автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жанровые и художественные особенности поэзии Бадахшана (вторая половина XIX - начала XX в.)

Текст диссертации на тему "Жанровые и художественные особенности поэзии Бадахшана (вторая половина XIX - начала XX в.)"

Хорогский государственный университет имени М.Назаршоев Научно - исследовательский институт гуманитарных наук (Памирский филиал) Академии наук Республики

Таджикистан

042.0 0 5 19618- На правах рукописи

Давлатбеков Лоло Мирзоевич

Жанровые и художественные особенности поэзии поэтов Бадахшане (2 - ое половина XIX - начало XX веков)

10.01.03. Литература зарубежных стран (Таджикская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук Шакармахмадов Н.

Душанбе - 2004

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ХОРУГ БА НОМИ М. НАЗАРШОЕВ ПАЖУХИШГОХИ УЛУМИ ИНСОНИ (БАХШИ БАДАХШОНИ) - И АКАДЕМИЯМ УЛУМИ ЧУМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН

Ба хукми дастнавис

Давлатбеков Лоло Мирзоевич

Хусусиятхои жанри ва бадеии ашъори шоирони Бадахшон (Нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX)

10.01.03 - Адабиёти мамолики хоричй (адабиёти точик)

Рисола

барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филология

Рохбари илмй: доктори илмхои филология, Шакармамадов Нисормамад

Душанбе - 2004

МУНДАРИНА

Мукадцима............................................................... 3 - 8

БОБИI. Мухити адабии Бадахшон дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX

1. Мухити адабии Бадахшон................................... 9-14

2. Шахсияти шоирон ва мероси адабии онхо

а) Чдъфар (Чдъфарй)...............................................14-20

б) Мирзоибод...........................................................20 - 27

в) Кудрати Шугнонй................................................27 - 33

г) Еуломч,он Шохсолех............................................33 - 38

f) Шохфитур............................................................ 38-44

БОБИ II. Жанрхои асосии ашъори шоирони

Бадахшон..........................................................45 - 49

1. Маснавй..........................................................................49 - 57

2. Мусаммат....................................................................... 58-89

3. Тарчеот...........................................................................89 - 98

4. Газал............................................................................... 98-117

5. Рубой..............................................................................117-133

БОБИ III. Хусусиятхои бадеии ашъори шоирони Бадахшон

1. Забои ва тарзи баён.......................................................134 - 144

2. Хусусиятхои бадей...................................................144-163

Хулоса......................................................................164-167

Фехристи адабиёт....................................................168 - 176

МУЦАДДИМА

Мардуми Бадахшон дар тули асрх,ои зиёд осори адабии гаронбахое ба вучуд овардааст, ки дар баробари як чузъи чудонашавандаи таърихи адабиёти форсу точик будан бо хусусиятхои махаллй, мазхаби, чугрофй ва таърихии худ фарк; мекунад ва аз ин лихоз сазовори тахкику баррасии илмП ва адабиётшиносй мебошад. Вале тахкику омузиши адабиёти Бадахшон аз чониби мардумшиносон ва мухдккдкони адабиёт асосан аз нимаи дуюми карни XIX огоз ёфта ва ибтидои он бештар бо тахдики таъриху этнографияи ин сарзамин сурат гирифтааст.

Аз нумлаи нахустин мухдккикони фархднги мардумии Бадахшон сайёхи англис Р.Б.Шоу махсуб мешавад, ки солхои 1876 - 1877 намунаи афсонахои мардуми Шугнону Ванон ва Сарикулро чамъоварй ва нашр намудааст. Вале тахкики чидди ва вусъатноки фархднгу адаби ин сарзамин аз ибтидои карни XX ва дар замони пойдоршавии Х,укумати ШуравП дар Бадахшон бо тахднки фарх,анги мардуми сурат гирифтааст ва яке аз нахустин мухакдикони шуравй, ки бо тадкикоти мардумшиносй дар Бадахшон машгул гардидааст, му^аккики рус И.И.Зарубин мебошад. У соли 1924 аз мардуми дехди Сипанчи нох;ияи Рушон 41 суруди «Лалаик» («Алла»)-ро чамъоварй намуда, ба чоп расонд (103, 5), ки кисме аз он сурудхои бо забонхои махаллии рушонй ва бадахшонй гуфташуда соли 1937 низ нашр шуданд.

Тадкикоти мухдккики дигари рус А.Н.Болдырев, ки соли 1935 дар Бадахшон бо чамъоварии осори адабии шифохй ва китобии мардуми ин сарзамин машгул гардидааст, икдоми мухиме дар омузиши адабиёти Бадахшон махсуб мегардад. Бо саъйи у бори нахуст осори адабии шифох,ии мардуми Бадахшон ба китоби «Намунахои фолклори точик дохил карда шуд ва баъдтар дар рисолаи номзадии вай, ки ба тахкики киёсии назми Бадахшон бо манотики дигари точикнишин бахшида шуда

буд, ин масъаларо мавриди тадкики алохидаи илми ва адабиётшиноси карор дод.

Аз СОЛХ.ОИ чилуми карни XX ба тахлилу тадкики адабиёти шифохиву китобии Бадахшон таваччу* зиёД гардид ва бар асари он соли 1940 дар китоби «Намунах,ои адабиёти точик», ки бо саъйи Абдусалом Дех,отй мураттаб гардид, намунах,ои осори шоироии Бадахшон низ шомил карда шуд (7, 30). Хдмчушш зарурати аз тазкираву баёзхо чустучу кардан ва ба табъ расошщани намунах,ои осори адабии ин сарзамин ба миён омад, ки тадкикоти тозаи илми - интикодиро такозо мекард.

Баъдан бо сабаби огози Чднги Бузурги Ватанй ва тадкики ин мавзуъ низ муддате аз вусъат бозмонд ва то интих,ои солх,ои панчохум икдоми тозае дар ин чода ба назар намерасад. Факат аз соли 1952 бо маколаи Т.Пулодй «Назаре ба рубоиёти пеш аз революционии Бадахшон» (70) тахкик дар ин самт аз нав эх,ё мегардад ва осори адабии шоироне чун Кудрати ШугнонП, Марватшои Рушонй, Назаршои Ишкошимй, Аёмбеки ШугнонП, Ташрифи Дарморахтй ва дигарон, ки ба забонх,ои махаллП ва точикП эчод кардаанд, ба оммаи васеи хонандагон муаррифП карда мешавад. Дар баробари ин дар маколаи Т.Пулодй дар бораи вучуди жанрх,ои шеърии достон, газал, бадех,а, рубой, дубайти, мухаммас, даргилмодик, журнй ва гайра изх,ори мулох,иза менамояд.

Аз солх,ои шастуми карни XX тах,к»ки адабиёти Бадахшон ва осори адабии намояндагони он бо интишори маколахои Н.Шанбезода «Шоири халкин ку^истон - КУдратуллобек ва осори у» (107), А.Абибов «Баъзе маълумот^о дар бораи шоир Назаршо» (30) вусъати тоза пайдо мекунад ва марх,алаи тах,кик!1 осори намояндагони адабиёти Бадахшон равнак меёбад. Дар ин самт алалхусус сах,ми Т.Пулодй назаррас аст ва мачмуаи у «Шоирони халкнн Бадахшон» сахифаи тозае дар тадкики ин мавзуъ х,исоб меёбад. Китоби мазкур натичаи зах,мати сисолаи муаллиф буда, аз ду кисмат иборат аст. Дар кисмати аввал шар^и ^оли 14 нафар шоири Бадахшон, ки дар нимаи дуюми асри XIX ва нимаи аввали асри XX умр

ба cap бурдаанд, маълумот дода шуда ва дар кисмати дуюм намунах,о аз осори адабии онон оварда шудааст.

Аз интих,ои солх,ои шастуми карни XX бо саъГш ходимони Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии А.И. Точнкистон низ чустучу ва чамъоварии осори шифо^ии мардум вусъат меёбад ва дар ин замина ба кух,истони Бадахшон хам экспедитсиях,ои фолклорй фиристода мешаванд. Дар тули панч, соли захмат дар ин экспедитсия мухдккики фолклоршинос Н.Шакармамадов бо чамъоварии рубоиву дубайтих,ои мардуми Бадахшон машгул гардида, соли 1965 бо номи «Рубоиёт ва сурудхои Бадахшон» мачмуаеро ба чоп мерасонад (26), ки он аз 274 рубоиву дубайтй ва 30 суруд фарохам гардида, онх,о аз руи мазмуну мундарича ба гурухдои алохдда табакабандй карда шудаанд.

Аз чумлаи мухаккикони точик А.Абибов адабиётшиносе мебошад, ки дар тах,к!1ки адабиёти Бадахшон сах,ми босазое гузоштааст. Аз солх,ои хаштодуми карни XX cap карда, у чиддан ба омузиши осори адабии намояндагони адабиёти ин сарзамин машгул гардида, чандин осори арзшнманди илмй дар ин мавзуъ ба анцом расонд. У соли 1970 китоберо бо унвони «Аз таърихи адабиёти точик дар Бадахшон» ба чоп расонд (31), ки нахустин тадкики мухими илмй дар ин мавзуъ махсуб мегардад. Дар ин асар муаллиф масоили мухими ин мавзуъро аз кабили таърихи гузаштаи адабиёти Бадахшон, хусусиятх,ои умдаи ривоци он дар асрх,ои ХУ-ХУШ, вазъи адабй - ицтимой ва амсоли онхоро мавриди тах,кик, карор дода, раванди тахаввули онро то ибтидои асри XIX баррасй менамояд.

Соли 1972 китоби дигари АДабибов «Ганчи Бадахшон» ба табъ расид, ки характери тазкираро дошта, дар он аввал маълумоти мухтасар дар бораи хар як намояндаи адабиёти асрхои ХУ1 - XIX Бадахшон маълумоти шарх,их,олй дода шуда, сипас намунахо аз мероси адабии онхо оварда мешавад. Дар мачмуъ дар ин китоб дар бораи шархи хол ва

намунаи осори 85 нафар шоирони Бадахшон, ки дар асрхои ХУ1 - XIX ва ибтидои асри XX зшщагП ва эчод кардаанд, маълумот дода шудааст.

Хамчунин бо саъйи А.Х,абибов бори нахуст дар адабиётшиносии точик яке аз чанбахои дигари таърихи адабиёти Бадахшон - масъалаи равобнти адабии ин сарзамин бо Хдшдустон дар маърази тахкик гузошта шуд. Муаллиф дар китоби худ «Аз таърихи равобити адабии Х,индустон бо Бадахшон», ки соли 1991 ба табъ расид (96), масъалаи равобити адабии Бадахшон ва намояндагони онро бо сарзамини Х,инд дар тули асрхои ХУ1 - XIX ба миён гузошта, дар бораи мусофирати шоирони Бадахшон ба Х,шщ, омилх,ои сиёсиву ичтимоии он ва самарахои эчодии чунин муносибатхо дар тахаввули адабиёти х,ар ду минтакд изгори мулохиза менамояд.

Дар тахкики яке аз чанбахои дигари адабиёти Бадахшон — тахаввули назми шифохии он хидмати фолклоршиноси точик Н.Шакармамадов хеле назаррас мебошад. У аз солхои хаштодуми карни XX ба тахкики ин масъала машгул гардида, соли 1975 китоби «Назми халкии Бадахшон»-ро ба нашр расонд (103), ки дар он дар бораи хусусиятхои умдаи назми шифохии Бадахшон, колабхои шеърии он, мавзуъ, мундарича ва чих,ат^ои гоявию бадей ва эстетикии назми шифох,ии ин сарзамин изгори мулох,иза намудааст. Соли 1993 асари дигари Н.Шакармамадов «Даргилик - жанри махсуси фолклор» ба табъ расид (105), ки дар он яке аз жанрх,ои хоси адабиёти шифохии мардуми Бадахшон - даргилик мавриди бахси алохидаи илмП карор дода шудааст. Муаллиф дар асари мазкури худ макоми даргиликро дар байни сохибони забонхои рушонй ва шугнонй дар киёс бо макоми рубоП, ашула ва байт дар хаёти мардуми манотики дигари чумхурй муайян намуда, дар баробари ин муносибат ва робитаи жанри даргиликро бо колабхои дигари шеърии адабиёти китоби ва шифохии точикй баррасй менамояд.

Х,амин тавр «тахлили мухтасари асари илмй - тадклкоти дар бораи адабиёти шифохиву китобии Бадахшон анчомдодашуда аз он гувохй

медихад, ки дар омузиши масъала аз чониби мухаккикони рус ва адабиётшиносони точик корхои назаррасе ба ичро расида ва тадкикоти судманде таълиф карда шудаанд. Бо вучуди ин бояд гуфт, ки хануз масъалахои тахкикнашудаи адабиёти Бадахшон, алалхусус адабиёти китобии он мавчуданд, ки яке аз онх,о тахкнки илмй ва нашри интикодии мероси адабии шоирони ин сарзамин мебошад.

Аз ин хотир мавзуи ин рисола интихоб гардидани мероси адабии шоирони Бадахшон хам бесабаб нест, зеро хануз дар бораи намояндагони адабиёти ин сарзамин асосан бо овардани шархи х,ол ва намунаи асар иктифо гардида, асари тадкикртии монографие, ки дар он масъалахои марбут ба чузъиёти зиндагй ва мероси адабии шоирони Бадахшон, таркиби жанрии осори онон, хусусиятхои гоявП, услубй ва бадеии эчодиёти онхо ва дигар мушкилоти рузгору осори онон мавриди тадкикн илмии хамачониба карор шрифта бошад, ба вучуд наомадааст.

Тадкики мавзуи рисола дар мисоли осори панч нафар шоири Бадахшон - Чдъфар, Мирзоибод, Кудрат, Еуломчон Шохсолех ва Шохфутур, ки асосан дар Рушану Шугнон дар нимаи дуюми асри XIX ва нимаи аввали асри XX зиндагй ва эчод кардаанд, чараён ёфтааст, ки ин хдм бесабаб нест. Зеро аввалан дар як рисолаи х,ачман начандон калон тахдилу тадкнк кардани шоирони кулли манотики Бадахшон имкон надорад ва аз чониби дигар теъдоди абёти ба даст омадаи осори шоирони мазкур дар худуди 6000 байтро ташкил медихад, ки ба андешаи мо та^лили х,амин теъдоди зикршудаи абёти осори адабй низ имкон дода метавонад, ки дар бораи хусусиятх,ои умдаи жанрй, гоявй, услубй ва бадеии назми Бадахшон хулосах,ои илмй бароварда шавад.

Дар ин рисола мо саъй намудем, ки барои ичро намудани максад^ои дар назди худ гузоштаамон вазифах,ои зеринро анчом бидихем:

- Омузиши хусусиятхои мухими адабии Бадахшон дар нимаи дуюми асри XIX ва нимаи аввали асри XX.

- баркарор намудани зшщагиномаи хардалимкон муфассал ва

шахсияти шоирон.

- муайян намудани таркиби жанри мероси адабии онх,о.

- баррасии забои ва услуби баёни ашъори шоирони Бадахшон.

- тахкику таъйини хусусиятх,ои бадеии ашъори онх,о.

Х,шш тадкики мавзуъ ва ичрои вазифахои ба миён гузошташуда мачмуахои ашъор, баёзу чунгх,о ва девонх,ои шоирон Ч^аъфар, Мирзоибод, Кудрати Шугнонй, Еуломчон Шох,солех, Шох,фитур барои мо чун маводи адабии тахкику омузиш хидмат кардаанд.

Зимни тадкики проблемахои марбут ба мавзуъ мо ба усули таърихй - киёсии тахкики масъалах,ои адабиётшиносй, ки дар асарх,ои тадкикотии мухдккикони хоричй ва ватанй роич аст, такя намудаем. Инчунин дар тадклки мавзуи рисола осори илмй - тадкдкотии фолклоршиносон ва адабиётшиносони сохибтачриба чун Бертелс Е.Э., Болдырев А.Н., Брагинский И.С., Амонов Р., Маъсумй Н., Мирзозода X., Бак,оев М., Абибов А., Шакармамадов Н. ва дигарон ба хайси сарчашмах,ои назарй хидмат намудаанд.

Хулосах,ои тадкнкн мавзуи рисола дорой ахдмияти назарй ва амалй буда, ахамияти назарии ин тахкик дар он зохнр мегардад, ки дар он бори нахуст адабиёти китобии Бадахшон чун як чузъи чудонашавандаи адабиёти форсу тоцик омухта мешавад, хусусиятхои жанрй, гоявй ва бадеии он мавриди тадкнкн алохида карор дода мешаванд. Натичах,ои чунин тадкнк, метавонад дар таълифи таърихи муфассали адабиёти Бадахшон ва фаслдои марбутаи таърихи адабиёти форсу точик мавриди истифода карор дода шавад.

Ахамияти амалии натичах,ои аз тахкики рисола ба даст омада аз он иборат аст, ки онро хангоми таълифи дастурхои таълимй ва китобх,ои дарсй дойр ба адабиёти Бадахшон, хондани курсх,о ва семинарх,ои махсус дойр ба адабиёти Бадахшон ва намояндагони он дар факултах,ои филологияи мактабх,ои олии чумхурй истифода намудан мумкин аст.

БОБИI

МУ^ИТИ АДАБИИ БАДАХШОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX ВА НИМАИ АВВАЛИ АСРИ XX

1. Мухити адабии Бадахшон

Масоили мавриди назари мо ашъори точикии шоиронест, ки забони модариашон яке аз забонхои гурухи шугнониву рушонй мебошад, ки дар ин масъала мухакдикон низ изгори андеша кардаанд. Аз чумла, фолклоршинос Н.Шакармамадов дар мукдддимаи китоби «Даргилик-жанри махсуси фолклор» оид ба мавчудияти забону лахчахои сокинони кухистони Бадахшон мулохиза ронда, изхор мекунад, ки «Ба так;озои шароитхои таърихию ичтимой ва мухити чугрофй дар нохияхои Бадахшон ва кишвархои хамсоя мардум забои ва лахдах,ои зиёдеро то замони мо нигох доштаанд. Ин забонхо дар эроншиносии муосир бо истилохи умумии «забонхои помири» номбар мешаванд. Онхо аз гурухи забонхои шугнонию рушонй (шугнонй бо лахчаи бачувП, рушонй бо лахчаи хуфй, бартангй, рошорви ва сарикулй), забони язгуломй, вахонй (хикй), ишкошимй ва мунчонй иборат мебошанд» (105, 4) ва ин забонхо дорой хат набуда, осори бо онхо эчодшуда шифохй будаанд.

Забони форсй - точикй чун пуле барои мубодилаи афкор байни сокинони гуногунзабони Бадахшон хизмат мекард ва барои рафъи эхтиёчоту ннёз^ои зиёди маънавии онхо нащни мухим дошт. Бархурди фархангхо дар шакли забонхои мухталиф ва малому манзалати баландро доро будани забони форсии точикй дар байни мардуми махалхои гуногуни Бадахшон ба хаёти маънавии ин сарзамин таъсири калон расондааст. Х,арчанд сокинони ин махалхо аз марокизи сиёсиву фархангй дар канор буданд, ашхоси сохибистеъдод дар эчоди каломи хунарй ба забони точикй саъю кушиш ба харч медоданд. Аз тадкик;оти А. Абибов

бармеояд, ки ба забони тоники эчод шудани каломи хунарй дар Бадахшон таърихи кадима дорад (31). Шоирони кухистон суннатхои адабиёти форсу точикро ба кадри имкон ва вобаста ба шароитхои таърихию мухити чугрофй идома дода, дар жанру намудхои гуногуни адабй тибки дарачаи тафаккури бадеии мардум асархо таълиф намудаанд. Аз хамин нигох, ба андешаи мо, сухансароёни кухистони Бадахшонро ба ду гурух чудо намудан айни муддаост. Ба гурухи аввал шоироне махсубанд, ки аз худ дар жанрхои гуногун осори бадеии хаттй бокд гузоштаанд. А.Абибов дар бораи хусусиятхои хоси ашъори шоирони ин гурух таваккуф намуда менависад, ки «...хусусияти...ашъори шоирони Бадахшон аз хусусияти анъанавии адабиёти форсу точик кам фарк дорад. Аммо дар баробари ин, баъзе хусусиятхои хоси адабиёти Бадахшон ба назари мо мерасад» (31,117). Сипае у дар бораи соддагшо оммафахмии ашъори ин шоирон ва сабабхои ин услубро пеш гирифтани онхо изгори акида намуда, хусусиятхои умдаи эцоди ин шоиронро муайян мекунад (31,117).

Ба гурухи дуюм шоироне шомиланд, ки ашъори бархе аз онхоро Тилло Пулодй дар мачмуаи «Шоирони халкии Бадахшон» дарч намудааст. Аз сабаби нисбатан соддаву осонфахм будани забон ва услуби ашъорашон муаллифи мачмуа ин гурухи шоиронро «халкд» номидааст. Х^арчанд оид ба хаёту ашъори кисме аз шоирони гурухи дуюм дар матбуоту мачмуахои илмй баъзе маколахо чоп шуда бошанд хам, бо вучуди ин вижагию махсусияти ашъори онхо ба таври чидцй ва аз нигохи илмП мавриди барраей карор нагирифтааст. Крбили зикр аст, ки забони модарии аксари ин шоирон яке аз забонхои помири буда, дар мухити забонхои мазкур дар эчоди шеъри форсии точикй табъозмой намудаанд. Вале ин нукта маънои онро надорад, ки шоирони навохии номбурда бо забонхои модарии худ таълифоте надошта бошанд. Тилло Пулодй дар хусуси ашъори КУдрати Шугнонй сухан ронда, масъалаи мавриди назарро чунин арзёбй намудааст: «Азбаски забони модарии шоир забони

и

шугнонй буд, ба забони шугнонй хам шеърх,о гуфтааст. Ленин шеърдои ба забони шугнонй эчодкардаи у аз чихдти микдор хеле кам ва аз чихд�