ офаридан ба жанрдои миёна ва мудташам бибарем, боз дамин се навъ бока мемонад (7, 122-152).

Аз дамаи ин мулодизадо, китобдои зиёди адабиётшиноса ва лугату энсиклопедиядо чунин бармеояд, ки дикояро дар расмияти илмии тоника ба маънои навъи хурди (жанрдои) дамоса (эпос) мешиносанд. Мудим ин аст, ки дикояти суннатии адабиёти асрдои миёна дам ба дамин маъно фадмида мешавад, яъне мафдуми нав ба адабиёти гузашта татбик меёбад. Мае алан, А.Афсадзод дар бораи китоби "Гулистон"-и Шайх Саъда мудокима ронда менависад: "Дар "Гулистон" дикоятдои кутоди пурмазмуни вок;ей, наклу ривоятдои таърихй, латифадои дилангез, мутоибадои зариф, тамсилдои маргуб, панду дикмат ч;амъ оварда шудаанд" (1, 367).

Ва ин цо маълум мешавад, ки "дикоя" ва "дикоят" шаклдои асосии истифодаи ин навъи адаба мебошанд ва "дикоя" бештар дар тасаввури умумии навъа ба кор бурда мешудааст. Ба масъаладои маъно ва мафдуми дикоя дар рисолаи доктории Х.Шарифов дар ХУДУДИ фадмиши асрдои миёна бадс карда шудааст. Чддати баррасии

мавзуъ муаллиф як силсила фарз^ангх;ои маъруфи гузаштаро истифода карда, дар асоси сухани ощо, ки хикоятро бо вожахои синонимии "сухан гуфтан", "нацл кардан", "кисса", "ривоят" ва амсоли он х,икояро мешиносанд (28, 744) ба чунин хулоса омадааст:

"Ба замин тартиб, з^икоя аз шакли шифохии накл бо коркарди зиёдтаре ба шакли мактуб омадааст. Тадричан тахаввули он ба бунёди зикоёти мустакили таълифй оварда расонд. Ин ду шакли мавчудияти зс,икоя то охири асрхои миёна мутаносибан мавчуд буданд, пешгомии мавзуъ хам дар иншои здекоя то охири он замон идома ёфта, ба махсусияти шакл ва мазмуни он сабаб шуд" (28, 351).

Аз мух;аккикоии точик ба шархи маъно ва маф^уми "з^икоят" Носирчон Салимов дар китоби "Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои 1Х-ХП1)" бештар эътибор додааст. Аз чумла дар шархи маънои хикоят муаллиф бо тавзе^и маънои он цонеъ нашуда, ба он андеша^ои Х,усайни РазмчУро хам илова мекунад:

"Х,икоят" вожаи арабй аст, ки аглаби фарз^ангнигорон онро ба маънии "нацл, кисса, достон, накл кардани матолиби ёддоштй ва амсоли он шарз^у тавзезс; додаанд. Аз лихози фарогирии вежагиз^ои жанра ба назари муфассирон ва муз^акцикон рочеъ ба х,икоя мутаваччез гардем, андеглаву мухокимаи онхо дар хадди содда ва мухтасару воцей будани з^икоя хулоса мешавад. Чунончи, Дусайни Размчу дар китоби "Анвоъи адабй" х,икоятро "аз лих,ози адабй навъе достони содда ва голибан мухтасар, вокей ё сохтагй" номида, нуфузи онро дар тамоми осори мухталифмавзуи мансур ба таъкид овардааст" (68, 312; 69, 179).

Носирчон Салимов баъди ибрози назари Забезсулло Сафо ва Худой Шарифов дар мавриди здекоя з^амчун навъи адабй ба чунин хулоса меояд, ки "дар назари аввал з^икоят — накл ё з^адиси кутоз^ест, ки нависандагон чиздети таквияти андешаву орои хеш ва сурат бахшидан ба афкори мучаррад ба кор мегирифтанд. Воцеаю здедиса чавз^ари х,икоят аст ва бо хатми вокеа здакоя з^ам ба ноён мерасад" (11, 313).

Ин суханони Носирчон Салимовро ин тавр хам фахмидан мумкин аст, ки хикоят баёни андеша ва фикр ба воситаи воцеае мебошад ва хамин, ки вок;еа андом ёфт, хикоя ба охир расидааст.

Азбаски маънии истифодаи мафхуми хикоя дар адабиёти точик, чунон ки дар боло гуфта шуд, аз таълимоти адабии руси омадааст, ба назари чаяде аз донишмандони рус мурочиат мекунем. Аз чумла, А.Нинов дар китоби "Энсиклопедияи мухтасари адабй" дар шархи мафхуми "хикоя" (рассказ) менависад: "Х,икоя — жанри хурди насрй (банудрат манзум), ки бо повеет (к;исса), хамчун шакли кушодатари гуфтори хамоей дар едгёс меояд. Суннатхои дерина дар адабиёти Fap6 ва Шарк; дорад; зотан (бо усули тасвирй) бо ашколи ибтидоии эчодиёти халц (устура, ривоят, масал, нак;л ва р.) алоца ва пайвастагй дорад; хамчун жанри мустацил бо адабиёти китоба м�